75 χρόνια από την αντιφασιστική νίκη: Αφιέρωμα στο στρατόπεδο Τερεζίν

75 χρόνια από την παράδοση της ναζιστικής Γερμανίας. Ήταν 8 προς 9 Μαΐου 1945. Από το βράδυ της 30ής Απριλίου η κόκκινη σημαία με το
σφυροδρέπανο, η σημαία της ΕΣΣΔ κυματίζει στον τρούλο του Ράιχσταγκ. Ο
Χίτλερ αυτοκτονεί. Οι μάχες συνεχίστηκαν μερικές μέρες ακόμη, αλλά
τίποτα δεν μπορεί να συγκρατήσει τη θυελλώδη επέλαση του κόκκινου στρατού.

Ο ναζισμός που ήθελε να επιβάλλει την 1000χρονη κυριαρχία του έχει
νικηθεί. Το βάρος του πολέμου και της αντίστασης στους ναζί το σήκωσε ο
Κόκκινος Στρατός και ο Σοβιετικός λαός και, επίσης, τα κομμουνιστικά
επαναστατικά κινήματα αντίστασης, και στην Ελλάδα ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ.

Για τα εγκλήματα του ναζισμού δημοσιεύουμε αφιέρωμα στο Τιερέζισταντ / Τερεζίν.

Όπως αναφέρεται στο εισαγωγικό σημείωμα: “Το Τιερέζισταντ/Τερεζίν αποτέλεσε το μεγαλύτερο προπαγανδιστικό όπλο των Ναζί κατά την διάρκεια του Ολοκαυτώματος με σκοπό να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις έναντι των φημών για την μαζική εξόντωση των Εβραίων.”

Το αφιέρωμα περιλαμβάνει:

• ιστορική εισαγωγή με επιμέλεια του Γιώργου Χλώρου
• φωτογραφικό αφιέρωμα της Χριστίνας Λυκοτσέτα το οποίο διατρέχει όλο το αφιέρωμα (άνοιξη 2016)
• εισήγηση του Σάββα Μιχαήλ με θέμα Τιερέζισταντ ή ο αντισημιτισμός ως κρίση του πολιτισμού.

Το στρατόπεδο Τιερέζισταντ / Τερεζίν

Εισαγωγικό Ιστορικό Πλαίσιο

Το παρόν εισαγωγικό σημείωμα αποτελεί την αφήγηση του ντοκιμαντέρ για την ιστορία του Γκέτο του Τιερέζισταντ/Τερεζίν, που μεταφράστηκε, προσαρμόστηκε το 2018 από μέλη των Συλλογικών Δράσεων του 18 ΑΝΩ από το επίσημο βίντεο ντοκιμαντέρ του Ιστορικού Μουσείου «Τερεζίν Μεμόριαλ»,

Το Τιερέζισταντ/Τερεζίν αποτέλεσε το μεγαλύτερο προπαγανδιστικό όπλο των Ναζί κατά την διάρκεια του Ολοκαυτώματος με σκοπό να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις έναντι των φημών για την μαζική εξόντωση των Εβραίων. Αυτό ήταν αναγκαίο να γίνει ιδιαίτερα έναντι των επικρίσεων στην κοινή γνώμη τρίτων ουδετέρων χωρών με τις οποίες οι Ναζί επιδίωκαν να διατηρήσουν διπλωματικές, εμπορικές και οικονομικές σχέσεις παρακάμπτοντας την δυσαρέσκεια.

Στην μικρή Τσεχική κωμόπολη του Τερεζίν, λίγα χιλιόμετρα βόρειο-ανατολικά της Πράγας, στήθηκε το μεγαλύτερο προπαγανδιστικό θέατρο των Ναζί, στο οποίο συμμετείχαν υποχρεωτικά χιλιάδες Εβραίοι κρατούμενοι από διάφορα στρατόπεδα, που αποτελούσαν την αφρόκρεμα της Εβραϊκής διανόησης. Καλλιτέχνες, επιστήμονες, καθηγητές, αθλητές κλπ επί μήνες πρόβαραν εικόνες καθημερινότητας μέσα σε θέατρα, κινηματογράφους, όπερες, μουσικές σκηνές, καφετερίες και μπαρ. Μέχρι και ένα αυτοσχέδιο μίνι ποδοσφαιρικό τουρνουά δημιουργήθηκε με πολλές ομάδες, βαθμολογίες και αγωνιστικές μέρες.

Δύο επιθεωρήσεις του διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, μία από Σουηδία και μία από Ελβετία, ήταν οι μοναδικοί θεατές αυτής της μεγαλύτερης θεατρικής σκηνής με πολλές χιλιάδες ηθοποιούς και κομπάρσους που είχαν προβάρει επί μέρες σκηνές καθημερινότητας. Ένα προπαγανδιστικό φιλμ γυρίστηκε από τους Ναζί με τίτλο «Ο Φύρερ χαρίζει μια πόλη στους Εβραίους». Και αν οι σκηνές με τον κόσμο να πίνει καφέ ή να περιποιείται τα μαλλιά του στα κομμωτήρια ήταν σχετικά πιο εύκολες, τι να πει κανείς για τις εκατοντάδες πρόβες που δόθηκαν από χορωδίες, ορχήστρες και θεατρικούς θιάσους για να παραχθούν μουσικές και θεατρικές παραστάσεις που διεκδικούσαν δάφνες ποιότητας.

Στο τέλος αυτών των επιθεωρήσεων και των γυρισμάτων του φιλμ, όλοι οι πρωταγωνιστές τους, συνθέτες, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, μουσικοί, αθλητές, θεατές, μαζί και οι κινηματογραφιστές στάλθηκαν στο Άουσβιτς και την Τρεμπλίνκα για εξόντωση. Ελάχιστοι από αυτούς διασώθηκαν. Ελάχιστες φωτογραφίες, και παρτιτούρες. Και μερικά πλάνα από το φιλμ των ναζί κυρίως με φάσεις από τον «τελικό του ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος» που για τους περισσότερους ποδοσφαιριστές και θεατές αποτελούσε την απεικόνιση των τελευταίων στιγμών της ζωής τους.

Στην μνήμη των θυμάτων αυτών, δημοσιεύουμε το αφιέρωμα αυτό. Στις 8 Μαΐου του 1945, το Τερεζίν αποτέλεσε το τελευταίο στρατόπεδο συγκέντρωσης/εξόντωσης των Ναζί. Ο Χίτλερ είχε ήδη αυτοκτονήσει από τις 30 Απριλίου και ο Γερμανικός στρατός μετά από λίγες μέρες στις 8 Μαΐου υπέγραφε την άνευ όρων συνθηκολόγηση. Οι δυνάμεις των Ναζί στην Τσεχία συνέχισαν να πολεμάν κοντά στην Πράγα για να μην αιχμαλωτιστούν από τον Κόκκινο Στρατό και να ανοίξουν έναν δίαυλο προσέγγισης και παράδοσης προς τις γραμμές των δυτικών συμμάχων στα νοτιο-ανατολικά της Πράγας. Στις 8 Μαΐου εγκατέλειψαν το Τερεζίν και συμπτύχθηκαν προς την Πράγα. Εκεί έδωσαν την τελευταία μεγάλη μάχη του πολέμου μέχρι που περικυκλωθήκαν και παραδόθηκαν στα περίχωρα της πόλης στις 11 και 12 Μαΐου.

Οι τελευταίοι ναζί στρατιώτες ήταν κυρίως εθελοντές φανατικοί από διάφορες χώρες. Ένα τάγμα Εσθονών εθελοντών ναζί που υπηρετούσε στις μονάδες γύρω από το Τερεζίν, κυκλώθηκε και παραδόθηκε σε Τσέχους παρτιζάνους κομμουνιστές. Αυτοί, μόλις και μετά βίας διέσωσαν μερικούς μόνο από τους φανατικούς ναζί αιχμαλώτους που δέχτηκαν τα αντίποινα των κατοίκων των γύρω περιοχών στις 12 Μαΐου, σε αυτό που έμεινε στην ιστορία ως «Η Τσέχικη κόλαση».

Ήταν η τελευταία πράξη του β’ παγκοσμίου πολέμου που έδειξε πως μετά το Άουσβιτς και το Τερεζίν, τίποτα δεν μπορούσε να συγχωρεθεί και τίποτα δεν έπρεπε να ξεχαστεί… [ Γιώργος Χλωρός ]

Το παρελθόν του Τερεζίν

Αξιοποιώντας την πείρα της από τους πολέμους που έκανε με την Πρωσία τον 18ο αιώνα, η μοναρχία των Αψβούργων πήρε την απόφαση να φτιάξει ένα στρατιωτικό φρούριο στη συμβολή των ποταμών Έλβα και Μολδάβα. Βασικός σκοπός του θα ήταν να προστατεύει την Πράγα από επιθέσεις, απωθώντας δυνάμεις που θα έρχονταν από βορειοδυτικά.

Τα θεμέλια μπήκαν το 1870 απ’ τον Αυτοκράτορα Ιωσήφ Β, που ονόμασε το μέρος, στη μνήμη της μητέρας του Μαρίας Τερέζας, Τερέζινσταντ ή Τερεζίν, στα τσέχικα. Στις 10 Οκτωβρίου 1780 ο Ιωσήφ Β’ έβαλε τα θεμέλια για αυτό το αιώνιο έργο. 1.500 χτίστες και 15.000 στρατιώτες κατασκεύασαν το φρούριο. Το 1790, το φρούριο, ήταν έτοιμο για χρήση. Το Τερεζίν έγινε πόλη φρούριο, όπου ζούσαν 3.000 στρατιώτες μαζί με τους πολίτες.

Από παλιά, το Μικρό Φρούριο λειτουργούσε ως στρατιωτική φυλακή για έως 800 κρατούμενους. Η μοναρχία των Αψβούργων άρχισε σύντομα να φυλακίζει εκεί και τους πλέον διακεκριμένους πολιτικούς αντιπάλους της. Ανάμεσα τους και πρωτεργάτες της Ελληνικής επανάστασης όπως τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τους συνεργάτες του μεταξύ 1823-1827.

Μετά το κύμα των δημοκρατικών επαναστάσεων του 1848, στο Μικρό Φρούριο κρατούνταν κυρίως Πολωνοί, Ούγγροι, Ιταλοί, Σλοβένοι και Τσέχοι πατριώτες. Προς τα τέλη του 19^ου αιώνα, το Τερεζίν άρχισε να αποκτά λιγότερο στρατιωτικό χαρακτήρα. Δημιουργήθηκε κοινοτικό κέντρο, ταχυδρομείο και τράπεζα ενώ άνοιξαν και ορισμένες νέες επιχειρήσεις.

