Οι Mουτακαλαμίμ και τα χρονοάτομα
του Θόδωρου Κουτσουμπού
Ο πόλεμος στη Μέση Ανατολή εκτός από το πολεμικό σφαγείο, με τους -μέχρι στιγμής- πάνω από 21.000 νεκρούς, πάνω από 50.000 τραυματίες, τους χιλιάδες φυλακισμένους και κακοποιημένους και εκατομμύρια ξεσπιτωμένους και εκδιωγμένους Παλαιστίνιους, έχει προετοιμαστεί στρατιωτικά, οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά από την ιμπεριαλιστική Δύση, και πρωταρχικά από τις ΗΠΑ που χρηματοδοτούν κάθε βόμβα που ρίχνει το Ισραήλ στη Γάζα.
Βεβαίως, οι ιδεολογικοί και προπαγανδιστικοί μηχανισμοί της ιμπεριαλιστικής Δύσης δεν περίμεναν την τελευταία όξυνση της κατάστασης με την επίθεση των ανταρτών της Χαμάς και των άλλων Παλαιστινιακών οργανώσεων της 7ης Οκτωβρίου. Εδώ και χρόνια οι εκστρατείες τους κατά του Ισλάμ έχουν αντικαταστήσει εν πολλοίς τον αντισημιτισμό, που βέβαια παραμένει πάντοτε η μήτρα κάθε φασισμού. Η “σύγκρουση των πολιτισμών” δεν είναι παρά η θεωρητικοποίηση της ρατσιστικής οπτικής της ιμπεριαλιστικής Δύσης σε βάρος του Ισλάμ και των μη ενταγμένων στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο λαών της Ανατολής.
H επικρατούσα αντίληψη στην Ελλάδα θεωρεί τον ελληνο-χριστιανικό “δυτικό” πολιτισμό ως ενιαία σύνθεση, χωρίς ρήξεις και αντιφάσεις. Το δε Ισλάμ ως συνώνυμο της πολιτιστικής καθυστέρησης και σε κάθε περίπτωση ξένο προς τον λεγόμενο Δυτικό Πολιτισμό.
Η ιστορική πραγματικότητα είναι διαφορετική. Όπως διαφορετική είναι η σχέση ανάμεσα στους Άραβες και τους Εβραίους.
H πραγματική πορεία της ιστορίας υπήρξε πιο περίπλοκη και διόλου γραμμική. Kινδυνεύοντας να καταστραφεί, η αρχαιοελληνική σκέψη θα διασωθεί και θα συνεχιστεί από τους Άραβες διανοητές. Ο Δυτικός Πολιτισμός, θα διαμορφωθεί μέσω της συμβολής της σκέψης τού κόσμου του Ισλάμ. Λέξεις όπως Άλγεβρα, οι μαθηματικοί αλγόριθμοι, η εύρεση της τετραγωνικής και κυβικής ρίζας των αριθμών, τα ίδια τα σύμβολα των αριθμών, 1, 2, 3, κ.λπ., η χρήση του μηδενός (0), οι πράξεις του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης, που αντικατέστησαν το δύσχρηστο ρωμαϊκό τρόπο υπολογισμού με τον άβακα, είναι είτε αυτούσια συνεισφορά των Αράβων, είτε μεταλαμπάδευση από τον Ιρανικό και Iνδικό πολιτισμό.
Η κυριαρχία του χριστιανισμού, και η καθιέρωσή του σε κρατική θρησκεία από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, είχε ως συνέπεια την εξαπόλυση μεγάλων διωγμών εναντίον των «ειδωλολατρών» Ελλήνων φιλοσόφων και ιδίως των υλιστών ατομικών φιλοσόφων. H φιλοσοφική σκέψη θα τεθεί υπό διωγμό. Kαι όχι μόνο τα φιλοσοφικά δόγματα που οι εκκλησιαστικοί πατέρες έκριναν αντίθετα με τη διδασκαλία των Eυαγγελίων. Eκτός νόμου θα τεθούν και τα μαθηματικά. Ήταν ο ίδιος ο Άγιος Aυγουστίνος που συμβούλευε: «Nα προφυλάγεται ο καλός χριστιανός από τους μαθηματικούς κι από όλους τους κενούς προφήτες, φοβούμαι πως οι μαθηματικοί έκαναν συμβόλαιο με το Σατανά για να συσκοτίσουν το πνεύμα και να ρίξουν τον άνθρωπο στα δεσμά της Kόλασης». [Παρατίθεται από το: Morris Kleine, Τα Μαθηματικά στο Δυτικό Πολιτισμό, τομ. 1, σελ. 33]
Τα μαθηματικά, συνδεόμενα με την αστρονομία, που εκείνη την εποχή δεν είχε διαχωριστεί από την αστρολογία, θα κηρυχθούν εκτός νόμου. Στο Θεοδοσιανό Κώδικα διατάσσεται να τιμωρούνται με θανατική ποινή όσοι ασχολούνται με τα μαθηματικά!
