Ο Ένγκελς και η Διαλεκτική της Φύσης
[ Το κείμενο που ακολουθεί αποτέλεσε τη βάση ομιλίας στην διαδικτυακή εκδήλωση που οργάνωσε το ΕΕΚ, στις 22 Δεκεμβρίου 2020, εν μέσω του δεύτερου κύματος της πανδημίας του κορονοϊού, για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Φρίντριχ Ένγκελς. ]
Θόδωρος Κουτσουμπός
Εισαγωγή
Με τους Μαρξ και Ένγκελς το εργατικό κομμουνιστικό κίνημα οπλίστηκε με μια επιστημονική κοσμοθεωρία που αμφισβητεί και αντιπαρατίθεται στην κυρίαρχη ιδεολογία σε όλα τα πεδία: στην πολιτική θεωρία, την οικονομική θεωρία, τη φιλοσοφία, στον τρόπο σκέψης.
Οι μέχρι τότε επαναστάτες ασκούσαν κριτική στα αποτελέσματα του καπιταλισμού, στη φτώχεια και εξαθλίωση, στην εργασιακή εκμετάλλευση και στις αποκρουστικές μορφές που έπαιρνε η εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας. Όμως αδυνατούσαν να αμφισβητήσουν καίρια την ίδια την πηγή – το καπιταλιστικό σύστημα και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Άλλωστε δεν μπορούσαν να εξηγήσουν το πώς, με ποιον τρόπο, γινόταν η εκμετάλλευση σε τυπικά, τουλάχιστον, αμοιβαίες σχέσεις ελεύθερης συναλλαγής μεταξύ καπιταλιστή – εργάτη. Η ανακάλυψη της υπεραξίας και των νόμων κίνησης του καπιταλισμού ήταν ένα μυστικό που αποκαλύφθηκε στα πλαίσια της νέας, επαναστατικής κοσμο-θεωρίας που ανέπτυξαν οι δύο νεαροί επαναστάτες και φίλοι από το 1844, Μαρξ και Ένγκελς.
Η εμφάνιση μιας νέας ερμηνείας του κόσμου -ερμηνείας ικανής να καθοδηγήσει την επαναστατική πράξη της ανατροπής του καπιταλιστικού κόσμου- αυτό που ονομάζεται σήμερα μαρξισμός ήλθε σε μια καμπή της παγκόσμιας ιστορίας. Η μεγάλη βιομηχανία που είχε ήδη κάνει την εμφάνισή της στην Αγγλία από τα τέλη του 18ου αιώνα είχε φέρει μαζί της τον ιστορικό «νεκροθάφτη» του καπιταλισμού, μια νέα κοινωνική τάξη – το προλεταριάτο. Όμως, το πέρασμα των αριστερών χεγκελιανών φίλων στο πλευρό της εργατικής τάξης έγινε μέσα από μια σειρά διαμεσολαβήσεων. Οι επιστήμες έπαιξαν ουσιώδη ρόλο στη διαμόρφωσή τους και στη διαμόρφωση της μαρξιστικής επαναστατικής θεωρίας.
Το υλικό και ιδεoλογικό τοπίο
Όταν ο 20χρονος Ένγκελς εμφανίζεται στο προσκήνιο, η βιομηχανία που ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα αναπτύσσεται στην Αγγλία, εξαπλώνεται στην ηπειρωτική Ευρώπη. Μαζί της και το προλεταριάτο και το πρώτο προλεταριακό κίνημα. Παράλληλα μια μεγάλη στροφή συντελείται στο ιδεολογικό τοπίο με την επιστροφή στη διαλεκτική. Η εικόνα της άχρονης και αναλλοίωτης φύσης κλονίζεται. Η αλλαγή δεν πραγματοποιήθηκε εύκολα… «Η επιστροφή στη διαλεκτική γίνεται ασυνείδητα, συνεπώς αντιφατικά και αργά», θα σημειώσει ο Ένγκελς στη Διαλεκτική της Φύσης.
Η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα είναι χωρική και όχι χρονική. Παρά την μεγάλη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα και την ανακάλυψη των νόμων της κίνησης των σωμάτων (των γήινων και των ουράνιων) από τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ ως τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα (που με τη χρήση του διαφορικού λογισμού γίνεται ο θεμελιωτής της σύγχρονης φυσικής), η φύση ως όλο εμφανιζόταν στατική και άχρονη. Η φυσική, κορωνίδα των αναδυόμενων επιστημών, μπορούσε να εξηγεί και να προβλέπει τις κινήσεις των σωμάτων στη γη και στο διάστημα αλλά στη φύση ως όλο αναγνώριζαν ξετύλιγμα στο διάστημα (στον χώρο) αλλά όχι ιστορία στον χρόνο. Οι ήλιοι, οι πλανήτες, το ουράνιο στερέωμα, η γη και τα ζωικά και φυτικά είδη επί της γης, έμεναν αναλλοίωτα από τον καιρό της δημιουργίας – με όποιον τρόπο και αν αυτή είχε γίνει.
Ο χρόνος είχε εξοβελιστεί από τη φύση, ενώ στη φυσική ο χρόνος t δεν ήταν παρά μια απλή παράμετρος και μάλιστα αντιστρέψιμη. Ωστόσο, ο πραγματικός χρόνος -συνώνυμος του Κρόνου στην αρχαιοελληνική μυθολογία- προετοίμαζε το έδαφος. Παρά την στατική και άχρονη εικόνα της φύσης, σε επιμέρους τομείς της επιστήμης μια διαλεκτική αντίληψη αναπτυσσόταν ταχύτατα και βάθαινε τις γνώσεις του ανθρώπου.