Ωστόσο συνέχιζε την λειτουργία του και ως φυλακή για πολιτικά εγκλήματα. ‘Ετσι πάνω από 2.500 άτομα φυλακίστηκαν στο Μικρό Φρούριο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ανάμεσα τους οι περισσότεροι πρωταίτιοι της εκτέλεσης στο Σεράγεβο του Φραγκίσκου Φερδινάνδου, διαδόχου των Αψβούργων έσβησαν στο Μικρό Φρούριο, μεταξύ τους και ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, που έριξε τους μοιραίους πυροβολισμούς. Πέθανε μετά από πολλά χρόνια φυλάκισης στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Τερεζίν.

Περίπου 300 λιποτάκτες και στασιαστές στρατιώτες, του Αυτοκρατορικού στρατού της Αυστροουγγαρίας, Τσέχικης και Σλοβάκικης καταγωγής από το 7ο σύνταγμα τυφεκιοφόρων φυλακίστηκαν εκεί έως τον Οκτώβριο του 1918. Ένα στρατοδικείο, που καταδίκασε τους στρατιώτες με μεγάλες ποινές φυλάκισης συνεδρίαζε σε αυτό το κτίριο. Η κύρια ακρόαση, με τους περισσότερους κατηγορούμενους προγραμματίστηκε για τις 28 Οκτωβρίου 1918, ημέρα ίδρυσης της Τσεχοσλοβακίας και δεν πραγματοποιήθηκε τελικά ποτέ.

Επίσης, 1.000 κάτοικοι της περιοχής της Γαλικίας, ύποπτοι για υποστήριξη του Ρώσου εχθρού, κρατούνταν στο Μικρό Φρούριο κατά τη διάρκεια του πολέμου και απελευθερώθηκαν στο τέλος του.

Το Μικρό Φρούριο του Τερεζίν, λειτούργησε ως στρατιωτικό σωφρονιστήριο και φυλακή στα χρόνια της πρώτης Τσεχοσλοβάκικης δημοκρατίας, τις δεκαετίες 1920 και 1930.

Η φυλακή της Γκεστάπο – Μικρό Φρούριο

Το τραγικότερο κεφάλαιο στην ιστορία του Μικρού Φρουρίου ήρθε με την κατοχή των Ναζί στα εδάφη της Τσεχοσλοβακίας. Οι πρώτοι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν προσωρινά στο φρούριο την ίδια ημέρα με την ανακήρυξη του προτεκτοράτου της Βοημίας και Μοραβίας, στις 16 Μαρτίου 1939.

Η αστυνομική φυλακή της Γκεστάπο δημιουργήθηκε στο Μικρό Φρούριο, τον Ιούνιο του 1940. Λειτουργούσε αρχικά ως κέντρο προσωρινής κράτησης για άτομα που θα στέλνονταν σε δικαστήρια, στρατόπεδα, συγκέντρωσης και φυλακές των Ναζί. Κυρίως, πολιτικοί αντίπαλοι των Ναζί, αντιστασιακοί, μέλη του αποκαλούμενου κινήματος εθνικής αποκατάστασης, κομουνιστές, πρώην στρατιωτικοί, ιερείς και άλλα άτομα, φυλακίζονταν στο Φρούριο.

Πολλές γνωστές προσωπικότητας, της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής της χώρας, κυβερνητικοί αξιωματούχοι, βουλευτές, δημοσιογράφοι, επιστήμονες και καλλιτέχνες, πέρασαν επίσης από το Μικρό Φρούριο. Οι περισσότεροι κρατούμενοι ήταν Τσέχοι που ζούσαν στο τότε προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας και στις συνοριακές περιοχές της Σουδητίας που δόθηκαν στη Γερμανία.

Αλλά υπήρχαν επίσης περίπου 2.500 ξένοι από τουλάχιστον, 24 διαφορετικές χώρες.

Τα συνηθέστερα θύματα βασανιστηρίων από τους φρουρούς ήταν οι Εβραίοι κρατούμενοι, ο συνολικός αριθμός των οποίων, αρχικά ανήλθε περίπου στους 1.500. Το ένα τρίτο τους δεν επέζησε από τη φυλάκιση. Στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου ο πληθυσμός των φυλακισμένων στο Μικρό Φρούριο, ξεπέρασε κατά πολύ την αρχική χωρητικότητά του.

Μετά τα αντίποινα των Ναζί, κατόπιν της εκτέλεσης από παρτιζάνους, του διοικητή του προτεκτοράτου, στρατηγού Ράινχαρντ Χάιντριχ το 1942, όταν γυναίκες κρατούμενες μεταφέρθηκαν επίσης εκεί, ο αριθμός των κρατουμένων, ανέβηκε στους 2.000. Οι σύζυγοι των δεσμοφυλάκων, επίσης εργάζονταν στη νέα φυλακή.

Πώς ήταν η άφιξη των νέων κρατούμενων;

Κατά κανόνα, αφού περίμεναν για αρκετές ώρες όρθιοι στην αυλή με τα πρόσωπα στραμμένα στον τοίχο, οι νέοι κρατούμενοι καλούνταν σε ένα γραφείο υποδοχής, όπου παρέδιδαν όλα τα υπάρχοντά τους, συνήθως μεταξύ έντονων φωνών και βίαιων χειρισμών.

Μετά τον έλεγχο των στοιχείων τους, έπρεπε να πάνε στην άλλη άκρη του προαυλίου, στην αποθήκη, όπου τους έπαιρναν τα ρούχα τους και τους έδιναν ενδυμασίες και εξοπλισμό της φυλακής. Τελευταία στάση ήταν το διοικητικό γραφείο του πρώτου προαυλίου. Εκεί οι κρατούμενοι έμπαιναν στα κελιά τους.

Ο αξιωματούχος των Ες-Ες Χάινριχ Γιόκελ, ήταν ο διοικητής του Μικρού Φρουρίου από τον Ιούνιο του 1940, μέχρι το τέλος του πολέμου. Οι κρατούμενοι του είχαν δώσει το παρατσούκλι “απολειφάδι” και αυτός ο σκληρός άνθρωπος ήταν ο πλέον υπεύθυνος για τη σκληρή μεταχείριση των κρατούμενων. Μια διμοιρία των Ες-Ες, στεγαζόμενη όπως οι δεσμοφύλακες και οι διοικητές στο Μικρό Φρούριο, παρείχε χρέη φρουράς.

Η ζωή στο Μικρό Φρούριο ήταν κόλαση για τους κρατούμενους που δοκιμάζονταν από αρρώστιες, πείνα και βρομιά και βασανίζονταν από παράσιτα παντού. Οι χειρότερες συνθήκες επικρατούσαν στο καινούριο 4ο προαύλιο όπου έως 3.000 άντρες υπέφεραν σε πρωτόγονες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής.

Εξαντλημένοι από τη σκληρή δουλειά και την έλλειψη ποιοτικής τροφής έχαναν ακόμη και το μισό τους βάρος.

Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του επίσης φυλακισμένου ιατρικού προσωπικού, η υγειονομική περίθαλψη ήταν ανεπαρκής.

Οι εξουσίες του αστυνομικού γιατρού του Μικρού Φρουρίου ήταν εξαιρετικά περιορισμένες. Υπήρχε έλλειψη φαρμάκων και ιατρικού εξοπλισμού. Αυτό το πρωτόγονο νοσοκομείο δημιουργήθηκε μόνο μετά από μια επιδημία δυσεντερίας τον Νοέμβριο του 1944.

Ο καθηγητής Γιαν Μπιελαρόντικ θυμάται:

“Είδα έναν γιατρό να εξετάζει έναν αιχμάλωτο με υψηλό πυρετό ξαπλωμένο στο πάτωμα, ανάμεσα σε άλλους ασθενείς. Δεν είχε χώρο να αλλάξει πλευρό και ο γιατρός δεν είχε όργανα για να τον εξετάσει, εκτός από ένα ρολόι που του επέτρεψε να έχει ο διοικητής της φυλακής κατ’ εξαίρεση”.

Οι αιχμάλωτοι αποκόπτονταν σταθερά απ’ τον έξω κόσμο. Κάθε κρατούμενος επιτρεπόταν να στείλει μόνο ένα γράμμα σπίτι του, γραμμένο στα γερμανικά, κάθε μήνα. Προσπάθειες παράνομης επικοινωνίας και αλληλογραφίας τιμωρούνταν με αυστηρότητα. Ένας άλλος καθηγητής λέει:

“Μικρά κελιά απομόνωσης ήταν γεμάτα με πέντε ή περισσότερους κρατούμενους κυρίως Εβραίους που έπρεπε να στέκονται ή να κάθονται όλη τη μέρα. Δεν μπορούσαν να ξαπλώσουν αφού τα κελιά ήταν γεμάτα.”

Λόγω των αβάσταχτων δυσκολιών και της απίστευτης βαναυσότητας των φυλάκων, η ζωή στο Μικρό Φρούριο ήταν πολύ παρόμοια με το καθεστώς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκτός από τον διοικητή Γιόκελ, υπήρχαν και άλλοι σαδιστές μεταξύ των δεσμοφυλάκων, κυρίως ο Ρόικο, ο Μάλοθ, ο Βάχολτς και ο Στορχ. Οι επιζήσαντες αναφέρουν ότι μόνο κατ’ εξαίρεση υπήρχε ανθρώπινη μεταχείριση των κρατουμένων, κυρίως από δεσμοφύλακες όπως ο Στέρνκοπφ και ο Χόχαους.

Οι κρατούμενοι αναγκάζονταν να δουλεύουν εντός και εκτός του Μικρού Φρουρίου. Εξασφάλιζαν την καθημερινή λειτουργία της φυλακής, εργάζονταν στην κουζίνα, την τοπική παραγωγή, σε επισκευές και υπηρεσίες και έχτιζαν νέες εγκαταστάσεις.

Το 1942, Εβραίοι κρατούμενοι και αργότερα φοιτητές από τη Ροντνίτσα, που συνελήφθησαν μετά τη δολοφονία του Χάιντριχ κατασκεύασαν μια πισίνα. Δεκάδες Εβραίων κρατουμένων βασανίστηκαν μέχρι θανάτου, από τους φρουρούς, στη διάρκεια αυτών των εργασιών.

Εκτός του Φρουρίου, οι κρατούμενοι δούλευαν στον σιδηρόδρομο και σε πολλές γερμανικές εταιρείες που πλήρωναν στη Γκεστάπο υψηλά ποσά γι’ αυτή την εργασία. Ήταν αδύνατο να δραπετεύσεις απ’ τη φυλακή. Υπήρχε μόνο μια καταγεγραμμένη επιτυχημένη απόδραση από το Μικρό Φρούριο. Και πολλές άλλες από κρατούμενους που εργαζόντουσαν εκτός. Οι κρατούμενοι που πιάνονταν είχαν να περιμένουν μόνο βασανιστήρια και θάνατο. Κατά κανόνα, οι κρατούμενοι που προσπαθούσαν να αποδράσουν ξυλοκοπούνταν μέχρι θανάτου, ορισμένοι πυροβολούνταν. Τρεις άντρες και μια γυναίκα εκτελέστηκαν ως προειδοποίηση για τους άλλους στην άκρη του 4ου προαυλίου μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δραπέτευσης τον Μάρτιο του 1945.