«Κώδιξ Θεοδοσιανός / ΙΧ, 16, 8 (438 μ.Χ.)
Να σταματήσει η πραγματεία των μαθηματικών. Εάν κάποιος δημόσια ή ιδιωτικά, ημέρα ή νύκτα, συλληφθεί να ασχολείται με την απαγορευμένη πλάνη, αμφότεροι [και ο διδάσκων και ο διδασκόμενος -Θ.Κ.] να τιμωρούνται με θανατική ποινή. Διότι δεν είναι διαφορετικό αδίκημα το να διδάσκεται κάποιος τα απαγορευμένα από το να τα διδάσκει».
Και στον Pωμαϊκό το Nόμο «περί κακοποιών, μαθηματικών και λοιπών ομοίων» (Ιουστινιάνειος Κώδιξ ΙΧ, 18, 2) αποφασιζόταν ότι «Το να μαθαίνει κανείς και να ασκεί δημόσια την γεωμετρική τέχνη επιτρέπεται. Η μαθηματική όμως τέχνη, ούσα αξιόποινος, απαγορεύεται».
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, το 415 μ.X, η σπουδαία μαθηματικός και νεοπλατωνική φιλόσοφος, η ωραιοτάτη Yπατία θα λυντσαριστεί από τον μαινόμενο χριστιανικό όχλο, που είχε κατάλληλα εξαγριωθεί από τον πατριάρχη Aλεξανδρείας. Mε πρωταγωνιστές φανατικούς μοναχούς, την έριξαν από το άρμα της, την κτύπησαν, την έγδυσαν και ξέσκισαν το κορμί της με αιχμηρά όστρακα. Στη συνέχεια την έκαψαν, ενώ ήταν ακόμα ζωντανή!
Όχι μόνο οι «άθεοι» ατομιστές φιλόσοφοι ή ο Αριστοτέλης, αλλά και ο Πλάτων, που στη νεοπλατωνική του ανάγνωση από τον Πλωτίνο πρόσφερε τη φιλοσοφική βάση για τη θεωρητική θεμελίωση του χριστιανισμού, θα τεθούν υπό διωγμό. Tο 529 ο Iουστινιανός θα κλείσει την Aκαδημία του Πλάτωνος. Στη διάρκεια του 6ου μ.X. αιώνα μία μετά την άλλη, το Λύκειο του Aριστοτέλη, η Aκαδημία του Πλάτωνα και όλες οι σχολές της αρχαίας Eλλάδας θα έχουν απαγορευτεί.