Το πρώτο ρήγμα στην απολιθωμένη αντίληψη για τη φύση θα προκληθεί όχι από έναν φυσικό αλλά από έναν φιλόσοφο, θα γράψει αργότερα ο Ένγκελς, από τον Ιμμάνουελ Καντ, με την θεωρία του για τον σχηματισμό του Ήλιου μέσα από τη συμπύκνωση ενός κοσμικού νέφους – υπόθεση που βρήκε την επιστημονική της θεμελίωση από τον μεγάλο φυσικομαθηματικό Λαπλάς. (Αυτή η θεωρία, με τις αναγκαίες συμπληρώσεις και διορθώσεις, είναι αποδεκτή και σήμερα από την επιστήμη.) Το ηλιακό σύστημα εμφανίζεται να έχει ιστορία – ιστορία που σήμερα υπολογίζεται στα 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια περίπου).
Την ίδια περίοδο στον τομέα των κοινωνικών επιστημών οι Turgot, Condercet και άλλοι, διατυπώνουν μια εξελικτική αντίληψη της ιστορικής προόδου.
Στα τέλη του 18ου αιώνα ο ατμός χρησιμοποιείται ευρύτατα στο Μάντσεστερ για την κίνηση των αργαλειών, αλλά η θερμότητα που τον παράγει δεν έχει ακόμη μελετηθεί. Η θερμότητα θα παραμείνει εκτός του κύριου σώματος της φυσικής για έναν ακόμη αιώνα. Ο Άνταμ Σμιθ, ο πατέρας της κλασικής πολιτικής οικονομίας, θα γράψει (στον Πλούτο των Εθνών – 1776) ότι το κάρβουνο αξίξει μόνο για να ζεσταίνονται οι εργάτες, την ίδια χρονιά που ο Watt πειραματίζεται για την τελειοποίηση της ατμομηχανής.
Ο 19ος αιώνας θα μεταβάλει τις αντιλήψεις των ανθρώπων. Η χωρική αντίληψη θα δώσει τη θέση της στη χρονική αντίληψη. Η έως τότε στατική αντίληψη της αιώνιας κυκλικότητας που θέτει τον χρόνο εκτός χρόνου, αντανάκλαση του ημερήσιου φυσικού κύκλου και της γεωργικής και βιοτεχνικής κατά βάση παραγωγής, θα δώσει τη θέση της στο χρόνο της φάμπρικας. Τον ρυθμό του χρόνου δεν τον δίνουν μόνο τα ρολόγια των καμπαναριών αλλά και οι ήχοι των σειρήνων της φάμπρικας. Ένας «ίλιγγος του χρόνου» θα καταλάβει τους ανθρώπους και ο χρόνος θα είναι όχι μόνο η βασική παράμετρος στις εξισώσεις κίνησης της φυσικής, αλλά και το μήλο της έριδος στον ταξικό ανταγωνισμό καπιταλιστών και εργατών.
Στις αρχές του 19ου αιώνα η ανόργανη και περισσότερο η οργανική Χημεία, η Βιολογία, η Γεωλογία, θα γνωρίσουν ισχυρή ανάπτυξη. Ο Λάυελ στη γεωλογία θα διατυπώσει την θεωρία ότι οι διάφοροι γεωλογικοί σχηματισμοί που παρατηρούσε ήταν το αποτύπωμα του χρόνου πάνω στην αργή γήινη εξέλιξη.
Το 1842, ο νεαρός Ένγκελς μόλις έχει βγει στο προσκήνιο του πολιτικού και θεωρητικού αγώνα. Αυτήν την χρονιά στη φυσική διατυπώνεται η αρχή διατήρησης της ενέργειας σε όλους τους μετασχηματισμούς της, συμπεριλαμβανομένης και της θερμότητας. «Το έτος 1842 [είναι] έτος κοσμοϊστορικό για τον κλάδο της φυσικής έρευνας», θα γράψει ο Ένγκελς στην Εισαγωγή της Διαλεκτικής της Φύσης. Την ίδια χρονιά η ανάπτυξη της βιολογίας οδηγεί στην ανακάλυψη του κυττάρου. Το 1857 ο Δαρβίνος θα δημοσιεύσει την Καταγωγή των Ειδών όπου όλα τα βιολογικά είδη εμφανίζονται ως προϊόντα της ιστορικής εξέλιξης. Αυτές τις τρεις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις ο Ένγκελς τις θεωρεί πολύ βασικές στην ανάπτυξη της νέας, διαλεκτικής αντίληψης της φύσης.
Βεβαίως, στον τομέα της φιλοσοφίας ο Χέγκελ έχει προηγηθεί, διατυπώνοντας στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, την διαλεκτική φιλοσοφία του, αν και με ένα ιδεαλιστικό περικάλυμμα που την κάνουν απωθητική στους φυσικομαθηματικούς. Η κίνηση, η αλλαγή, η αντίφαση, η ενότητα και ταυτότητα των αντιθέτων, η αλληλοδιείσδυση και αλληλομετατροπή των αντιθέτων, το πέρασμα από τις ποσοτικές αλλαγές σε νέες ποιότητες, η άρνηση και η άρνηση της άρνησης, η διαλεκτική της συνέχειας και ασυνέχειας (ακόμη και του χώρου και του χρόνου), τα άλματα, έννοιες της αρχαίας διαλεκτικής, ξαναμπαίνουν στη φιλοσοφία πολύ πιο αναπτυγμένες…
Αλλά η ιδεαλιστική αντίληψη του Χέγκελ οδηγεί σε μια φύση επίσης αναλλοίωτη, όπως ο Μαρξ έχει κριτικάρει στα Χειρόγραφα του 1844. Όμως, και η αντίπαλη φιλοσοφία, ο υλισμός, που έχει κληροδοτηθεί από τον γαλλικό υλισμό του 18ου αιώνα, έχει επίσης στατική αντίληψη για την φύση. Αυτός ο υλισμός μάλιστα εν μέρει επηρεάζει και πρωτοπόρα τμήματα της εργατικής τάξης. (Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουν οι αντιθεωρητικοί “κινηματικοί” ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός έχουν μια βαθύτατη εσωτερική σχέση με την υλιστική φιλοσοφία: o Φουριέ ξεκινά άμεσα από τον γαλλικό υλισμό, oι μπαμπεφιστές ήταν επίσης υλιστές όπως και ο Όουεν, ο θεμελιωτής του αγγλικού κομμουνισμού – βλέπε Μαρξ – Ένγκελς, Η Αγία Οικογένεια.).