Σε ένα προαύλιο δίπλα στα κελιά της απομόνωσης οι κρατούμενοι αναγκάστηκαν από τους φρουρούς να λιθοβολήσουν δύο συναδέλφους τους που είχαν ήδη βασανιστεί, μέχρι θανάτου. Το πρώην σκοπευτήριο στο Μικρό Φρούριο χρησιμοποιείτο ως χώρος εκτέλεσης όπου μέλη της αντίστασης κατά των Ναζί, αντάρτες και αλεξιπτωτιστές από τη δύση και την ανατολή δολοφονούνταν χωρίς δικαστική καταδίκη.

Η τελευταία και μεγαλύτερη εκτέλεση έγινε στις 2 Μαΐου 1945. 49 άντρες και 3 γυναίκες, κυρίως μέλη της οργάνωσης νεολαιΐστικης αντίστασης Τσεχοσλοβακίας εκτελέστηκαν εκείνη τη μέρα. Συνολικά, περίπου 300 άτομα εκτελέστηκαν στο Μικρό Φρούριο.

Μερικοί από τους δεσμοφύλακες και φύλακες επέστρεψαν τελικά στο Μικρό Φρούριο μετά την απελευθέρωση ως κρατούμενοι του στρατοπέδου κράτησης που λειτουργούσε κυρίως για τη συγκέντρωση Γερμανών πολιτών, πριν τον εκ νέου αποικισμό της περιοχής απ’ την Τσεχοσλοβακία.

Περίπου 3.800 άτομα, Γερμανοί, απ’ τα οποία 600 πέθαναν εκεί φυλακίστηκαν τότε στο Μικρό Φρούριο. Ο πρώην διοικητής της φυλακής, Γιόκελ μαζί με την οικογένειά του φυλακίστηκε εκεί επίσης, στη διάρκεια της ανάκρισής του, ως εγκληματίας πολέμου, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε στο κοντινό Λιτομεσίτσα.

Η πόλη ως γκέτο

Στη διάρκεια της κατοχής των Ναζί, η μοίρα της πόλης του Τερεζίν ήταν εξίσου ζοφερή. Ξαφνικά, στις αρχές του Οκτωβρίου, του 1938 μετά τη συμφωνία του Μονάχου, το Τερεζίν έγινε συνοριακή πόλη.

Χιλιάδες πρόσφυγες έρχονταν από τα εδάφη της Σουδητίας που παραχωρήθηκαν στη Γερμανία. Σε εκατοντάδες δόθηκε άδεια προσωρινής διαμονή στο φρούριο του Τερεζίν. Μετά την κατοχή των τσεχικών εδαφών στις 15 Μαρτίου 1939 το Τερεζίν έγινε μέρος του προτεκτοράτου της Βοημίας-Μοραβίας.

Η αντι-εβραϊκή πολιτική των Ναζί κορυφώθηκε με το φρικτό σχέδιο “Τελική Λύση του εβραϊκού προβλήματος”. Όπως και ο εβραϊκός πληθυσμός στο Ράιχ οι Εβραίοι στο προτεκτοράτο στερήθηκαν των πολιτικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων τους. Ο ανώτατος συντονιστής της Τελικής Λύσης. ήταν ο αρχηγός του κεντρικού γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ, Ράινχαρντ Χάιντριχ, τελώντας καθήκοντα αρμοστή στο προτεκτοράτο του Ράιχ, στη Βοημία και Μοραβία, από τον Σεπτέμβριο του 1941.

Μια απόφαση λήφθηκε τον Οκτώβριο του 1941 για προσωρινή συγκέντρωση των Εβραίων στο προτεκτοράτο σε μια περιοχή, προκειμένου να απελαθούν στη συνέχεια στα ανατολικά και να εκτελεστούν εκεί. Επιλέχθηκε το Τερεζίν, ως ο καταλληλότερος χώρος. Η αποστολή ΑΚ1, γνωστή και ως απόσπασμα οικοδομικών εργασιών έφτασε στο Τερεζίν στις 24 Νοεμβρίου 1941. Ήταν μια ομάδα 342 νέων αντρών που έπρεπε να προετοιμάσουν τους στρατώνες στην πόλη για να δεχτούν νέες αποστολές.

Για εξοπλισμό, τους επιτρεπόταν να πάρουν μία χειραποσκευή για παράδειγμα, ένα σακίδιο, με τρεις κουβέρτες σκεύη διατροφής κ.λπ. και άλλη μια αποσκευή βάρους έως 50 κιλών. Το απόσπασμα οικοδομικών εργασιών θα καλύψει τη διαδρομή από τον σιδηροδρομικό σταθμό πεζή. Ο εξοπλισμός και οι αποσκευές του θα μεταφερθούν με άμαξες. Πίσω στην Πράγα, όταν αυτοί οι άντρες θα έφευγαν για «οικοδομικές εργασίες», δεν είχαν ιδέα μέχρι την τελευταία στιγμή ότι θα τους απέλαυναν.

Με την άφιξη τους στους στρατώνες αντίκρισαν κάτι φρικτό. Τα μόνα έπιπλα στο βρόμικο και ρημαγμένο κτίριο ήταν αρκετά σπασμένα κρεβάτια, τραπέζια και πάγκοι. Υπήρχαν άδειες αποθήκες, στάβλοι, πρωτόγονα αποχωρητήρια κι ένα λουτρό που αργότερα θα εξυπηρετούσε 5.000 άτομα.

Η εγκατάσταση δεν ήταν έτοιμη όταν ήρθαν οι πρώτες. αποστολές στο Τερεζίν. 1.000 άτομα έφτασαν στις 30 Νοεμβρίου 1941. Τα τρένα με τους Εβραίους που είχαν απελαθεί έφτασαν εδώ στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μποχουσοβίτσε ναντ Όσι. Έπρεπε και αυτοί να περπατήσουν τουλάχιστον 1,5 μίλι ως το Τερεζίν. Μερικοί από τους ηλικιωμένους και αρρώστους δεν επιβίωσαν σ’ αυτή τη δύσκολη πορεία. Στην πόλη, οι νεοφερμένοι διέμειναν αρχικά σε πρώην στρατώνες, ζώντας σε πρωτόγονες συνθήκες. Οικογένειες χωρίστηκαν.

Γράφοντας στο ημερολόγιό της τον Δεκέμβριο του 1941 η Helga Weiss αφηγείται:

“21 άτομα σε ένα μικρό δωμάτιο. Τις νύχτες, οι άνθρωποι κοιμούνται στη μέση του δωματίου… άλλοι που βγαίνουν, πατάνε πάνω τους. Σπρώχνουμε με τα πόδια μας τα πρόσωπα των διπλανών μας. Αν δεν τα δεις με τα μάτια σου, δεν τα πιστεύεις. Κι εμείς δεν θα καταλάβουμε ποτέ πώς ζούσαμε σε τέτοιες συνθήκες”.

10.500 παιδιά, ηλικίας έως 15 ετών, έφτασαν σταδιακά στο Τερεζίν μαζί με τους ενήλικους. Από αυτά, 8.000 πέθαναν. Κάποια ήδη στο γκέτο και άλλα αργότερα στα στρατόπεδα εκτέλεσης των Ναζί στα ανατολικά.

Αρχικά, στους κρατούμενους δεν επιτρεπόταν να βγουν από τους στρατώνες, μέχρι ο αρχικός γηγενής πληθυσμός του Τερεζίν να φύγει από την πόλη. Τιμωρούνταν και για τα μικρότερα παραπτώματα επειδή κάπνιζαν, για παράνομη αλληλογραφία επειδή δεν χαιρέτισαν αξιωματικούς των Ες Ες. Οι κρατούμενοι ξυλοκοπούνταν και βασανίζονταν εδώ στα καταφύγια κάτω από το διοικητήριο στρατοπέδου των Ες Ες.

Το διοικητήριο του στρατοπέδου με επικεφαλής τον Ζίγκφριντ Ζάιντλ, τον Άντον Μπέργκερ και τον Καρλ Ραμ αποφάσιζε για τη ζωή και τον θάνατο των κρατουμένων.

Στις αρχές του 1942, δύο μαζικές εκτελέσεις με απαγχονισμό πραγματοποιήθηκαν κοντά στους στρατώνες. Μερικοί απ’ τους κρατούμενους αναγκάστηκαν να παρακολουθούν. Τον Φεβρουάριο του 1942, το διάταγμα του Χάιντριχ, κατήργησε τον δήμο του Τερεζίν και ο εναπομένων πληθυσμός του αναγκάστηκε να φύγει από την πόλη, έως τα τέλη Ιουνίου.

Οι ελπίδες του κρατούμενου πληθυσμού του Τερεζίν ότι θα επιβίωναν από τον πόλεμο και το γκέτο σύντομα εξανεμίστηκαν. Στις 5 Ιανουαρίου 1942, ένα ημερήσιο διάταγμα ανακοίνωσε μια επερχόμενη μεταφορά στη Ρίγα. Αυτή ήταν η πρώτη από τις 63 μεταφορές προς διάφορους προορισμούς, σε κατεχόμενες περιοχές της Πολωνίας και της τότε Σοβιετικής Ένωσης.

Στα αυτοσχέδια γραφεία στους στρατώνες Μάγκντεμπεργκ εργαζόταν η αυτοδιοίκηση του γκέτο, πλήρως υποτελής στο διοικητήριο των Ες Ες και οργάνωνε τη ζωή στο γκέτο. Τα μέλη της είχαν λίγες ευκαιρίες να βελτιώσουν τις ζωές των συγκρατούμενων. Ωστόσο, προσπάθησαν να κάνουν το καλύτερο πολλές φορές με κόστος μεγάλο προσωπικό κίνδυνο για τα ίδια. Οι επικεφαλής της αυτοδιοίκησης ήταν κατά σειρά ο Γιάκομπ Έντλσταϊν που πέθανε στο Άουσβιτς, ο Πάολο Έπσταϊν που εκτελέστηκε στο Μικρό Φρούριο και ο Βενιαμίν Μέρμελσταϊν που έζησε για να δει το τέλος του πολέμου στο Τερεζίν.

Τον Ιανουάριο του 1942 αποφασίστηκε το Τερεζίν να λειτουργεί και ως γκέτο για τους ηλικιωμένους Εβραίους απ’ το Ράιχ δηλαδή τη Γερμανία και την Αυστρία. Σε αυτό περιλαμβάνονταν άτομα άνω των 65 ετών κάτοχοι υψηλών διακρίσεων, ανάπηροι βετεράνοι πολέμου, κορυφαίοι επιστήμονες και πολιτικοί καθώς και διεθνώς γνωστές προσωπικότητες. Το μέτρο σχεδιάστηκε για να κατευναστούν οι επικρίσεις από το εξωτερικό.