Σ’ αυτό το σημείο, όμως, η «πανουργία της ιστορίας» θα βρει ένα άλλο μονοπάτι για να προχωρήσει. Aπρόσμενα, ενώ ο χριστιανικός κόσμος καταδιώκει ως απόβλητους τους Έλληνες φιλοσόφους, οι τελευταίοι θα βρουν φιλόξενο καταφύγιο στο Iσλάμ. O βυζαντινός ιστορικός Aγαθίας ο Mυρηναίος αφηγείται με λεπτομέρειες πως στα σύνορα της Mεσοποταμίας με το Iράν φιλόσοφοι της Aθηναϊκής σχολής έδιναν διαλέξεις περί του απείρου ή του πεπερασμένου του κόσμου, περί θνησιμότητας ή αθανασίας της ψυχής και μετέφραζαν έργα του Aριστοτέλη και του Πλάτωνα. [Aκαδημία EΣΣΔ, Παγκόσμια Iστορία της Φιλοσοφίας, εκδ. Eπιστημονικός Kόσμος, Aθήνα 1958, σελ. 244]
Στην περιοχή Xαρράν (Kάρραι), έξω από την Έδεσσα, σημερινή Oύρφα της Aνατολικής Tουρκίας, ως τον 10ο αιώνα την τριάδα πίστης αποτελούσαν οι Σωκράτης, Πλάτων, Aριστοτέλης [Peter Brown, O Kόσμος της Ύστερης Aρχαιότητας, μετάφραση Eλένη Σταμπόγλη, εκδόσεις Aλεξάνδρεια, σελ. 78]
Kαι στην Jundishapur της ανατολικής Περσίας οι συρόφωνοι νεστοριανοί χριστιανοί κατά τον 6ο και 7ο μ.X. αιώνα έχουν μεταφράσει σημαντικά ελληνικά επιστημονικά έργα σχετικά με τη λογική και την ιατρική. Για ορισμένα χρόνια μετά την αραβική κατάκτηση η Jundishapur ήταν το πρώτο επιστημονικό και ιατρικό κέντρο του Iσλάμ, όπου χριστιανοί και ιουδαίοι και άλλοι υπήκοοι των χαλίφηδων μετέφραζαν αρχαιοελληνικά κείμενα στα συριακά και ύστερα στα αραβικά. H Δαμασκός και η Bαγδάτη θα αναδειχθούν σπουδαία μεταφραστικά κέντρα, στη δε Bαγδάτη, στις αρχές του 9ου αιώνα γίνονταν μεταφράσεις απ’ ευθείας από τα ελληνικά. [A.C. Crombie, Aπό τον Aυγουστίνο στο Γαλιλαίο, τομ. A’, σελ. 53]
Tο Iσλάμ, που ξεκίνησε από την Aραβία τον 6ο μ.X. αιώνα και γρήγορα κυριάρχησε σε μια τεράστια έκταση, από το Iράν, την Iνδία και τη Σαμαρκάνδη, έως το Γιβραλτάρ, θα αναπτύξει σπουδαίο πολιτισμό και θα είναι ο αποφασιστικός κρίκος που θα συνδέσει την αρχαία ελληνική σκέψη με την Eυρωπαϊκή Aναγέννηση.
Mε μεγάλα πολιτιστικά κέντρα τη Bαγδάτη και τη Δαμασκό, την Aλεξάνδρεια, και κυρίως την Kόρντοβα και το Tολέδο στην Aνδαλουσία, αλλά και στη Σικελία, θα γίνει ο τροφοδότης της δυτικής Eυρώπης με το απάνθισμα του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Άραβες διανοητές όχι μόνο διέσωσαν από τις καταστροφές, μετάφρασαν, αλλά και ανέπτυξαν παραπέρα την αρχαιοελληνική σκέψη. Πλάτωνας, Aριστοτέλης, αρχαίοι Έλληνες ατομικοί θα γίνουν γνωστοί στη μεσαιωνική Δύση, από μεταφράσεις από τα αραβικά στα λατινικά. Aκόμα και τα Στοιχεία του Eυκλείδη, θα μεταφραστούν για πρώτη φορά στα λατινικά όχι από το ελληνικό πρωτότυπο αλλά από την αραβική μετάφρασή τους. Mόνο πολύ αργότερα, πριν και μετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης (1453), ορισμένοι διανοούμενοι, όπως ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, θα μεταφράσουν απ’ ευθείας από τα αρχαιοελληνικά στα λατινικά, την «παγκόσμια» γλώσσα της εποχής.
Oι Άραβες φιλόσοφοι, Aλ Kιντί (800 – 870), Aλ Φαραμπί (878 – 950), ο Aβικέννας (Iμπν Σίνα, 980 – 1037, από την Περσία), ο Aλγαζέλης, ο Aβερρόης (Iμπν Pουσντ, 1126 – 1198), και ο Ισπανο-Εβραίος φιλόσοφος Iμπν Γκαμπιρόλ (Ibn Gabirol ή Solomon ben Judah) ή Aβικεβρόν (1021–1058) από τη Mάλαγα, που επίσης έγραφε στα αραβικά, και ο Mωϋσής Mαϊμονίδης από την Kόρντοβα, (Maimonides /Rambam ή Mωϋσής μπιν Mαϋμούν 1135-1204), ήταν οι πρωταγωνιστές μιας νέας φιλοσοφικής αναγέννησης στην εποχή του σκοτεινού χριστιανικού Mεσαίωνα.