Οι Μαρξ και Ένγκελς δίνουν μια ριζοσπαστική τροπή στη φιλοσοφία. Η φύση αντιμετωπίζεται ως το «ανόργανο σώμα» του ανθρώπου και ο άνθρωπος ως το μέρος με το οποίο η φύση αποκτά συνείδηση του εαυτού της (Μαρξ, Χειρόγραφα 1844, σελ. 93˙ Ένγκελς, Διαλεκτική της Φύσης, Εισαγωγή, σελ. 52, εκδ. Αναγνωστίδης και σελ. 16 στην έκδοση της Σύγχρονης Εποχής σε μετάφραση Ευτύχη Μπιτσάκη). H κοινωνία αντιμετωπίζεται σε ενότητα με τη φύση. «Η κοινωνία λοιπόν είναι η ολοκληρωμένη οργανική ενότητα του ανθρώπου με τη φύση -η αληθινή ανάσταση της φύσης- ο ολοκληρωμένος ανθρωπισμός της φύσης». (Μαρξ, Χειρόγραφα 1844, Διεθνής Βιβλιοθήκη, σελ. 132)
Η ανάπτυξη μιας υλιστικής διαλεκτικής αντίληψης για την ιστορία και τη φύση είναι δύο αλληλένδετες πλευρές της νέας κοσμοθεώρησης που εγκαινιάζουν ήδη από τα Χειρόγραφα του 1844 και την Γερμανική Ιδεολογία. Στην πλήρη και ολοκληρωμένη διατύπωσή της η υλιστική αντίληψη της ιστορίας θα εκτεθεί στον περίφημο πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας του Μαρξ (1859).
Η Διαλεκτική της Φύσης
Η διαλεκτική της φύσης, που είναι το αντικείμενό μας, θα αναπτυχθεί κατά βάση από τον Ένγκελς σε διαρκή επικοινωνία με τον στενό φίλο του, Μαρξ. Υπάρχουν πλήθος αναφορές σε επιστολές τους που ανταλλάσσουν σκέψεις για τις αναπτύξεις των επιστημών, της φυσικής και των μαθηματικών, της τεχνολογίας και της χρήσης της στη βιομηχανία.
Η νέα αντίληψη της διαλεκτικής της φύσης δίνεται κυρίως στα έργα του Ένγκελς Αντι-Ντύρινγκ, στο ημιτελές Διαλεκτική της Φύσης, στο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και σε άλλα έργα και επιστολές. Με τη διαλεκτική της φύσης ο Ένγκελς ιδιαίτερα ασχολείται στα χρόνια από το 1872 μέχρι το 1882. Μελετά επιστήμες, φυσική, κοσμολογία, χημεία, βιολογία, αλλά δεν θα κατορθώσει να ολοκληρώσει αυτό το βιβλίο για οποίο τον ενθάρρυνε ο Μαρξ να το γράψει. Το βιβλίο θα εκδοθεί το 1925 στη Σοβιετική Ένωση. Το Αντι-Ντύρινγκ θα γραφτεί το 1876-1878 και θα εκδοθεί σε συνέχειες στην εφημερίδα Vorwärts από το 1877 έως τα μέσα του 1878 με ένα κεφάλαιο, το X του Β’ Μέρους, γραμμένο από τον Μαρξ.
Ενώ ο Μαρξ πασχίζει να τελειώσει το Magnus Opus του, το Κεφάλαιο (μέχρι το θάνατό του, το 1883, μπόρεσε να δει τυπωμένο μόνο τον πρώτο τόμο), ο Ένγκελς καταπιάνεται με την ανάπτυξη της υλιστικής τους αντίληψης της φύσης (και της ιστορίας). Όπως γράφει ο ίδιος στο Αντι-Ντύρινγκ για μια υλιστική και συνάμα διαλεκτική αντίληψη της φύσης είναι απαραίτητη μια βαθύτερη γνωριμία με τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες. Επί 8 χρόνια αφιερώνει τον περισσότερο χρόνο του μελετώντας επιστήμες.
Σε κάθε ανάπτυξη των επιστημών ο υλισμός πρέπει να αλλάζει μορφή έγραψε στο έργο του Λουδοβίκος Φόυερμπαχ, επισήμανση που θα επαναλάβει αργότερα ο Λένιν. Και αυτό επιχειρεί ο Ένγκελς στην εποχή του. Ο διαλεκτικός υλισμός δεν προκύπτει από μια εκλεκτικιστική συγκόλληση της ιδεαλιστικής διαλεκτικής του Χέγκελ με τον υλισμό.
Ο Ένγκελς (όπως και ο Μαρξ) ξαναπιάνει το νήμα από τους αρχαίους Έλληνες διαλεκτικούς. Στην αρχαία διαλεκτική «τα πάντα ρει» κατά την έκφραση του Ηράκλειτου, τα πάντα βρίσκονται σε κίνηση, αλλαγή και αλληλομετατροπή. Αν οι γίγαντες σκέψης της ελληνικής αρχαιότητας μελετούσαν το γενικό χωρίς τον πλούτο του μερικού, ο 19ος αιώνας έχει συσσωρεύει επιστημονικές γνώσεις δύο τουλάχιστον αιώνων από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών για να κάνει μια μεγάλη σύνθεση (ή την άρνηση της άρνησης).