Οι μεταφορές κυρίως ηλικιωμένων ατόμων από το Ράιχ και αργότερα και άλλων Εβραίων κάθε ηλικιακής ομάδας από Ολλανδία, Δανία, Σλοβακία και Ουγγαρία, άρχισαν να φτάνουν τον Ιούνιο του 1942. Μέχρι το φθινόπωρο, το γκέτο ήταν εξαιρετικά υπερπλήρες.

Υπήρχε έλλειψη νερού, φαγητού και ηλεκτρισμού και δεν υπήρχε βασική ιατρική περίθαλψη. Οι ηλικιωμένοι κρατούμενοι πέθαιναν πολύ γρήγορα. Αρχικά, οι νεκροί θάβονταν σε ξεχωριστά φέρετρα. Αργότερα, σε μαζικούς τάφους, χωρίς φέρετρα.

Μεταξύ του Απριλίου και του Σεπτεμβρίου του 1942 ο πληθυσμός των φυλακών του Τερεζίν τετραπλασιάστηκε. Τα ποσοστά θνησιμότητας αυξήθηκαν στο δεκαπενταπλάσιο. Ένα κρεματόριο ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Οι σοροί από το Μικρό Φρούριο και από το στρατόπεδο συγκέντρωσης αποτεφρώθηκαν εκεί. Τα χρυσά δόντια τους αφαιρέθηκαν και δόθηκαν στη διοίκηση των Ες Ες. Κατόπιν εντολής των Ες Ες, οι τέφρες των 22.000 θυμάτων που αποτεφρώθηκαν στο κρεματόριο του Τερεζίν πετάχτηκαν με δοχεία στον ποταμό Όσι τον Νοέμβριο του 1944.

Στο γκέτο υπήρχαν πολλοί πιστοί όχι μόνο του εβραϊκού δόγματος αλλά και διαφορετικών χριστιανικών θρησκειών καθώς και εξέχουσες θρησκευτικές και εκκλησιαστικές προσωπικότητες. Θρησκευτικές λειτουργίες γίνονταν σε σοφίτες, κελάρια και γκαράζ. Τις ίδιες εγκαταστάσεις χρησιμοποιούσαν και άλλο πιστοί καθώς ο αμοιβαίος σεβασμός ήταν πολύ υψηλός.

Το προπαγανδιστικό «θέατρο» των Ναζί

Ο σιδηρόδρομος από το Μποχουσοβίτσε ναντ Όσι προς το Τερεζίν είχε σχεδιαστεί για την αποφυγή ανεπιθύμητων επαφών μεταξύ των Εβραίων που μεταφέρονταν στο γκέτο και των ντόπιων κατοίκων του χωριού. Είχε μήκος μικρότερο των 2 μιλιών και μέρος των οχυρώσεων και προτειχισμάτων κατεδαφίστηκε για την κατασκευή του. Η γραμμή ξεκίνησε τη λειτουργία της την 1η Ιουνίου 1943. Αναφορές μαζικών απελάσεων Εβραίων και εξόντωσής τους προκαλούσαν αυξανόμενη ανησυχία διεθνώς. Αυτός ήταν ο βασικός λόγος που οι Ναζί αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν το Τερεζίν για την προπαγάνδα τους.

Μια καμπάνια ωραιοποίησης του Τερεζίν ξεκίνησε την άνοιξη του 43. Στήθηκαν καταστήματα και άνοιξε καφετέρια και τράπεζα δίπλα στο διοικητήριο των Ες Ες. Κάθε μέρα, 400 κρατούμενοι επιτρεπόταν να περάσουν χρόνο στην καφετέρια. Δηλαδή, κάθε κρατούμενος θα μπορούσε να πηγαίνει εκεί μία φορά κάθε τέσσερις-πέντε μήνες. Στην καφετέρια έπαιζε ζωντανή μουσική τα απογεύματα και οι θαμώνες έπιναν μια κούπα καφέ με γλυκαντικό.

Μια αποστολή της διεθνούς επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού επισκέφτηκε το Τερεζίν τον Ιούνιο του 1944. Οι Ναζί σχεδίασαν προσεκτικά τη διαδρομή της επιθεώρησης. Οι κρατούμενοι που αναγκάστηκαν να συμμετάσχουν σε αυτό το καλά προβαρισμένο θέαμα, ήξεραν πολύ καλά τους ρόλους και τις απαντήσεις τους σε πιθανά ερωτήματα. Όλη η εκδήλωση είχε σκοπό να εξαπατήσει τους επισκέπτες για να πιστέψουν ότι το Τερεζίν ήταν μια εβραϊκή πόλη, με όλες τις ανέσεις.

Το καμουφλάζ των Ναζί είχε μεγάλη επιτυχία. Ο Ελβετός επίτροπος, Δρ Μορίς Ρασέλ έγραψε στην αναφορά του από την επίσκεψη:

“Μπαίνοντας στο γκέτο… βλέπουμε ότι ο πληθυσμός δεν πάσχει από υποσιτισμό. Οι μερίδες φαγητού στο Τερεζίν είναι ίδιες με αυτές στο προτεκτοράτο Βοημίας-Μοραβίας. Η μόνη διαφορά είναι ότι δεν σερβίρονται αυγά και τυρί εδώ ενώ το βούτυρο έχει αντικατασταθεί από τη μαργαρίνη”.

Η αναφορά έκανε επίσης λόγο για τις συνθήκες διαμονής:

“Σπίτια πολιτών είναι στο μέρος της πόλης όπου ζούσε ο πληθυσμός. Τα διαμερίσματα είναι άνετα, αλλά και γεμάτα και συχνά τα μοιράζονται δύο-τρεις οικογένειες”.

Οι φωτογραφίες του Ρασέλ με τα παιδιά του Τερεζίν υποτίθεται ότι παρείχαν αποδείξεις μια φυσιολογικής ζωής στο γκέτο. Σχεδόν κανένα από αυτά τα παιδιά δεν έζησε ως το τέλος του πολέμου.

Οι σκοποί της προπαγάνδας των Ναζί επιτελούνταν επίσης με την πολιτισμική ζωή των κρατουμένων. Επαρκής χώροι είχαν δημιουργηθεί: Συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, καμπαρέ και διαλέξεις οργανώνονταν στο Τερεζίν. Η όπερα του Σμετάνα, “Η πουλημένη μνηστή” και το “Ρέκβιεμ” του Βέρντι παρουσιάστηκαν.

Τα παιδιά συμμετείχαν στην όπερα με την ονομασία “Μπρούντιμπαρ” του συνθέτη Χανς Κράσα. Αυτές οι πολιτισμικές εκδηλώσεις είχαν εξαιρετικούς καλλιτέχνες και πολύ καλλιεργημένο κοινό που αναζητούσε στην τέχνη κυρίως ηθική υποστήριξη και ελπίδα για το μέλλον. Μερικοί συνθέτες ήταν οι Χ. Κράσα, Τ. Κλάιν, Β. Ούλμαν κα

Η διοίκηση των Ες Ες χρησιμοποίησε την ωραιοποίηση του Τερεζίν για να γυρίσει ένα προπαγανδιστικό ντοκιμαντέρ που απεικόνιζε την υποτιθέμενη ευχάριστη ζωή στην αποκαλούμενη αυτοδιοικούμενη περιοχή του εβραϊκού συνοικισμού. Το ντοκιμαντέρ δημιουργήθηκε σύμφωνα με τις αυστηρές οδηγίες των Ες Ες και έδειχνε μόνο επιλεγμένους κρατουμένους που διατάχθηκαν να πάρουν μέρος.

Τα περισσότερα από τα πλάνα που γνωρίζουμε από έναν στημένο αγώνα ποδοσφαίρου δείχνουν πρόσωπα ανθρώπων που δεν έζησαν ως το τέλος του πολέμου. Μια βδομάδα μετά το γύρισμα, η διοίκηση των Ες Ες ενημέρωσε την αυτοδιοίκηση των Εβραίων για επερχόμενες μεταφορές, υποθετικά για λόγους εργασίας.

Θάνατος από σκληρή δουλειά

Άλλη μια εγκατάσταση των Ναζί χτίστηκε αρκετά μίλια μακριά από το Τερεζίν, τον Μάιο του 1944. Το νέο στρατόπεδο συγκέντρωσης, το μεγαλύτερο των βασικών στρατοπέδων στην περιοχή, δημιουργήθηκε μετά την απόφαση των Ναζί να μεταφέρουν την πολεμική παραγωγή των Ναζί υπογείως λόγω των βομβαρδισμών απ’ τους συμμάχους.

Δύο εργοστάσια θα χτίζονταν σε ένα πρώην ορυχείο ασβεστόλιθου δίπλα στο Λιτομεσίτσα. Είχαν κωδική ονομασία Ρίχαρντ 1 και Ρίχαρντ 2. Το επιτελείο των Ες Ες ανέλαβε την επίβλεψη της εφαρμογής του έργου. Κινητήρες αμαξιών Μάιμπαχ άρχισαν να κατασκευάζονται για την αυτοκινητοβιομηχανία στο πρώτο εργοστάσιο τον Νοέμβριο του 1944.

Το άλλο ετοιμάστηκε για την παραγωγή ηλεκτρονικών για την εταιρεία Όσραμ. Πολλές γερμανικές εταιρείες συμμετείχαν στην κατασκευή. Εκατοντάδες πολίτες εργάτες, και καταναγκαστικοί εργάτες από το Ράιχ, τη Σοβιετική Ένωση, Ιταλία, Γαλλία, Πολωνία το προτεκτοράτο και άλλες κατεχόμενες χώρες των Ναζί έχτισαν τα εργοστάσια και αργότερα δούλεψαν σε αυτά. Αλλά ο βασικός κορμός του εργατικού δυναμικού ήταν χιλιάδες κρατούμενοι από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με σταθερή παροχή τους από τα Ες Ες.

Η πρώτη αποστολή έφτασε από το Νταχάου τον Μάρτιο του 1944. Επειδή το στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν ήταν έτοιμο να τους δεχτεί οι κρατούμενοι κρατήθηκαν ως τον Ιούνιο στα κελιά του προαυλίου των γυναικών, στο Μικρό Φρούριο. Μια αποστολή με 1.200 κρατούμενους από το Γκρος-Ρόζεν έφτασε στο Λιτομεσίτσα στα τέλη του Μαΐου του 1944.

Άλλοι 10.000 κρατούμενοι ήρθαν σε 17 μεταφορές στα μέσα του Φεβρουαρίου του 1945. Τελευταίοι έφτασαν κρατούμενοι από στρατόπεδα που εκκενώθηκαν πριν την κατάρρευση του μετώπου. Περίπου 18.000 κρατούμενοι, μεταξύ τους περίπου 800 γυναίκες πέρασαν απ’ αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης ως το τέλος του πολέμου.