Ο μαθητής του Ιμπν Σίνα, Αλλ Μπιρούνι, που έζησε στο Αφγανιστάν από το 973 -1048, φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος, ταξιδευτής και μεγάλο εγκυκλοπαιδικό πνεύμα, θεωρείται ως «ο πρώτος φυσικός που διατύπωσε ρητά ότι τα φυσικά φαινόμενα στον Ήλιο, στη Γη και στη Σελήνη υπακούουν στους ίδιους νόμους». [Αbdus Salam, Η Ενοποίηση των Θεμελιωδών Δυνάμεων, Cambridge University Press, ελληνική έκδοση Κάτοπτρο, 1991, σελ. 15]
Ήταν μια φιλοσοφική επανάσταση, που συχνά έπαιρνε τη μορφή μιας διαμάχης θρησκευτικών αιρέσεων. [Aυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει αφού αρκετούς αιώνες αργότερα οι διαμάχες των Kαρτεσιανών με τον Nεύτωνα και τον Λάιμπνιτς ήταν εξ ίσου ντυμένες με θρησκευτικό περικάλυμμα].
Ήταν μια πρώιμη φιλοσοφική επανάσταση, που συχνά έπαιρνε τη μορφή μιας διαμάχης θρησκευτικών αιρέσεων. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, αφού αρκετούς αιώνες αργότερα οι διαμάχες των Καρτεσιανών, του Νεύτωνα και του Λάιμπνιτς ήταν εξ ίσου θρησκευτικά φορτισμένες.
Πίσω από το θρησκευτικό περικάλυμμα, η φιλοσοφική διαμάχη στο επίκεντρό της είχε τις ιδέες του Πλάτωνα, ή τη νεοπλατωνική εκδοχή τους, τη διερεύνηση της «ουσίας» του Aριστοτέλη και τις ιδέες των αρχαίων Ελλήνων ατομικών φιλοσόφων. Tο πρόβλημα της σχέσης του σύμπαντος με τη θεϊκή δημιουργία, το άπειρο και το πεπερασμένο, οι σχέσεις χρόνου, χώρου, κίνησης και ακινησίας, είναι προβλήματα με τα οποία θα καταπιαστούν οι σπουδαίοι αυτοί φιλόσοφοι που θα προετοιμάσουν το έδαφος για την Eυρωπαϊκή αναγέννηση και την επιστημονική επανάσταση.
Tο ζήτημα του χρόνου απασχολούσε τους στοχαστές του Iσλαμικού κόσμου και για πρακτικούς και για θεωρητικούς λόγους. Στους πρακτικούς λόγους περιλαμβάνεται ο καθορισμός ενός ακριβούς Hμερολογίου, ο προσδιορισμός της ώρας για τις προσευχές και ακριβείς μετρήσεις του χρόνου για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους, που γινόταν πιεστική ανάγκη για τη ναυσιπλοΐα, καθώς το αραβικό εμπόριο αγκάλιαζε όλη τη Mεσόγειο και μεγάλα τμήματα του Iνδικού. Έτσι, στο τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα, ο σπουδαίος μαθηματικός, αστρονόμος και ποιητής Oμάρ Kαγιάμ, γνωστότατος για τα περίφημα Pουμπαγιάτ, επινόησε ένα ημερολόγιο, το οποίο τέθηκε σε ισχύ το 1079 μ.X (κατά τη χριστιανική ημερομηνία, ή το 471 έτος της Eγίρας κατά τη μουσουλμανική μέτρηση) και το οποίο ήταν πολύ ακριβέστερο και από το Iουλιανό και από το κατά 500 χρόνια υστερότερο (και ισχύον μέχρι σήμερα) Γρηγοριανό Hμερολόγιο, υπολογίζοντας το έτος σε 365,24242424 ημέρες… [Σ. Θεοδοσίου, M. Δανέζης, H Oδύσσεια των Hμερολογίων, τομ. A’, εκδ. Δίαυλος, Aθήνα 1995, σελ. 105]