Η διαλεκτική, θα σημειώσει ο Ένγκελς, «αντιλαμβάνεται τα πράγματα και τις έννοιες που είναι οι απεικονίσεις τους στην αλληλουχία τους, στην αμοιβαία εξάρτησή τους, στην κίνησή τους, στη γέννηση και τον αφανισμό τους, λειτουργίες σαν τις παραπάνω αποτελούν ισάριθμες επιβεβαιώσεις για την ορθότητα της δικής της μεθόδου. Η φύση αποτελεί το πειραματικό εργαστήριο της διαλεκτικής, κι είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε ότι η σύγχρονη φυσική επιστήμη πρόσφερε σ’ αυτό το εργαστήριο ένα εξαιρετικά πλούσιο υλικό, που καθημερινά αυξάνει για να αποδείξει έτσι ότι στη φύση σε τελευταία ανάλυση, τα πράγματα συντελούνται διαλεκτικά και όχι μεταφυσικά, ότι η φύση δεν κινείται στην αιώνια μονοτονία ενός διαρκώς επαναλαμβανόμενου κύκλου, αλλά ότι ζει μια πραγματική ιστορία.» (Αντι-Ντύρινγκ σελ. 47). Σ’ αυτό το απόσπασμα βρίσκεται συμπυκνωμένο το απόσταγμα της νέας φιλοσοφικής διαλεκτικο-υλιστικής μεθόδου.
«Μια ακριβής αναπαράσταση του σύμπαντος, της εξέλιξής του και της εξέλιξης της ανθρωπότητας, καθώς και της αντανάκλασης αυτής της εξέλιξης στον εγκέφαλο των ανθρώπων, μπορεί να γίνει μόνο με τη διαλεκτική μέθοδο που λαμβάνει υπόψη της τις γενικές αλληλεπιδράσεις του γίγνεσθαι και του αφανισμού και των προοδευτικών ή οπισθοδρομικών αλλαγών» (Αντι-Ντύρινγκ, σελ. 48). Αυτό, στη Διαλεκτική της Φύσης, θα διατυπωθεί ως αντικειμενική διαλεκτική, διαλεκτική της φύσης και της κοινωνίας και ως υποκειμενική διαλεκτική, διαλεκτική της σκέψης, λογική και θεωρία της γνώσης.
Ένας πλούτος ευλύγιστων εννοιών και κατηγοριών αναδύεται. Η φύση, η κοινωνία, η σκέψη εμφανίζονται ως χρονικές διαδικασίες. Η φύση έχει ιστορία, το Είναι είναι εν γίγνεσθαι. Θα χρειαστεί η ανακάλυψη της διαστολής του σύμπαντος το 1929, της ακτινοβολίας υποβάθρου το 1964 κι η θεωρία του Big Bang για να βεβαιωθεί ότι το σύμπαν ως όλο έχει ιστορία. Ακόμα παραπέρα, οι ίδιοι οι νόμοι της φυσικής δεν είναι άχρονοι, υφίστανται τους περιορισμούς του χρόνου. [Richard Feynman, O Χαρακτήρας του Φυσικού Νόμου, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, σελ. 74]
Σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι θεωρούμε λαθεμένες και ανυπόστατες τις κατηγορίες ότι ο Ένγκελς παραχαράσσει τις αντιλήψεις του Μαρξ στο ζήτημα της διαλεκτικής της φύσης και της ιστορίας, ότι τάχα δεν ανήκει στο σώμα του μαρξισμού η διαλεκτική της φύσης. Οι επιθέσεις κατά του Ένγκελς -αλλά και κατά του Μαρξ σε πολιτικά ζητήματα- είχαν ήδη αναπτυχθεί μέσα στη ρεφορμιστική τάση της σοσιαλδημοκρατίας (εξ ου το ρεύμα που χαρακτηρίστηκε ρεβιζιονισμός)˙ είναι μάλιστα γνωστό ότι κείμενα των ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού είτε δεν δημοσιεύονταν είτε δημοσιεύονταν “πετσοκομμένα”. Η Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, για παράδειγμα, γραμμένη το 1875 δημοσιεύτηκε μόλις το… 1891! Στο φιλοσοφικό επίπεδο, οι κατηγορίες διατυπωμένες από τις αρχές του 20ου αιώνα βρήκαν συνεχιστές τον Γκέοργκ Λούκατς, αργότερα τον Αλτουσέρ και άλλους που άσκησαν κριτική στον Ένγκελς εναντιούμενοι στην έννοια της διαλεκτικής της φύσης κι επιχειρώντας να διαχωρίσουν τον Μαρξ από τον Ένγκελς. Υπάρχουν τόσο συντριπτικά στοιχεία που απαντάνε σε τέτοιες κατηγορίες. Αν κάποιος θέλει να επιτεθεί στο μαρξισμό έχει δικαίωμα να το κάνει, αλλά πρέπει να το κάνει κατ’ ευθείαν, και όχι με την ενδυμασία του… μαρξιστή! Στην πραγματικότητα μια τέτοια επιστημολογική τομή διαχωρισμού της διαλεκτικής της φύσης από τον ιστορικό υλισμό, χωρίζει όχι απλά τη διαλεκτική της φύσης από την ιστορία του ανθρώπου αλλά και τον άνθρωπο από τη φύση. Είναι το αντίθετο πρόταγμα από το πρόταγμα που έθεσε ο Μαρξ στα Χειρόγραφα του 1844 και τα ανέπτυξε σε όλο το έργο της ζωής του. Διευκρινίζοντας τη σχέση της διαλεκτικής της φύσης, της ιστορίας, της λογικής και της θεωρίας της γνώσης, ο μη συμβατικός μαρξιστής Έβαλντ Ιλιένκοφ, στη Διαλεκτική Λογική του, επιστρέφει στην αντίληψη του Μαρξ για τη φύση ως το ανόργανο σώμα του ανθρώπου κ.λπ. και σημειώνει: «Οι νόμοι της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι συνεπώς πριν απ’ όλα νόμοι του φυσικού υλικού από το οποίο οικοδομήθηκε το “ανόργανο σώμα του ανθρώπου”, το αντικειμενικό υλικό σώμα του πολιτισμού, δηλαδή οι νόμοι κίνησης και αλλαγής των φυσικών αντικειμένων, που μετατράπηκαν σε όργανα του ανθρώπου, σε στιγμές της διαδικασίας παραγωγής της υλικής ζωής της κοινωνίας… Γι’ αυτό οι γενικοί νόμοι της αλλαγής της φύσης από τον άνθρωπο αποδεικνύονται και γενικοί νόμοι αλλαγής της ίδιας της φύσης, που αποκαλύφθηκαν από τη δραστηριότητα του ανθρώπου… Οι καθολικοί νόμοι αλλαγής της φύσης από τον άνθρωπο αποτελούν επίσης καθολικούς νόμους της φύσης, σύμφωνα με τους οποίους και μόνο, ο άνθρωπος μπορεί να την αλλάζει με επιτυχία. Από τη στιγμή που θα συνειδητοποιηθούν, εμφανίζονται επίσης σαν νόμοι της νόησης, σαν λογικοί νόμοι». (Ε. Β. Ιλιένκοφ, Διαλεκτική Λογική, εκδ. Gutenberg, σελ. 215).