Η φτηνή καταναγκαστική εργατική δύναμη προερχόταν κυρίως από τα μεγάλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Φλόσενμπεργκ, το Γκρος-Ρόζεν, το Νταχάου, το Άουσβιτς, το Μπούχενβαλντ και το Ράβενσμπρικ.

Όσον αφορά τις εθνικότητες, οι πλέον πολυπληθείς ομάδες ήταν Πολωνοί, άτομα από Σοβιετική Ένωση και Γιουγκοσλαβία, Γάλλοι, Γερμανοί και Τσέχοι. Υπήρχαν επίσης περίπου 4.000 Εβραίοι από άλλες χώρες. Οι νεοφερμένοι έμπαιναν στους πρώην στρατώνες του πυροβολικού αλλά η χωρητικότητα του στρατοπέδου έπρεπε να επεκταθεί για να καλύπτει τον αυξανόμενο αριθμό αποστολών που έρχονταν.

Παρ’ όλα αυτά, το στρατόπεδο ήταν συνεχώς υπερπλήρες. Συνθήκες δουλείας επικρατούσαν στο στρατόπεδο. Οι κρατούμενοι καλούνταν να δουλεύουν ως 14 ώρες την ημέρα. Η πείνα ήταν η συχνότερη αιτία θανάτου. 1.935 αιχμάλωτοι πέθαναν μόνο τον Ιανουάριο του 1945. Τα τελευταία θύματα από τους κρατούμενους των στρατοπέδων ήταν αυτά που ήρθαν από τη Λιτομεσίτσα σε μια αποστολή εκκένωσης, στα τέλη του Απριλίου του 1945.

Οι τελευταίοι μήνες

Μεταξύ της 28ης Σεπτεμβρίου και της 28ης Οκτωβρίου 1944 περισσότεροι από 18.000 έφυγαν απ’ το Τερεζίν για το στρατόπεδο συγκέντρωση και εκτέλεσης Άουσβιτς ΙΙ το Μπίρκεναου δηλαδή. Από αυτούς, μόλις 1.574 άνθρωποι επιβίωσαν. Αυτό ήταν το τελευταίο κύμα μεταφορών απ’ το γκέτο του Τερεζίν.

Ήταν τότε που γίνονταν προσπάθειες να καμφθεί η αντίσταση κατά του φασισμού. Αυτό επιδεικνύεται από μια επιστολή που έστειλε ο αρχηγός των Ες Ες Χάινριχ Χίμλερ στον Κ.Χ. Φρανκ, επικεφαλής των κατοχικών δυνάμεων των Ναζί στο προτεκτοράτο. Σε αυτή ανέφερε την πιθανότητα εξέγερσης στα τσέχικα εδάφη τις επόμενες εβδομάδες και την ανάγκη λήψης προληπτικών μέτρων.

Στα μέσα του Ιανουαρίου του 1945, το κεντρικό γραφείο ασφαλείας του Ράιχ αποφάσισε να στείλει επίσης στο Τερεζίν για εργασία Εβραίους μικτών ζευγαριών απ’ το Ράιχ και το προτεκτοράτο. Οι αποκαλούμενοι “μίσλινγκ”, παιδιά Εβραίων και μη Εβραίων συντρόφων που είχαν αφεθεί ελεύθεροι ως τότε στο προτεκτοράτο μεταφέρθηκαν επίσης στο Τερεζίν.

Μια πτώση στην εργασιακή δύναμη του Τερεζίν λόγω των μεταφορών του φθινοπώρου θα επανορθωνόταν με την άφιξη Σλοβάκων και Ούγγρων Εβραίων. Αυτοί έφτασαν μεταξύ του Δεκεμβρίου του 1944 και του Απριλίου 1945. Ο πόλεμος έφτανε στο τέλος και η ήττα της Γερμανίας του Χίτλερ ήταν επικείμενη, προκαλώντας ανησυχία στα στελέχη των Ες Ες. Από τη μία πλευρά, τα Ες Ες προσπαθούσαν να καλύψουν τη γενοκτονία των Εβραίων, ενώ ετοιμάζονταν για την εκτέλεση των κρατούμενων του γκέτο, πριν την άφιξη των συμμάχων.

Ένας θάλαμος αερίων άρχισε να κατασκευάζεται και ένας περιφραγμένος χώρος με την ονομασία “λίμνη πάπιας”, σχεδιάστηκε για να γεμίσει νερό πνίγοντας μαζικά τους κρατούμενους, στο χαντάκι της οχύρωσης. Ευτυχώς, οι Ναζί δεν είχαν χρόνο για να εφαρμόσουν τα σχέδιά τους.

Οι δοκιμασίες των κρατούμενων του Τερεζίν όμως δεν είχαν τελειωμό. Οι αποστολές εκκένωσης και οι πορείες θανάτου από διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης που εκκενώνονταν συνέχισαν να φτάνουν στο Τερεζίν ακόμη και τον Απρίλιο του 1945 και μέχρι την απελευθέρωση του γκέτο ενισχύοντας τον αρχικό πληθυσμό των 17.000 κατά ακόμη 15.500 ανθρώπους.

Μαζί τους ήρθαν μεταδοτικές νόσοι, κυρίως ο τύφος. Εκατοντάδες ανθρώπων, μεταξύ τους κι όσοι είχαν έρθει να βοηθήσουν με την επιδημία του τύφου, πέθαναν από την ασθένεια στο τέλος του πολέμου.

Απελευθέρωση

Η δύναμη των Ες Ες στο Τερεζίν κατέρρεε. Οι ναζί αξιωματούχοι άρχισαν να φεύγουν απ’ την πόλη, απ’ τις 5 Μαΐου. Το στρατόπεδο τελικά καταργήθηκε και οι κρατούμενοι ελευθερώθηκαν μεταξύ 6 και 8 Μαΐου 1945. Πάνω από 1.000 άρρωστοι κρατούμενοι παρέμειναν στους στρατώνες υπό την περίθαλψη του ιατρικού προσωπικού από το Τερεζίν.

Οι υπόλοιποι κρατούμενοι ελευθερώθηκαν στο δίπλα στρατόπεδο στο Τσεσκεμπουντιεβίτσε στις 8 Μαΐου. Οι Εβραίοι που δεν ήταν στην αποστολή εκκένωσης μεταφέρθηκαν στο γκέτο του Τερεζίν. Οι πρώτες μονάδες του Κόκκινου Στρατού πηγαίνοντας προς την τελευταία μάχη στην Πράγα πέρασαν από το Τερεζίν το βράδυ της 8ης Μαΐου.

Μια επιδημία τύφου ξέσπασε στο συνωστισμένο Μικρό Φρούριο. Η ασθένεια ξεκίνησε από ένα επιταγμένο εργάτη από τα υπόγεια εργοστάσια στο Λιτομεσίτσα και από άφιξη κρατουμένων από αποστολές εκκένωσης. Ακόμη και πριν την αναχώρηση της φρουράς των Ναζί στις 5 Μαΐου 1945, γιατροί και ιατρικό προσωπικό από Πράγα και Ροντνίτσα, σχετιζόμενοι με την τσέχικη εθνική αντίσταση επέβαλλαν τα πρώτα μέτρα για να διακόψουν τη μετάδοση της μόλυνσης.

Τον Μάιο του 1945, στα πλαίσια της τσέχικης εθνικής δράσης βοήθειας, πολλοί εθελοντές ήρθαν να βοηθήσουν στην εξάλειψη της επιδημίας του τύφου. Μια παρόμοια κατάσταση επικρατούσε στο γκέτο που θα καταργηθεί επίσημα στις 11 Μαΐου 1945. Άρρωστοι κρατούμενοι από το Μικρό Φρούριο μεταφέρθηκαν αμέσως σε προσωρινά νοσοκομεία που στήθηκαν στο Τερεζίν. Η ιατρική υπηρεσία του Σοβιετικού Στρατού παρείχε επίσης σημαντική βοήθεια στην καταπολέμηση της επιδημίας.

Μέλη του ιατρικού προσωπικού Τσέχοι και Σοβιετικοί πέθαναν επίσης από τύφο. Ωστόσο, η μεγαλύτερη θυσία στην καταπολέμηση της επιδημίας έγινε από τους Εβραίους γιατρούς και το ιατρικό προσωπικό από τους μόλις απελευθερωμένους κρατούμενους. Το Τερεζίν σφραγίστηκε ερμητικά και τέθηκε σε απόλυτη καραντίνα. Παρά τις προσπάθειες, άλλοι 1.500 άνθρωποι πέθαναν στο Τερεζίν μετά το τέλος του πολέμου και στις πρώτες μέρες της ειρήνης.

Από τις 30 Μαΐου, ξεκίνησε ο επαναπατρισμός από το Τερεζίν που διήρκησε για τρεις μήνες. Πρώτοι έφυγαν οι Τσεχοσλοβάκοι πολίτες. Οι επαναπατριζόμενοι προέρχονταν από 30 χώρες. Οι τελευταίοι έφυγαν τον Αύγουστο του 1945.

Απολογισμός

Αυτά τα πέντε χρόνια, 27.000 άντρες και 5.000 γυναίκες φυλακίστηκαν στο Μικρό Φρούριο. Πάνω από 2.500 από αυτούς εκτελέστηκαν ή βασανίστηκαν μέχρι θανάτου εκεί.

Περίπου 5.500 κρατούμενοι πέθαναν αργότερα, στις φυλακές των Ναζί, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στις πορείες θανάτου. Από τον συνολικό κρατούμενο πληθυσμό των 18.000 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Λιτομεσίτσα 4.500 άτομα πέθαναν λόγω της καταναγκαστικής εργασίας και των σκληρών συνθηκών διαβίωσης.

Μεταξύ του τέλους του Νοεμβρίου του 1941 και του Απριλίου 1945, 140.000 Εβραίοι απελάθηκαν στο γκέτο του Τερεζίν. Περίπου 87.000 στάλθηκαν σταδιακά στα στρατόπεδα εκτέλεσης και εργασίας των Ναζί. Μόνο 3.600 άτομα επέστρεψαν σπίτια τους.

Στο τέλος του πολέμου, άλλοι 15.400 κρατούμενοι, που εκκενώθηκαν από διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήρθαν στο Τερεζίν. Πάνω από 35.000 άτομα, μεταξύ τους και από εκκενώσεις άλλων στρατοπέδων, στο τέλος του πολέμου, πέθαναν στο γκέτο του Τερεζίν από την ίδρυσή του έως και το τέλος του επαναπατρισμού.