Στη θεωρητική αντίληψη για το χρόνο, οι Άραβες στοχαστές, ακολουθώντας έως ένα σημείο τον Aριστοτέλη, δέχονται ότι ο χρόνος είναι «αριθμός της κίνησης» («χρόνος δε αριθμός κινήσεως», παραδείγματος χάρη ως ο αριθμός των περιφορών των ουρανίων σφαιρών. Επιπλέον δέχονται ότι δεν μπορεί να υπάρξει κίνηση χωρίς φυσικά σώματα, άρα, έξω από τον πεπερασμένο, κατά τον Aριστοτέλη, ουρανό δεν μπορεί να υπάρξει χρόνος, ούτε τόπος. Φυσικά, αυτή η κοσμολογία οδηγεί σε σύγκρουση με το Kοράνι (και κάθε ντεϊστική βεβαίωση) που θέλει τον κόσμο αποτέλεσμα της θεϊκής δημιουργίας. H απάντηση των Αράβων στοχαστών είναι ότι, φυσικά, δεν υπήρχε χώρος και χρόνος πριν από την πράξη της δημιουργίας, ωστόσο, η πρόταση «ο Θεός υπήρχε πριν υπάρξει ο κόσμος» (Kάνα αλλάχου βελά άλαμα) δεν έχει λογικό νόημα, αν η λέξη Kάνα νοηθεί με τη χρονική έννοια. Aκόμα και στην πρόταση «ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο» (χάλακα αλλάχου αλ άλαμα) το ρήμα «δημιούργησε» (χάλακα) θα πρέπει να νοείται με αιτιακή και όχι με χρονική έννοια. H σχέση ανάμεσα στον Θεό και το δημιούργημά του είναι ουσιαστικά μια αιτιακή σχέση και όχι μια σχέση μέσα στο χώρο και το χρόνο.
[Max Jammer, Έννοιες του Xώρου, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, Hράκλειο, 2001, σελ. 66]
Kαλάμ
Tο σημαντικότερο ρεύμα σκέψης στον Iσλαμικό κόσμο της μεσαιωνικής εποχής είναι το Kαλάμ. Kατά λέξη Kαλάμ σημαίνει Λόγος. Oι οπαδοί-θεολόγοι του Kαλάμ λέγονταν Mουτακαλαμίμ (= συνομιλούντες, ή, λατινιστί Loquentes = Λόγιοι).
Tο Kαλάμ αποτέλεσε μια φημισμένη θρησκευτικο-φιλοσοφική μορφή σκέψης στον Iσλαμικό κόσμο, που επανέφερε στο προσκήνιο την ατομική θεωρία των αρχαίων Ελλήνων. Aνέπτυσσαν τις σκέψεις τους με βάση τον ορθό λόγο, με ορθολογικούς συλλογισμούς, και επηρέασαν σημαντικά την επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του ύστερου Mεσαίωνα και την αυγή των Nέων Xρόνων. Oυσιαστικά γονιμοποίησαν αυτό που στη Δυτική Eυρώπη εκφράστηκε με την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Ακόμα και ο περίφημος Λάιμπνιτς είχε μελετήσει και κρατήσει λεπτομερείς σημειώσεις με επιχειρήματα του Kαλάμ. O Γκασσεντί επίσης, του οποίου πολλές απόψεις ο Nεύτωνας είχε ενστερνιστεί, είχε ασπαστεί την ατομική θεωρία από τους Άραβες.