Θεωρία των καταστροφών, γέννησης και φθοράς
Αντίθετα με την αντίληψη της γραμμικής προόδου που κυριαρχεί στην αστική σκέψη, στη διαλεκτική του Ένγκελς υπάρχει ρητά διατυπωμένη η εκδοχή των καταστροφών. «…τίποτα δεν είναι αιώνιο, εκτός από την αιώνια μεταβαλλόμενη, αιώνια κινούμενη ύλη», θα σημειώσει (Διαλεκτική της Φύσης, σελ. 60). Καθώς οι κοσμολογικές μελέτες δείχνουν ότι οι ήλιοι κάποτε θα εξαντλήσουν τα καύσιμά τους (φυσικά κανείς τότε δεν γνώριζε ότι αυτά οφείλονται σε θερμοπυρηνική σύντηξη υδρογόνου, άρα ο χρόνος ζωής τους επιμηκυνόταν αφάνταστα), ο Ένγκελς θα σημειώσει ότι η εξέλιξη θα οδηγήσει στην καταστροφή, στο χαμό των ήλιων ακόμη και της οργανικής ζωής. «Αλλά όσο συχνά και αμείλικτα κι αν συμπληρώνεται ο κύκλος αυτός, σε χρόνο και διάστημα, όσα εκατομμύρια ήλιων και γαιών κι αν εμφανιστούν και χαθούν, όσος χρόνος και αν περάσει προτού εξελιχθούν οι συνθήκες για οργανική ζωή σ’ ένα ηλιακό σύστημα και πάνω σ’ έναν μόνο πλανήτη˙ όσο αναρίθμητα κι αν είναι τα οργανικά όντα, που πρέπει να εμφανιστούν και να εξαφανιστούν πριν εξελιχθούν μέσα από αυτά ζώα με μυαλό ικανό για σκέψη, και να βρουν, για ένα διάστημα χρόνου, κατάλληλες συνθήκες για ζωή, μόνο και μόνο για να εξοντωθούν αργότερα χωρίς οίκτο – είμαστε βέβαιοι πως η ύλη παραμένει αιώνια η ίδια σ’ όλες της τις μεταμορφώσεις, πως καμιά από τις ιδιότητές της δεν μπορεί ποτέ να χαθεί, και πως, επομένως, με την ίδια σιδερένια αναγκαιότητα που θα εκμηδενίσει αυτή πάνω στη γη, τον ανώτερό της ανθό, δηλαδή το σκεπτόμενο πνεύμα, κάπου αλλού και σε κάποια άλλη χρονική στιγμή θα πρέπει και να τον ξαναδημιουργήσει». (Διαλεκτική της Φύσης, τελευταίο απόσπασμα της Εισαγωγής, σελ. 60).
Κι ακόμη: «Αλλά στο σημείο αυτό ή πρέπει να προσφύγουμε στο Δημιουργό, ή είμαστε υποχρεωμένοι να συμπεράνουμε, πως η διάπυρη πρώτη ύλη των ηλιακών συστημάτων του κόσμου-νησιού μας, παράχθηκε με φυσικό τρόπο από μετατροπές της κίνησης που είναι εκ φύσεως σύμφυτες με την κινούμενη ύλη και οι προϋποθέσεις των οποίων πρέπει, κατά συνέπεια, να ξαναδημιουργηθούν επίσης από την ύλη, έστω και ύστερα από εκατομμύρια και εκατομμύρια χρόνια και λίγο πολύ συμπτωματικά, αλλά με την επίσης σύμφυτη με τη σύμπτωση αναγκαιότητα». (ό.π., σελ. 57-58, έμφαση δική μας – Θ.Κ.)