THERESIENSTADT ή ο αντισημιτισμός ως κρίση του πολιτισμού, ομιλία του σ. Σάββα Μιχαήλ στη διημερίδα της ελληνικής ψυχαιατρικής εταιρείας “Ρατσισμός και Φόβος”

Ομιλία στην διημερίδα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας Ρατσισμός και Φόβος με την υποστήριξη του Goethe- Institut Athen, 27 και 28 Σεπτεμβρίου 2013 

Der Führer schenkt den Juden eine Stadt

       Μήπως  ξανά, μπροστά στα μάτια μας, διαδραματίζεται το έργο με τον τίτλο DerFührerschenktdenJudeneineStadt, Ο Φύρερ προσφέρει στους Εβραίους μία Πόλη ;

       Μήπως ο πολιτισμένος κόσμος μας, ο πολιτισμός του κόσμου τούτου, ο κόσμος του λεγόμενου «Δυτικού» ή «Ελληνολατινικού» ή «Ελληνοχριστιανικού» ή και «Ελληνο-ιουδαιο-χριστιανικού» πολιτισμού μετασχηματίζεται σε ένα απέραντο  Theresienstadt, μια οικουμενική Πόλη εγκλεισμού Εβραίων αλλά και μη Εβραίων, ένα πλανητικό στρατόπεδο σαν εκείνο στο Τερεζίν;

       Μήπως στο σκότος του τώρα φαίνεται ξανά το τότε, το φοβερό 1941, όταν ο  Heindrich, ο Müller,  ο Franck και άλλοι Ναζί στήνανε, κάποια μίλια έξω από την Πράγα, ένα στρατόπεδο-πολιτισμένη βιτρίνα και προθάλαμο του Άουσβιτς, το στρατόπεδο-γκέττο του Τερεζίν , μέσα στην παλιά οχυρωμένη πόλη που έκτισε ο Ιωσήφ ο 2^ος προς τιμήν της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας και το ονόμασε Theresienstadt;

        Εκεί θα συγκεντρώσουν πριν την οριστική μεταφορά στο στρατόπεδο του θανάτου, 139.654 Εβραίους, ανάμεσα τους πολλούς από το άνθος του πολιτισμού στην γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη, μουσικούς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, καλλιτέχνες πρώτης γραμμής, δημιουργούς του πνεύματος που συνέχισαν, κάτω από την διαταγή των Ναζί ή και όχι,  να δημιουργούν. Μαζί τους και πολλά, πάρα πολλά, σχεδόν δεκαπέντε χιλιάδες μελλοθάνατα παιδιά κάτω των δεκαπέντε χρονών που, συν τοις άλλοις, θα παίξουν μέσα στο στρατόπεδο, 55 φορές την υπέροχη όπερα  του Hans Krása Brundibár. Η γερμανική κουλτούρα του μεσοπολέμου, ο ευρωπαϊκός Πολιτισμός,  το ίδιο το ανθρώπινο Πνεύμα, μαζί με Εβραίους πρωτοπόρους δημιουργούς, βρέθηκαν έγκλειστοι  σε ένα προσωρινό, λαμπρό στα μάτια των απέξω, προθάλαμο θανάτου.

        Ο διοικητής  του στρατοπέδου Kart Rahm  και τα SS αναγνώρισαν την αξία της παιδικής όπερας του Χανς Κράσα και το χρησιμοποίησαν για προπαγανδιστικούς σκοπούς , για να δείξουν σε μια επιτροπή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού- που αποτελούνταν μόνον από ένα μέλος, έκθαμβο από θαυμασμό μπροστά στα πολιτισμικά δρώμενα του στρατοπέδου- πόσο καλομεταχειρίζονταν τους  Εβραίους. Διέταξαν μάλιστα τον έγκλειστο Εβραίο καλλιτέχνη Kurt Gerron, μεγάλο ηθοποιό και τραγουδιστή, να γυρίσει ταινία, που περιλάμβανε σκηνές από την παράσταση του Μπρούντιμπαρ, με τίτλο DerFührerschenktdenJudeneineStadt, Ο Φύρερ προσφέρει στους Εβραίους μία Πόλη.

       Η Πόλη αυτή είναι  εμβληματική για τον πολιτισμό της εποχής μας- μέχρι τις μέρες τούτες. Ο Μαρξ είχε μιλήσει προφητικά: Η βαρβαρότητα επανεμφανίζεται αλλά τούτη την φορά γεννιέται μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό κι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του. Είναι η λεπρή βαρβαρότητα, η βαρβαρότητα ως λέπρα του πολιτισμού¹Karl Marx, Arbeitslohn 1847 Kleine Ökonomische Schriften, Dietz Verlag 1955 σ. 245 Βλ. και  την σχετική ανάλυση της «μοντέρνας βαρβαρότητας»  στο βιβλίο του Michael Löwy, La Cage d’Acier- Max Weber et le marxisme wébérien, Stock 2013 σ. 39. Ας μην ξεχνάμε και τον Walter Benjamin:Κάθε μνημείο του πολιτισμού είναι και τεκμήριο της βαρβαρότητας²Walter Benjamin, Sur le Concept de l’Histoire,  Θέση VIΙ, στα  Ecrits Français nrf Gallimard 1991 σ. 348 . Το στρατόπεδο του Τερεζίν, αυτό το μνημείο βαρβαρότητας είναι και τεκμήριο πολιτισμού. Δείχνει σε όποιον δεν θέλει να μένει τυφλός την αλήθεια: 

      – Ο πολιτισμός παραμένει έγκλειστος στον προθάλαμο του αφανισμού.

      –  Ο αφανισμός κρύβεται πίσω από έναν πολιτισμό που λειτουργεί σαν υποκριτικό προσωπείο, πλαστό προπαγανδιστικό περικάλυμμα, ιδεολογική φενάκη.

       –  Ο πολιτισμός, όμως, το Πνεύμα, ακόμα και στον προθάλαμο της μαζικής εξόντωσης των αθώων, στην πιο ζοφερή στιγμή των Μοντέρνων Καιρών, τότε που γίνεται κυριολεξία ο στίχος  της Πρώτης Ελεγείας στο Duino του Rainer Maria Rilke …dasSchöneistnichtsalsdesSchrecklichenAnfang… το ωραίο δεν είναι παρά του φρικτού απαρχή³Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Ελεγείες του Ντουΐνο , μετάφραση Μαρία Τοπάλη, εκδόσεις Πατάκη 2011, σ.10-11  , παρόλα αυτά κι ενάντια σε όλα αυτά , ορθώνεται μέσα στην βαρβαρότητα ως ακατάβλητη δύναμη Αντίστασης, προσδοκία απροσδόκητης ακύρωσής της, απίστευτη πίστη  πιστών και απίστων, προμήνυμα του Τέλους, ανυπότακτη αναμονή της απρόσμενης, επαναστατικής Αλλαγής των Πάντων.   

Η βαρβαρότητα μέσα στον Πολιτισμό    

       Σύμφωνα με μια καίρια παρατήρηση του  Emmanuel Levinas,  ο αντισημιτισμός  είναι έκφραση της  κρίσης του μοντέρνου πολιτισμού. Δεν είναι απλώς το κατάλοιπο  προνεωτερικών θρησκευτικών προκαταλήψεων και της μεσαιωνικής ιουδαιοφοβίας ή  το κατακάθι μιας βαρβαρότητας ξένης προς την  αστική νεωτερικότητα, η οποία δεν πρόλαβε ακόμα- ακόμα; μετά τόσους αιώνες; μετά το Άουσβιτς; σήμερα, τον 21^ο αιώνα;- να το αποβάλλει με τα μέσα του «εκσυγχρονισμού» και του Διαφωτισμού.

       Ήδη από τον  Horkheimer και τον Adorno θα έπρεπε να είμαστε τουλάχιστον προσεκτικοί ή και καχύποπτοι για την Auklärung και τον ρόλο  της στην Καταστροφή που συντελέστηκε στον αιώνα της θριαμβεύουσας επιστήμης και τεχνικής.

        Η ρομαντικής καταγωγής διάκριση που είχε γίνει στην Γερμανία ανάμεσα σε Kultur και Zivilisation, σε κουλτούρα δεμένη με μια γη και μια παράδοση και σ’ έναν εργαλειακό -τεχνοκρατούμενο πολιτισμό, δεν  δίνει μια επαρκή απάντηση. Αντιθέτως, όταν η διάκριση μετατράπηκε σε  απόλυτη διχοτομία, τότε στήριξε, αντίστοιχα, την πλαστή εθνικο-φυλετική  αντιπαράθεση ανάμεσα σε μια εθνική κουλτούρα, την «γερμανικότητα», και έναν «χωρίς ρίζες», κοσμοπολίτικο πολιτισμό, την «εβραϊκότητα»⁴Βλ. και Enzo Traverso, LaFindela ModernitéJuive, La Découverte 2013 σ.40. Η αντιπαράθεση σαν ιδεολογικό  όπλο  στα χέρια του Ναζισμού έφερε την συντριβή της ίδιας της γερμανικής κουλτούρας από την βιομηχανική μηχανή του πολιτισμού.

       Ούτε η μεταφυσική αντιπαράθεση Κουλτούρας/Πολιτισμού ούτε ένας εξίσου μεταφυσικός κι ανορθολογικός Kulturpessimismus, ένας παρακμιακός πολιτισμικός πεσιμισμός  à la Spengler μπορεί να ρίξει φως στην Καταστροφή, στην Shoah,  στο μέγα ιστορικό παράδοξο:  στην βαρβαρότητα που «γεννιέται μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό κι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του», την « λέπρα του πολιτισμού»( Μαρξ).  

       Υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά της νεωτερικότητας που την ακολουθεί σε όλη την διάρκεια της πλανητικής εξάπλωσης του καπιταλισμού. Ο μοντέρνος αντισημιτισμός  είναι μία μορφή εμφάνισης αυτής της βαρβαρότητας που φωλιάζει στον παρόντα πολιτισμό.

        Η προειδοποίηση του Χορκχάϊμερ  παραμένει σε ισχύ τώρα , τον καιρό της χρυσαυγίτικης επανεμφάνισης του Ναζισμού στην Ελλάδα και την Ευρώπη, περισσότερο παρά ποτέ: «Όποιος θέλει να εξηγήσει τον αντισημιτισμό είναι υποχρεωμένος να αναφερθεί στον εθνικοσοσιαλισμό […]Ο νέος αντισημιτισμός είναι ο προάγγελος της ολοκληρωτικής τάξης πραγμάτων που αναδύθηκε μέσα από την φιλελεύθερη. Γι’ αυτό θα πρέπει ανατρέχοντας προς τα πίσω, να εξετάσουμε τις τάσεις που ενυπήρχαν στους κόλπους του καπιταλισμού[…] …όποιος δεν θέλει να μιλήσει για τον καπιταλισμό δεν πρέπει επίσης να μιλάει και για τον φασισμό»⁵Max Horkheimer , Οι Εβραίοι και η Ευρώπη, μετάφραση Φ. Τερζάκη, Έρασμος 2006 σ. 37-38. Ή,  για τον αντισημιτισμό. Ή να αποσιωπά τον άρρηκτο δεσμό ανάμεσα σε αντισημιτισμό, φασισμό και  καπιταλισμό, από συνενοχή ή δειλία.