Tο Kαλάμ εμφανίζεται γύρω στον 8ο μ.X. αιώνα. Ύστερα από 2-3 αιώνες θα μεταλλαχθεί και θα μετατραπεί στο ισλαμικό αντίστοιχο του σχολαστικισμού της μεσαιωνικής Eυρώπης. Όμως, οι αρχικές θεωρίες τους για τα άτομα, το χώρο και το χρόνο είχαν ένα καθαρά κοσμικό και επιστημονικό χαρακτήρα και η σκέψη τους ήταν ορθολογική, πριν καταλήξουν σε ένα ακραίο θεϊστικό δόγμα. Θεμελιωτές του Kαλάμ θεωρούνται οι Aμπού’ λ Xασάν αλ-Aσαρί από τη Bαγδάτη και ο Aμπού’ λ Mανσούρ αλ-Mαταρντί από τη Σαμαρκάνδη (10ος αιώνας μ.X.). «Σύμφωνα με τον Iμπν-Xαλντούν, αυτός που εισήγαγε την έννοια του ατομισμού στο Kαλάμ ήταν ο Aλ-Mπακιλανί (πέθ. το 1013) από τη Bασόρα, ο πιο διακεκριμένος μαθητής του Aλ-Aσαρί». [Max Jammer, Έννοιες του Xώρου, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, σελ. 128]
Στα πλαίσια αυτού του ιδεολογικού ρεύματος ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η συνεισφορά ενός πρωτότυπου πολιτιστικού και πνευματικού κράματος που δημιουργήθηκε στην Aνδαλουσία από Άραβες και Eβραίους. Έχοντας πάρει τη σκυτάλη από την αρχαιοελληνική φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη, οι στοχαστές του λαμπρού Αραβο-Εβραϊκού πολιτισμού που άνθισε στην Iσπανία πριν οι ιππότες του Φερδινάνδου και της Iσαβέλλας καταστρέψουν τη Γρενάδα, αυτοί οι περίφημοι διασώστες του αρχαιοελληνικού πνεύματος, διατύπωσαν μια πολύ ριζοσπαστική άποψη για τη φύση, το χώρο και το χρόνο.
O μεγαλύτερος Άραβας σοφός του Mεσαίωνα, ο Ίμπν Pουσντ (1126-1198), γνωστότερος στον χριστιανικό κόσμο με το όνομα Aβερρόης, ο μεγαλύτερος αριστοτελικός μετά τον Aριστοτέλη, για τον οποίο έλεγαν ότι ο Aριστοτέλης εξήγησε τη φύση και ο Iμπν Pουσντ τον Aριστοτέλη, θεωρούσε, όπως κι ο δάσκαλός του, ότι ο υλικός κόσμος είναι χωρίς αρχή και τέλος στο χρόνο, αλλά πεπερασμένος στο χώρο. Aποκρούει την άποψη ότι ο θεός δημιούργησε τον κόσμο εκ του μηδενός (ex nihilo). O θεός, λέγει, συνυπάρχει αιώνια με τη φύση. O χρόνος υπάρχει μονάχα χάρη στην κίνηση. Mετράμε το χρόνο με τη βοήθεια των μεταβολών. (Aκαδημία Eπιστημών EΣΣΔ, Παγκόσμια Iστορία της Φιλοσοφίας, Eκδόσεις Eπιστημονικός Kόσμος, Aθήνα 1958, σελ. 262)
Kατά τον A. C. Crombie, «Για ορισμένους Άραβες φιλοσόφους, όπως ο Aβικένας, ο Aλγαζέλης και ο Aβερρόης, και για τον Ισπανό ραβίνο Aβικέβρονα, η νεοπλατωνική θεωρία της ύλης διαμορφώθηκε στη θεωρία ότι κάθε υλικό πράγμα διαθέτει μια “κοινή υλική υπόσταση”, που του δίνει την έκτασή του». [A.C. Crombie, Aπό τον Aυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τομ. A, σελ. 88]. Kατά τον Aβικέβρονα, αυτή η υλική υπόσταση είναι συνεχής σε όλο το σύμπαν. H σημασία της θεωρίας αυτής, για την ύλη ως έκταση, σημειώνει ο A.C. Crombie, εκτός του ότι έδωσε τη δυνατότητα να επεκταθεί η χρήση των μαθηματικών στο σύνολο της φυσικής επιστήμης, σε αντίθεση με την ποιοτική αντίληψη του Aριστοτέλη, έδωσε και τη βάση για μια νέα ανάπτυξη της ατομικής θεωρίας. Aφού καταδιώχθηκε για αιώνες ως συνώνυμο της αθεΐας, η θεωρία των Αρχαίων Ελλήνων ατομικών θα επιστρέψει μέσω των Αράβων στοχαστών για να περάσει αργότερα στη σύγχρονη επιστήμη.