Στις καταστροφές που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης παρέμβασης στη φύση, θέμα πάρα πολύ επίκαιρο σήμερα με την πανδημία του κορονοϊού, αναφέρεται και το ακόλουθο απόσπασμα από τη Διαλεκτική της Φύσης (στο κεφάλαιο: Ο ρόλος της εργασίας στην ανθρωποποίηση του πιθήκου): «Ωστόσο ας μην αυτοϊκανοποιούμαστε και πάρα πολύ με τις νίκες μας πάνω στη φύση. Για καθεμιά τέτοια νίκη μας η φύση μας εκδικείται. Η καθεμιά απ’ αυτές, στην πρώτη φάση της έχει πραγματικά τις συνέπειες που υπολογίσαμε, αλλά στη δεύτερη και τρίτη φάση έχει τελείως διαφορετικές, απρόβλεπτες συνέπειες, που πάρα πολύ συχνά εκμηδενίζουν πάλι τις πρώτες. Οι άνθρωποι που στη Μεσοποταμία, την Ελλάδα, τη Μικρασία και αλλού, κατάστρεψαν τα δάση για ν’ αποκτήσουν καλλιεργήσιμη γη, ποτέ δεν μπόρεσαν να φανταστούν πως εξαφανίζοντας μαζί με τα δάση και τα κέντρα συλλογής και διατήρησης της υγρασίας δημιουργούσαν έτσι τις προϋποθέσεις της σημερινής ερήμωσης των χωρών αυτών». (ό.π., σελ. 264)
Είναι σαφές ότι η κριτική του Βάλτερ Μπένγιαμιν στην αντίληψη της προόδου, την μέθοδο κάθε ρεφορμισμού, αφορά όχι τον Ένγκελς αλλά τους επίγονους της σοσιαλδημοκρατίας και του σταλινισμού…
Σύμπτωση και αναγκαιότητα
Ήδη, σ’ ένα από τα παραπάνω αποσπάσματα γίνεται καθαρή η αντίληψη του Ένγκελς για τη διαλεκτική αιτιότητας και τυχαίου/συμπτωματικού. Αιτιότητα και τυχαίο, είναι κατηγορίες με τις οποίες καταγίνεται στη Διαλεκτική της Φύσης. Αντίθετα με τους επίγονους, ιδιαίτερα της εποχής του σταλινισμού, που εισήγαγαν έναν μηχανιστικό ντετερμινισμό καταπολεμώντας τόσο την αρχή της απροδιοριστίας στην κβαντομηχανική όσο και στη γενετική υποστηρίζοντας τσαρλατάνους όπως ο Λυσένκο, ο Ένγκελς διατυπώνει μια διαλεκτική σχέση αιτιότητας και τυχαιότητας.
«Μια άλλη αντίφαση μέσα στην οποία περιπλέκεται η μεταφυσική είναι η αντίφαση της σύμπτωσης και της αναγκαιότητας… Η κοινή αντίληψη, και μαζί μ’ αυτήν η πλειοψηφία των φυσικών επιστημόνων, θεωρεί την αναγκαιότητα και τη σύμπτωση σαν κατηγορίες που αποκλείουν η μια την άλλη αμετάκλητα. Ένα πράγμα, ένα περιστατικό, ένα προτσές είναι ή συμπτωματικό ή αναγκαίο, αλλά όχι και τα δύο μαζί. Και διακηρύσσουν ακόμα πως η αναγκαιότητα αποτελεί το μοναδικό πράγμα που έχει ενδιαφέρον για την επιστήμη και πως το συμπτωματικό της είναι αδιάφορο». Το τυχαίο και το αναγκαίο αναγνωρίζονται ως αλληλοαποκλειόμενα αντίθετα από την τυπική σκέψη. «Ο ντετερμινισμός που πέρασε από το γαλλικό υλισμό μέσα στη φυσική επιστήμη […] προσπαθώντας να ξεμπλέξει με τη σύμπτωση, την αρνιέται ολοκληρωτικά». Και ειρωνευόμενος αυτούς που επιχειρούν να «εξηγήσουν» με μια μακρά αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων (γιατί ένας λωβός μπιζελιού περιέχει πέντε μπιζέλια και όχι τέσσερα ή έξι) λέει ότι έτσι «η λεγόμενη αναγκαιότητα παραμένει μια κενή φράση, και κατά συνέπεια η τύχη παραμένει επίσης αυτό που ήταν και πριν». Απέναντι στη μηχανικιστική αιτιοκρατία ο υλιστής Ένγκελς ορθώνει τη διαλεκτική του Χέγκελ. «Σε αντίθεση με τις δύο αυτές αντιλήψεις, ο Χέγκελ εμφανίστηκε με πρωτόφαντες ως τα τότε προτάσεις: πως το συμπτωματικό έχει μία αιτία επειδή είναι συμπτωματικό, κι άλλο τόσο ακριβώς δεν έχει αιτία επειδή είναι συμπτωματικό˙ πως το συμπτωματικό είναι αναγκαίο, πως η αναγκαιότητα αυτοπροσδιορίζεται σαν σύμπτωση και απ’ την άλλη μεριά, η σύμπτωση αυτή είναι μάλλον απόλυτη αναγκαιότητα» (ό.π., σελ. 325).
Η ανάπτυξη των σύγχρονων επιστημών, της κβαντομηχανικής και της βιολογίας εντάσσουν την τυχαιότητα στο εσωτερικό της φύσης, σε εσωτερική σχέση με την αιτιότητα και τη νομοτέλεια –αντικείμενο κάθε επιστήμης- συγκροτώντας αυτό που στη χεγκελιανή διαλεκτική συνιστά την αναγκαιότητα.
Νόμοι της διαλεκτικής
Σημειώσαμε ήδη την μη γραμμική αντίληψη του Ένγκελς για τη εξελικτική πορεία στη φύση και την κοινωνία. Σήμερα, όπως έχει ήδη παρατηρήσει ο Τρότσκι, κάθε ελάχιστα μορφωμένος άνθρωπος υποστηρίζει την θεωρία της εξέλιξης, αλλά βλέπει την εξέλιξη ως μια συνεχή πορεία. Στη διαλεκτική του Ένγκελς η συνεχής πορεία, οι ποσοτικές αλλαγές, σε ένα σημείο διακόπτονται με ένα άλμα, με το πέρασμα της ποσότητας σε ποιότητα. Η διαλεκτική σημαίνει την αναγνώριση του άλματος, της ασυνέχειας, όπως έξοχα το διατυπώνει ο Λένιν επίσης μελετώντας Χέγκελ: «Ως προς τι διαφέρει το διαλεκτικό πέρασμα από το μη διαλεκτικό; Ως προς το άλμα. Ως προς την αντιφατικότητα. Ως προς τη διακοπή του βαθμιαίου. Ως προς την ενότητα (ταυτότητα) του Είναι και του μη-Είναι». (Λένιν, Άπαντα, τομ. 29, σελ. 256). Ακόμη και στον χρόνο και τον χώρο, στη μικροκλίμακα, εγγενώς ενυπάρχει η ασυνέχεια, όπως δείχνουν οι σύγχρονες αναζητήσεις πολλών ομάδων φυσικών (π.χ. της loop theory) που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν τις αντιφάσεις και την ασυμβατότητα ανάμεσα στην Κβαντομηχανική και τη Σχετικότητα του Αϊνστάιν.