        Όλες οι καμπές του ιστορικού καπιταλισμού, από την αυγή στο απόγειο και την δύση του, σημαδεύονται, ή καλλίτερα, στιγματίζονται από την εισβολή του αντισημιτισμού με πρωτότυπες μορφές βαρβαρότητας, απροκάλυπτης ή καλυμμένης με προσωπίδα πολιτισμού.

        Στο λυκαυγές της αστικής νεωτερικότητας υπήρξε η εκδίωξη των Εβραίων από την Ιβηρική και τα περιβόητα  Estatutos de Limpieza del Sangre, όπου για πρώτη φορά, η μοντέρνα βιολογική ψευτο-κατηγορία της «καθαρότητας του αίματος» γίνονταν το αποφασιστικό κριτήριο εντοπισμού, αποκλεισμού, εκτοπισμού, εγκλεισμού ή και εξόντωσης των Εβραίων, σε διάκριση από την θρησκευτική ιουδαιοφοβία του χριστιανικού Μεσαίωνα. Η τελευταία δεν εξαφανιζόταν,  παρέμενε σαν μαύρο φόντο στις πυρές της Ιεράς Εξέτασης, αλλά η αποδοχή της χριστιανικής ομολογίας και το βάφτισμα έχαναν πια το ειδικό τους βάρος  εγκαινιάζοντας τον δρόμο που θα οδηγήσει, στον 20^ο αιώνα,  στους φυλετικούς νόμους της Νυρεμβέργης. Ο αποκλεισμός με την επίκληση βιολογικών κριτηρίων γίνονταν ο όρος συγκρότησης της αναδυόμενης νεωτερικής κυριαρχίας ως βιοεξουσίας– για να χρησιμοποιήσουμε τον απαράκαμπτο όρο που εισήγαγε ο Michel Foucault- εξουσίας που προσαρμόζει τις πληθυσμιακές πιέσεις πάνω στις ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου.

        Στο λυκόφως  της αστικής νεωτερικότητας, ο πολιτικός βιολογισμός των απαρχών παίρνει τώρα τις πιο τερατώδεις διαστάσεις σαν όρος συγκρότησης της κλονιζόμενης πλέον καπιταλιστικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με τον ορισμό του  Goebbels «ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι άλλο από εφαρμοσμένη βιολογία.»  Αλλά κι ο Γάλλος  ιατρός Alexis Carrel, του οποίου το έργο του  και μετά την ήττα του Ναζισμού στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, τόσο προβάλλονταν και προπαγανδίζονταν από τις  αντικομμουνιστικές παραεκκλησιαστικές οργανώσεις της χώρας, τόνιζε ότι «σκοπός του πολιτισμού είναι η υγεία της φυλής»⁶Alexis Carrel, L’Homme cet Inconnu, Plon 1935 σ.137..Ας μην αναρωτιούνται όψιμα έκπληκτοι οι σημερινοί Έλληνες από πού εμπνέονται τα διεθνή ιδεολογικά τους πρότυπα οι Χρυσαυγίτες, αυτοί οι Βαλκάνιοι  Ναζί με τσαρούχια κι ο  Herr Unterstormführer Κασιδιάρης . Σίγουρα όχι από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

     Ανάμεσα στο λυκαυγές και στο λυκόφως, στο απόγειο της αστικής νεωτερικότητας μετά την Γαλλική Επανάσταση φαίνεται να υποχωρεί το βιολογικό κριτήριο και να επικρατούν « τα δικαιώματα του πολίτη και του ανθρώπου». Σε Γαλλία και Γερμανία και στη συνέχεια  σχεδόν στην υπόλοιπη Ευρώπη, εγκαινιάζεται η λεγόμενη «πολιτική χειραφέτηση» των Εβραίων που αναγνωρίζονται σαν Γάλλοι, ή Γερμανοί κλπ. «πολίτες μωσαϊκού ή ισραηλιτικού θρησκεύματος». Υποτίθεται, η διαδικασία «αφομοίωσης» των Εβραίων επεκτείνεται παντού – μέχρις ότου η υπόθεση Dreyfus στην Γαλλία και προπαντός ο Ναζισμός δώσουν το πιο βίαιο τέλος στην «δημοκρατική» αυταπάτη.

        Ο Μαρξ είχε ασκήσει έγκαιρα κριτική στα όρια αυτής της «πολιτικής χειραφέτησης» των Εβραίων, αντιπαραθέτοντας την προοπτική μιας καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης. Αλλά κι η Hannah Arendt, από την δική της σκοπιά, έδειξε με ευκρίνεια, ότι παρά την υποτιθέμενη «πολιτική χειραφέτησή» τους, οι Εβραίοι της φιλελεύθερης Ευρώπης παρέμειναν  είτε φτωχοί παρίες, θύματα μιας διπλής καταπίεσης κι εκμετάλλευσης  είτε εύποροι parvenus , «παρείσακτοι» στους κόλπους των αστικών ελίτ. Οι δεύτεροι καλλιεργούν στους πρώτους αλλά και στον εαυτό τους την αυταπάτη ότι η «Ιερή Συμμαχία» με την εκάστοτε εξουσία θα γίνει ασπίδα προστασίας. Κι όμως, σ’ αυτήν ακριβώς την εξουσία είναι απαραίτητος ο άμεσος ή έμμεσος αποκλεισμός του Εβραίου, του παρία  και παρείσακτου, του μοντέρνου «φαρμακού» που θεωρείται τόσο  κάτοχος του φαρμάκου για ορισμένες  αδυναμίες του συστήματος όσο και το πανταχού παρόν θανατηφόρο φαρμάκι για το Κράτος-Έθνος. Ο μοντέρνος αντισημιτισμός είναι όρος συγκρότησης  της αστικής νεωτερικής εξουσίας. Η εθνική κυριαρχία (souveraineté) θεμελιώνεται στον αποκλεισμό του χωρίς «εθνικές ρίζες» ριζικά Άλλου . Kι ο αρχετυπικός Άλλος δεν είναι παρά ο «κοσμοπολίτης» Εβραίος.

       Η αυταπάτη του εξευμενισμού, της προσαρμογής ή και της ανοικτής συμμαχίας με τους Ισχυρούς της εξουσίας μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Φτάνει μοιραία, στα άκρα, στην λογική κατάληξη του παραλογισμού της, με την θεωρία και πράξη του Judenrat, του «Εβραϊκού Συμβουλίου» που διόριζαν οι Ναζιστικές αρχές για να οργανωθεί η μαζική εξόντωση των εβραϊκών πληθυσμών.

        Σε κάθε περίπτωση, ο «χειραφετημένος» Εβραίος, παρίας ή παρείσακτος, ζει στα intermundia, στους ενδιάμεσους κενούς χώρους, στους πόρους  της αστικής κοινωνίας. Είναι εντός και εκτός, βρίσκεται στο όριο ενός κόσμου από όπου η κάθε συστημική του κρίση τον απειλεί να τον εκτοπίσει στο χάος.

       Το νεωτερικό αστικό Κράτος-Έθνος, ακόμα και το «δικό του», δεν μπορεί να δώσει ασφάλεια σε έναν λαό που η ιδιαιτερότητά του είναι η οικουμενικότητα του ως «κοινότητας πεπρωμένου» (Schicksalsgemeinschaft), με την έννοια που έδινε στον όρο ο Otto Bauer σε μια κοινότητα κοινών ιστορικών εμπειριών και βασάνων, μαζί και η οικουμενικότητα της πνευματικής παράδοσής του, από την Βίβλο ως τον Spinoza, τον Μαρξ ή τον Freud. Η επισφάλεια της μεταιχμιακής ύπαρξης είναι η συνθήκη ύπαρξής του, είτε το συνειδητοποιεί είτε όχι.  Η Καταστροφή καραδοκεί εντός  και εκτός του ορίου στο οποίο ζει. 

       Η παρούσα παγκόσμια, ιστορική, συστημική κρίση του καπιταλισμού έχει διαρρήξει πλέον το όριο. Αυτό είναι το νέο που φέρνει η εμφάνιση στην σκηνή της ευρωπαϊκής πολιτικής – δεν πρόκειται για «ελληνική εξαίρεση»- όχι απλώς ενός ακόμη ακροδεξιού μορφώματος αλλά ενός απροκάλυπτα ναζιστικού, αντισημιτικού και ρατσιστικού Κόμματος δολοφόνων με μαζική εκλογική βάση, όπως είναι η «Χρυσή Αυγή».

Το ανθρώπινο: καταστροφή ή χειραφέτηση;

        Την επαύριον της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, ο Λεβινάς, σε ένα νεανικό του κείμενο, το 1934, με τίτλο «Μερικές Σκέψεις για την Φιλοσοφία του Χιτλερισμού», κατέληγε με την βαρυσήμαντη παρατήρηση: «Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι το ένα ή το άλλο δόγμα περί δημοκρατίας, κοινοβουλευτισμού, δικτατορικού καθεστώτος ή θρησκευτικής πολιτικής. Είναι το ίδιο το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο»⁷Emmanuel Levinas, Quelques réflexions sur la philosophie du hitlérisme, Rivages 1997 σ. 24

      Την καταστροφή του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο, τον άνθρωπο –θύμα αλλά και τον άνθρωπο-δήμιο, την  είδε η ανθρωπότητα στο Άουσβιτς και όχι μόνο. Την είδε και μετά το Άουσβιτς και μέχρι σήμερα, την βλέπει καθημερινά,  π.χ. στο φόνο του Πακιστανού στα Πετράλωνα ή του Παύλου Φύσσα στο Κερατσίνι ή στην τύχη των παιδιών στην Γάζα, έστω κι αν πολλοί επιλέγουν να  γυρνάν τα μάτια και την σκέψη και την μνήμη αλλού.  

       Παρόλα τα κηρύγματα ανθρωπισμού και μόλους τους πολέμους που κυνικά ονομάζονται «ανθρωπιστικοί», η Δύση και ο λεγόμενος Δυτικός πολιτισμός  φαίνεται να έχουν πάντα ανοικτούς λογαριασμούς με το ανθρώπινο και την καταστροφή του.