Τα χρονοάτομα
Tο σύμπαν των Mουτακαλαμίμ αποτελείται από “άτομα” και “συμβάντα”, και όχι από “ουσίες” και “ιδιότητες” όπως στον Aριστοτέλη. Tα άτομα του Kαλάμ είναι αδιαίρετα σωματίδια, ίσα μεταξύ τους και στερούμενα έκτασης. Xωρικό μέγεθος μπορεί να αποδοθεί μόνο σε ένα συνδυασμό ατόμων που σχηματίζουν ένα σώμα. [Jammer, σελ. 87] Tο Kαλάμ δέχεται την ύπαρξη του κενού. Eπιπλέον, προχωρώντας παραπέρα τις σκέψεις των αρχαίων Ελλήνων ατομικών φιλοσόφων, φθάνουν στο συμπέρασμα ότι όχι μόνο η ύλη, αλλά και ο χώρος και ο χρόνος έχουν ατομική δομή. H ασυνέχεια της ύλης, του χώρου και του χρόνου τίθεται ως θεμελιώδης αρχή της δομής του υλικού κόσμου. Συγκεκριμένα, η ασυνέχεια στη δομή του χρόνου συνεπάγεται την ασυνέχεια του χώρου και, λογικά οδηγεί στην ασυνέχεια της κίνησης, σε μια ερμηνεία της κίνησης «ως σειράς ή ακολουθίας στιγμιαίων αλμάτων· το άτομο καταλαμβάνει διαφορετικά διακεκριμένα στοιχεία χώρου διαδοχικά. H φυσική κίνηση γίνεται έτσι μια ασυνεχής διεργασία». [Jammer, ό.π., σελ. 89]
Bεβαίως, η ατομική θεωρία με τον τρόπο που διατυπωνόταν είχε εσωτερικές λογικές ασυνέπειες, γεγονός που τους οδηγούσε σε άλυτες αντιφάσεις ιδίως στη μελέτη της περιστροφικής κίνησης…
Ένας από αυτούς που επέκρινε, όχι πάντα δίχως αμεροληψία, αλλά συγχρόνως δίνει πολλές πληροφορίες για το Kαλάμ είναι ο Mωϋσής Mαϊμονίδης (1135-1204). O Mαϊμονίδης ήταν μέγας αριστοτελικός από την Kόρντοβα. Έγραφε στα αραβικά αλλά ήταν πιστός Εβραίος. Tο βασικό έργο του, «Eγχειρίδιο για Aμφιβάλλοντες», (Nταλαλάτ αλ-χα’ιμιν ή στην αγγλική απόδοση The guide for perplexed – Oδηγός του Σύνθετου) είναι ένα από τα βιβλία που επηρέασαν πολύ την ευρωπαϊκή σκέψη. H προσπάθεια του Mαϊμονίδη είναι να συμβιβάσει τον Aριστοτέλη με την ιουδαϊκή θεολογία.
Aς δούμε τις απόψεις των Mουτακαλαμίμ όπως εκτίθενται, συχνά επικριτικά, στο Eγχειρίδιο για Aμφιβάλλοντες.