Συνοψίζοντας τις μελέτες του πάνω στη διαλεκτική της φύσης ο Ένγκελς εξάγει τους νόμους της διαλεκτικήςαπό τον εξωτερικό αντικειμενικό κόσμο και δεν επιχειρεί να επιβάλλει αφηρημένες αρχές πάνω στον αντικειμενικό κόσμο (Αντι-Ντύρινγκ, σελ. 64). Στο κεφάλαιο με τίτλο Διαλεκτική γράφει ότι:
«Από την ιστορία, λοιπόν, της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας εξάγονται οι νόμοι της διαλεκτικής».
Συνάγει, συμπυκνώνοντας, τρεις νόμους:
To νόμο της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα και αντιστρόφως.
Το νόμο της αλληλεπίδρασης των αντιθέτων.
Το νόμο της άρνησης της άρνησης.
Κατ’ αρχήν να πούμε ότι η έκφραση «νόμοι» δεν ισοδυναμεί με τους νόμους της φυσικής που πρώτον διατυπώνονται με μαθηματική μορφή και δεύτερον, συνήθως ελέγχονται πειραματικά. Είναι περισσότερο αρχές – αρχές διαλεκτικής σκέψης που αντανακλά την κίνηση της ύλης. Αλλά και η φυσική χρησιμοποιεί την έκφραση αρχές για πολύ γενικές προτάσεις, π.χ. ο Πρώτος νόμος του Νεύτωνα αναφέρεται και ως αρχή της αδράνειας. Για λόγους ιστορίας μπορούμε να διατηρήσουμε την έκφραση «νόμοι της διαλεκτικής».
Άρνηση της άρνησης
Όλη η αντίληψη για την διαλεκτική της φύσης, ιδιαίτερα όμως ο τελευταίος νόμος, η άρνηση της άρνησης, έχει δεχθεί οξείες κριτικές και επιθέσεις. Είναι γνωστό ότι ο Στάλιν ήταν αντίθετος με την άρνηση της άρνησης, γεγονός που έκανε τον Αλτουσέρ να υποστηρίξει τον Στάλιν. Αλλά και ο Μάο Τσε Τουνγκ αντιτάχθηκε. Όσο για τον Λούκατς στο βασικό του έργο Ιστορία και Ταξική Συνείδηση αντιτάχθηκε στο σύνολο των αντιλήψεων του Ένγκελς για τη διαλεκτική της φύσης. Πολλοί από τους κριτικούς, μάλιστα, θεωρούν τον Ένγκελς υπεύθυνο για τον… σταλινισμό, αν και οι ίδιοι συνήθως είτε συμβιβάστηκαν είτε υποστήριξαν τον σταλινισμό όταν δολοφονούσε την μπολσεβίκικη φρουρά στις δικαστικές σκευωρίες του 1936-39, ή πρόδιδε τα αντάρτικα και έσπαγε εξεγέρσεις όπως τον Μάη του 68.
Στην ουσία πρόκειται για πλήρη έλλειψη κατανόησης των αντιλήψεων του Ένγκελς και του Μαρξ. Αναπαράγουν τις επιθέσεις κατά του πρώτου σε μια προσπάθεια να διαχωρίσουν τον Μαρξ από τον Ένγκελς εισάγοντας μια δική τους εκδοχή «μαρξισμού». Η απόπειρα αντιπαράθεσης του Λένιν στον Ένγκελς επίσης είναι εντελώς άστοχη. Ο Λένιν, στα βήματα του Ένγκελς και του Μαρξ, μελέτησε τον Χέγκελ, ιδίως το 1914 – 1916, στην καρδιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου για να εξοπλιστεί –και να εξοπλίσει το εργατικό επαναστατικό κίνημα- ενάντια στον σοσιαλσοβινισμό για την μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο πόλεμο και επανάσταση και για μια νέα Διεθνή, τη Γ’ Διεθνή. Αν και αγνοούσε τα κείμενα της Διαλεκτικής της Φύσης του Ένγκελς, γνώριζε, εκτιμούσε και παρέθετε συχνά το Αντι-Ντύρινγκ του Ένγκελς, χωρίς ποτέ να ασκήσει κριτική εναντίον της άρνησης της άρνησης –μια έννοια που βρίσκεται σε όλα τα έργα του Μαρξ. Αντίθετα, ο Λένιν δεν δίστασε να διορθώσει λαθεμένες εκφράσεις του Ένγκελς, όπως στο παράδειγμα με τον σπόρο… (αλλά ήταν “προς το συμφέρον της εκλαΐκευσης”, θα γράψει στα Φιλοσοφικά Τετράδια, Πάνω στο Ζήτημα της διαλεκτικής.).
Η τυπική σκέψη δεν μπορεί να συλλάβει την αντίφαση, την αλληλοδιείσδυση και αλληλομετατροπή των αντιθέτων που σε κάποιο σημείο της εξέλιξης οδηγεί στην άρνηση της άρνησης και στο ποιοτικό άλμα. Η ταυτότητα κάθε πράγματος, διαδικασίας κ.λπ. είναι ταυτότητα της ταυτότητας με τη διαφορά. Η πάλη των αντιθέτων σε κάθε πράγμα, φαινόμενο ή διαδικασία οξύνει τη διαφορά οδηγώντας στην αντίθεση και η αναπτυσσόμενη αντίθεση στην αντίφαση όπου σε ένα σημείο μέσω της αλληλομετατροπής των αντιθέτων, επέρχεται με την άρνηση και την άρνηση της άρνησης το ξεπέρασμα των αντιφάσεων σε μια νέα ποιότητα, σε ένα νέο επίπεδο.