      Σχετικά με το ανθρώπινο και την «σύγχυση» που έχει για  ανθρώπινο o Δυτικός πολιτισμός, πάλι ο Λεβινάς, μέσα από  την δικιά του ιδιαίτερη οπτική, όταν θα βρεθεί αιχμάλωτος σε  γερμανικό stalag, θα σημειώσει στα Σημειωματάρια της αιχμαλωσίας του: «μήπως δεν είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα του Δυτικού πολιτισμού το να υπερβεί το ανθρώπινο προς το θεϊκό- να συλλάβει το Αιώνιο μέσα στο ανθρώπινο; Αυτή η σύγχυση- είναι η θεμελιακή έννοια».⁸Emmanuel Levinas, Carnets de Captivité, Œuvres 1, Grasset 2009. σ. 278

       Πρόκειται απλώς για «σύγχυση»; Ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, ο Ειρηναίος του Λουγδούνου είχε προειδοποιήσει όσους, Άριους ή μη, βαυκαλίζονταν να είναι «ισόθεοι» και «υπεράνθρωποι» για να καταντήσουν, τελικά, απάνθρωποι: Πώς δ’ έση θεός μηδέπω γενόμενος άνθρωπος; ⁹Ειρηναίου του Λουγδούνου, Κατά των Αιρέσεων IV, 39, 2

      Τι σημαίνει όμως, το γίγνεσθαι-άνθρωπος; Τι είναι το ανθρώπινο; Ενάντια σε κάθε μεταφυσική ουσιοκρατία, ιδεαλιστική ή υλιστική, ο Μαρξ έγραφε επιγραμματικά στην 6η Θέση στον Feuerbach: «…η ουσία του ανθρώπου δεν είναι μια αφαίρεση έμφυτη σε κάθε μεμονωμένο άτομο. Είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» κι όχι «ένας εσώτερος, βουβός, γενικός χαρακτήρας που ενώνει τα πολλά άτομα με ένα φυσιοκρατικό τρόπο»¹⁰Karl Marx, Theses on Feuerbach , Marx-Engels Collected Works Progress 1976 vol. 5 1845-1847 σ. 4, με τάχα κοινά κι αμετάβλητα(!) βιολογικά χαρακτηριστικά, το «αίμα» ή το DNA.

       Το «σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» αποτελεί μια ιστορικά δομημένη, δυναμική ενότητα αντιφάσεων. Οποιαδήποτε απόπειρα υπέρβασης του ανθρώπινου με την αγνόηση και μη λύση αυτών των ιστορικών αντιφάσεων , με την ισοπέδωση και κάλυψή τους κάτω από ανορθολογικά φληναφήματα περί «αιωνίου έθνους» και «καθαρής φυλής» και «αίματος»  μπορεί να οδηγήσει όχι στο υπερανθρώπινο αλλά στο απάνθρωπο. 

       Το ανθρώπινο, το ανθρώπινο Gattungswesen, με την μαρξική υπέρβαση της φοϋερμπαχιανής έννοιας του «ειδολογικού όντος»,  είναι, το ιστορικό δυναμικό  ανάπτυξης όλων των δυνατοτήτων του ανθρώπου μέχρι την υπέρβαση εκείνων των αντιφάσεων που εμποδίζουν την «ελεύθερη ανάπτυξη του ενός να είναι όρος της ελεύθερης ανάπτυξης όλων»( Κομμουνιστικό Μανιφέστο). Αυτός είναι ο μόνος όρος για έναν πανανθρώπινο ελευθεριακό κομμουνισμό, έναν κομμουνισμό του απείρου, του άνευ ορίων και άνευ όρων  που οραματίζονταν ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος.

        Δεν είμαστε μακριά από το πώς είδε το ανθρώπινο, την θέση του ανθρώπινου Gattungswesen στην Φύση, την homini dignitas, την αξιοπρέπεια του ανθρώπου,   ο αναγεννησιακός Giovanni Pico Della Mirandola.

         Στο Dehominisdignitate, τον  αθάνατο πρόλογό του στις 900 Conclusiones– που αντλούσαν από την σοφία όλων των παραδόσεων, από τον Πλάτωνα και το Αριστοτέλη, στον Ζωροάστρη, τον αρχέγονο Χριστιανισμό, τους Άραβες και προπαντός τους Εβραίους καββαλιστές- ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα εντόπιζε το ανθρώπινο ακριβώς στην τάση του στην καθολικότητα, στο δυναμικό της αυτοανάπτυξής του, στην ελευθερία της αυτο-δημιουργίας, στον μη εγκλεισμό του σε μια ιδιαίτερη βιολογική βαθμίδα, σε μια βιολογική ιεραρχία με αμετάβλητες νομοτέλειες,: Poteris in inferiora quae sunt bruta degenerare; poteris in superiora quae sunt divina ex tui animi sententia regenerari.- θα μπορείς στα κατώτερα που είναι κτηνώδη να εκφυλιστείς· θα μπορείς στα ανώτερα που είναι θεϊκά, με την απόφαση της δικής σου ψυχής, να αναγεννηθείς¹¹Giovanni Pico della Mirandola, De la dignité de l’ homme,  L’ eclat 2008  σ. 8.

      Το διαμετρικά αντίθετο είναι η ρατσιστική κλίνη του Προκρούστη που επιβάλλει ο Ναζισμός, η ανορθολογική ψευτο-βιολογική, άκαμπτη ιεραρχία  των ανθρώπινων όντων κατά φυλές( μια έννοια που έχει κατεδαφίσει προ πολλού η σύγχρονη βιολογία). Η αυθαίρετη αυτή «ιεράρχηση» της κατά Γκαίμπελς «εφαρμοσμένης βιολογίας» του Εθνικοσοσιαλισμού, με κεντρική κατηγορία τον Untermensch και αρχετυπικό πρότυπο «υπανθρώπου» τον Εβραίο αποτελεί μηδενιστική άρνηση και κατεδάφιση της ανθρώπινης ελευθερίας και αξιοπρέπειας, όπως αναδείχτηκε από την Αναγέννηση, στην βάση της ίδιας της αρχαιοελληνικής πνευματικής κληρονομιάς αλλά και της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης. Με άλλα λόγια είναι καταστροφή του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο.   

Brundibár- ο Πολιτισμός ως Αντίσταση κι Εξέγερση  

       Στο χείλος της καταστροφής, στον προθάλαμο του αφανισμού του, ο έγκλειστος στο Theresienstadt οικουμενικός Πολιτισμός των Εβραίων δημιουργών που σε λίγο θα πήγαιναν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς  αντιστεκότανε ακατάβλητος, με τα ίδια του τα έργα.  Γράφτηκαν και παίχτηκαν μουσικά αριστουργήματα, Μαζί και οι όπερες που τολμηρά ασκούσανε, με τραγικό αλλά λεπτό σαρκασμό, καταλυτική κριτική στον ίδιο τον Χίτλερ και το Τρίτο Ράιχ  με ποιητικές αλληγορίες όπως είναι Ο Αυτοκράτορας της Ατλαντίδας-DerKaiservonAtlantis του μεγαλοφυούς Viktor Ullman και, όπως προαναφέρθηκε, ο Μπρούντιμπαρ του Χανς Κράσα.

       Η τελευταία άρια του Αυτοκράτορα – καρικατούρας του Φύρερ- γράφτηκε από τον Ούλμαν στο οπισθόφυλλο της λίστας των μεταφερόμενων στο Άουσβιτς μελλοθανάτων- που ανάμεσά τους βρίσκονταν ο ίδιος ο Ούλμαν. Τι άλλο είναι αυτό από πράξη αντίστασης του ίδιου του Πολιτισμού, εξέγερση ενάντια στην φρίκη, άρνηση  του Πνεύματος μέχρις εσχάτων να δεχτεί την υποταγή, η απόρριψη κάθε συμβιβασμού με τον θάνατο; 

       Στην όπερα πάλι του Κράσα, ο Χίτλερ- παίχτηκε από ένα παιδί που φορούσε επιδεικτικά ένα τεχνητό μουστάκι!- δεν είναι παρά ένας χυδαίος και τραμπούκος οργανοπαίχτης που σαγηνεύει τα πλήθη με φτηνές μελωδίες kitsch, ο Μπρούντιμπαρ, φίλος του αστυνόμου που προστατεύει την τάξη στην αγορά κι εχθρός θανάσιμος των πάμπτωχων ορφανών παιδιών, του Pepicek και της Aninku. Τα Εβραιόπουλα απεγνωσμένα και μάταια ψάχνουν να βρουν, χωρίς λεφτά,  γάλα  και ψωμί για την κατάκοιτη μητέρα τους. Κύριο εμπόδιο ο τραμπούκος Μπρούντιμπαρ που επιστρατεύει την βία , τόσο την δική του όσο και του αστυνόμου, καταδιώκοντάς τα σαν «αναρχικούς».

      Τελικά, την διέξοδο για τα ανήμπορα παιδιά θα την ανοίξει ένα παράταιρο ενιαίο μέτωπο ζώων, ενός σπουργίτη, μιας γάτας κι ενός σκύλου. Τα ζώα αυτά που συνήθως αλληλοτρώγονται- ο σπουργίτης κυνηγιέται από την γάτα, η γάτα από τον σκύλο- συμφιλιώνονται, προαναγγέλλοντας τα μελλούμενα, τα συμφιλιωμένα ζώα στην μεσσιανική εποχή στην προφητεία του Ησαΐα: τότε λύκοι και άρνες βοσκηθήσονται άμα, και λέων ως βους φάγεται άχυρα, όφις δε γην ως άρτον ΄ ουκ αδικήσουσιν…¹²Ησαΐας 65: 25

       Ο σπουργίτης, η γάτα και ο σκύλος ξεσηκώνουν τα παιδιά( στα οποία ανήκει η βασιλεία των ουρανών) στο πλευρό του Πέπιτσεκ και της Άνινκου με το τραγουδιστό τρίο :

Σύντροφοι ενωθείτε, τα νύχια σας δείξτε

Την φωνή σας ενώστε στον δικό μας σκοπό

Οι τύραννοι πέφτουν! Οι δικτάτορες συντρίβονται!

Με σας, ναι! θα  τους νικήσουμε !

       Στην όπερα ο Μπρούντιμπαρ νικιέται-προσωρινά. Φεύγει απειλώντας ότι θα ξαναγυρίσει.  Μέσα, όμως στο ίδιο τον προθάλαμο του θανάτου, στο στρατόπεδο του Τερεζίν τα παιδιά, τα ζώα, οι καλλιτέχνες, ο Πολιτισμός του δείξανε ότι δεν το βάζουν κάτω. Του υποσχέθηκαν με την δικιά τους αντίσταση  την αναπόφευκτη εξέγερση

         Ο Χανς Κράσα, ο συνθέτης της όπερας θα χαθεί και αυτός στο Άουσβιτς. Μαζί και όλα σχεδόν τα παιδιά που παίξανε στην παράσταση στο Theresienstadt. Από τα 55 παιδιά του στρατοπέδου που πήρανε μέρος στην όπερα, επέζησε μοναχά η Ela Stein Weissberger, η οποία είχε τραγουδήσει τον ρόλο της γάτας.

 Ίσως γιατί οι γάτες είναι εφτάψυχες. Και συνεχίζουν να τραγουδούν

Σύντροφοι ενωθείτε, τα νύχια σας δείξτε

Την φωνή σας ενώστε στον δικό μας σκοπό

Οι τύραννοι πέφτουν!…

                                                              26-27 Σεπτεμβρίου 2013