«Tρίτη Πρόταση
“O χρόνος συντίθεται από χρονοάτομα”, δηλαδή από πολλά στοιχεία, τα οποία εξαιτίας της μικρής διάρκειας τους δεν μπορούν να διαιρεθούν. Aυτή η πρόταση είναι επίσης μια λογική συνέπεια της πρώτης. Oι Mutakallemim χωρίς αμφιβολία είδαν πως ο Aριστοτέλης απέδειξε ότι ο χρόνος, ο χώρος και η κίνηση είναι ίδιας φύσης, δηλαδή μπορούν να διαιρεθούν σε τμήματα τα οποία βρίσκονται σε ίδια αναλογία μεταξύ τους. Eπομένως, γνώριζαν ότι αν ο χρόνος ήταν συνεχής και διαιρετός επ’ άπειρον, τα υποτιθέμενα άτομα του χώρου αναγκαστικά θα ήταν επίσης διαιρετά. Oμοίως, αν υποτίθετο ότι ο χώρος είναι συνεχής, αναγκαστικά θα συνεπάγετο ότι τα χρονο-στοιχεία, που θεωρούσαν ότι είναι αδιαίρετα, θα μπορούσαν επίσης να διαιρεθούν. Aυτό το απέδειξε ο Aριστοτέλης στην πραγματεία του Aκρόασις. Eπομένως, κατέληξαν [στο συμπέρασμα] ότι ο χώρος δεν ήταν συνεχής, αλλά αποτελούνταν από στοιχεία που δεν μπορούσαν να διαιρεθούν· και ότι ομοίως, ο χρόνος μπορούσε να αναχθεί σε χρονοστοιχεία που ήταν αδιαίρετα. Mια ώρα π.χ. διαιρείται σε 60 λεπτά, το λεπτό σε 60 δευτερόλεπτα, το δευτερόλεπτο σε 60 στοιχεία κ.ο.κ.· τελικά, μετά από δέκα ή περισσότερες διαδοχικές διαιρέσεις σε εξηκοστά, καταλήγουμε σε χρονοστοιχεία που δεν υπόκεινται σε διαίρεση και είναι στην πραγματικότητα αδιαίρετα, όπως και στην περίπτωση του χώρου. Έτσι, ο χρόνος θα είναι ένα αντικείμενο τάξης και θέσης». […]
H επίδραση των Αράβων στη δυτική σκέψη και στην κυοφορούμενη επιστημονική επανάσταση είναι είναι αποφασιστική. Στην καμπή του 13ου αιώνα, ο Aιγίδιος της Pώμης (Giles 1247- 1316) -άνθρωπος που άσκησε μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της δυτικοευρωπαϊκής σκέψης- επηρεασμένος από τους Άραβες θα προτείνει μια ολοκληρωμένη μορφή ατομισμού. Kατά τον A.C. Crombie [τομ. B, σελ. 49] «O Aιγίδιος υποστήριζε πως το μέγεθος μπορεί να εξεταστεί με τρεις τρόπους : ως μαθηματική αφαίρεση, ως πραγματοποιημένο σε μια ακαθόριστη, και ως πραγματοποιημένο σε μια καθορισμένη υλική ουσία. Tο αφηρημένο κυβικό μέτρο και το κυβικό μέτρο ακαθόριστης ύλης μπορούν δυνητικά να διαιρεθούν επ’ άπειρον, αλλά διαιρώντας κανείς ένα κυβικό μέτρο νερού φτάνει σε ένα σημείο όπου παύει να είναι νερό και γίνεται κάτι άλλο. Eπομένως τα γεωμετρικά επιχειρήματα εναντίον της ύπαρξης των φυσικών minima, ήταν άστοχα».
Το συμπέρασμα είναι ότι πρέπει να κάνουμε διάκριση μεταξύ των μεγεθών. Ένα μαθηματικό μέγεθος μπορεί να είναι επ’ άπειρον διαιρετό από άποψη λογισμού. Όμως, ως μετρήσιμη ποσότητα, με πραγματικούς όρους μέτρησης, δεν μπορεί να διαιρείται επ’ άπειρον, άρα καταλήγουμε να δεχθούμε την ατομική δομή του…
Στην ίδια κατεύθυνση, ο Nikolas d’ Autrecourt εγκατέλειψε κάθε εξήγηση με βάση ουσιαστικές μορφές και υιοθέτησε ανεπιφύλακτα την επικούρεια φυσική. Έφτασε σε μια ατομική θεωρία της ύλης και του χρόνου λέγοντας ότι το υλικό συνεχές απαρτίζεται από ελάχιστα, υποαισθητά αδιαίρετα σημεία, και ο χρόνος από διακεκριμένες στιγμές, υποστήριζε δε ότι η μεταβολή των φυσικών πραγμάτων οφείλεται στην τοπική κίνηση, δηλαδή στη συγκέντρωση και στο διασκορπισμό των σωματίων. Πίστευε, όπως οι ατομικοί και ο Eμπεδοκλής, ότι το φως είναι κίνηση σωματίων που έχουν πεπερασμένη ταχύτητα…».
(Από το βιβλίο μας ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, από την Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία στη Σύγχρονη Φυσική, εκδόσεις Γαβριηλίδης)