Η άρνηση της άρνησης δεν είναι μια χεγκελιανή επιβίωση στο έργο του Ένγκελς. Είναι θεμελιώδης κατηγορία του Μαρξ λογουχάρη στα Χειρόγραφα του 1844, όπου θεωρεί τον κομμουνισμό «σαν άρνηση της άρνησης» και επομένως ως πραγματική φάση, αναγκαία στο προτσές της ανθρώπινης χειραφέτησης.
Σε κάθε περίπτωση, για τους επαναστάτες (αλλά και για τους αναζητητές της επιστημονικής αλήθειας) το θεμελιώδες είναι η εξοικείωση στις διαλεκτικές έννοιες και κατηγορίες και όχι η παράθεση κανόνων ή «νόμων» της διαλεκτικής ή η ερμηνεία, με τη χρήση αυτών των νόμων, της αντικειμενικής πραγματικότητας και της αλήθειας της. Oι διαλεκτικοί νόμοι δεν είναι πασπαρτού για να αποφύγει κανείς την επιστημονική μελέτη του συγκεκριμένου πράγματος ή φαινομένου, φυσικού ή κοινωνικού ή και της ίδιας της ανάπτυξης της σκέψης.
Η αλήθεια του πράγματος συνάγεται όχι με την «εφαρμογή» των «νόμων της διαλεκτικής» πάνω στη φύση και την κοινωνία, αλλά με την μελέτη του πράγματος καθεαυτού, στην κίνησή του, στις αλληλεπιδράσεις του με όλα τα άλλα, στις αντιθέσεις των αντιφατικών του μερών, αλληλοδιεισδύσεις και αλληλομετατροπές των αντιθέτων, στις αντιφάσεις που οδηγούν στην άρνηση, στην άρνηση της άρνησης και στο ποιοτικό άλμα.
***
Κοιτώντας προς τα πίσω, 200 χρόνια μετά τη γέννηση του Ένγκελς και 125 χρόνια από το θάνατό του, και διαβάζοντας τα βιβλία και την αλληλογραφία των Μαρξ – Ένγκελς φανταζόμαστε πόσο θα χαιρόταν ο Ένγκελς από τις επαναστάσεις της φυσικής του 20ου αιώνα, της Σχετικότητας και της Κβαντομηχανικής˙ από την ανακάλυψη της ενότητας ύλης (μάζας), του χώρου (που κάμπτεται και κυρτώνεται από την ύπαρξη μεγάλων μαζών) και του χρόνου (που μπορεί να “ρέει” επιταχυνόμενος και επιβραδυνόμενος, με συνέχειες, ασυνέχειες και άλματα)˙ της απροσδιοριστίας στο μικρόκοσμο και εκείνης της μαθηματικής σχέσης του Χάιζεμπεργκ που βεβαιώνει, εν τέλει, ότι δεν υπάρχει απόλυτη ακινησία στο μικρόκοσμο˙ της διαστολής του σύμπαντος και του Big Bang, του θερμοδυναμικού βέλους και του βέλους του χρόνου και τόσων άλλων ρηξικέλευθων ανακαλύψεων των επιστημών της φύσης που τόσο υλικό για μελέτη και ανάπτυξη της διαλεκτικής προσφέρουν, ανεξάρτητα από τους όποιους περιορισμούς και φιλοσοφικές συγχύσεις των πρωτοπόρων της φυσικής…
Και φανταζόμαστε ότι ο Φρίντριχ Ένγκελς θα χαιρόταν αν διάβαζε την αναφορά ενός νομπελίστα της φυσικής, στα τέλη του 20ου αιώνα, για τη δική του συνεισφορά στην ανάπτυξη της κατανόησης της φύσης. «Η ιδέα μιας ιστορίας της φύσης σαν αναπόσπαστου τμήματος του υλισμού εκφράστηκε από τον Μαρξ και πιο λεπτομερειακά από τον Ένγκελς. Οι σύγχρονες [τέλη του 20ου αι. – Θ.Κ.] εξελίξεις στη φυσική, η αποκάλυψη του εποικοδομητικού ρόλου της μη-αντιστρεψιμότητας, πρόβαλαν… στις φυσικές επιστήμες ένα ερώτημα που πολύ πριν είχε τεθεί από τους υλιστές. Γι’ αυτούς η κατανόηση της φύσης σήμαινε την κατανόησή της ως ικανής να παράγει τον άνθρωπο και τις κοινωνίες του. Εξ άλλου, την εποχή που ο Ένγκελς έγραφε τη Διαλεκτική της Φύσης, οι φυσικές επιστήμες φαίνονταν να έχουν απορρίψει τη μηχανιστική κοσμοαντίληψη και να έχουν πλησιάσει περισσότερο στην ιδέα μιας ιστορικά εξελισσόμενης φύσης». (Ilya Prigogine – Isabelle Stengers, Τάξη Μέσα από το Χάος, Κέδρος, Αθήνα 1986, σελ. 330)
***
Ο Φρίντριχ Ένγκελς μας άφησε ένα ανεκτίμητο έργο για τον θεωρητικό, πολιτικό και φιλοσοφικό εξοπλισμό του επαναστατικού εργατικού κινήματος (αλλά και κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου και επιστήμονα) για τη διαλεκτική συμφιλίωση του ανθρώπου με τη φύση και την ανατροπή του καπιταλισμού που μολύνει και απειλεί με καταστροφή τη φύση και την ανθρωπότητα με το ποταπό κυνήγι του κέρδους.
Αθήνα 20 Δεκέμβρη 2020Για τη διαδικτυακή εκδήλωση βλέπε στο:
