του Ντιέγκο Ρόχας
Φέτος τον Φεβρουάριο (για την ακρίβεια στις 2 Φεβρουαρίου) γιορτάζουμε τα 100 χρόνια από τη έκδοση ενός πολυσυζητημένου και ίσως ελάχιστα διαβασμένου βιβλίου του μεγάλου Ιρλανδού συγγραφέα Τζέιμς Τζόις, του Οδυσσέα. Ο Ντιέγκο Ρόχας, από την Politica Obrera γράφει:
Πολλά χρόνια αργότερα, ενώ σχεδίαζε με τον Σεργκέι Αϊζενστάιν τα γενικά περιγράμματα ενός σεναρίου που θα μπορούσε να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη το “Das Kapital” του Καρλ Μαρξ, ο Τζέιμς Τζόις θα θυμόταν εκείνη τη χρονιά του 1915, όταν ζούσε στη Ζυρίχη -περιτριγυρισμένος από τρελούς ντανταϊστές καλλιτέχνες και μελλοντικούς υπερρεαλιστές που όχι μόνο αντιτάσσονταν στον πόλεμο, αλλά χλεύαζαν όλες τις αστικές αξίες- σε μια πόλη που θα τον έφερνε ως γείτονα του εξόριστου Ρώσου επαναστάτη Βλαντιμίρ Ουλιάνοφ, ο οποίος αυτοαποκαλούνταν Λένιν, τον οποίο όμως δεν θα συναντούσε ποτέ. Ούτε είχε γνωρίσει τον Αϊζενστάιν, ο οποίος, τα ίδια χρόνια που ο Τζόις θα προκαλούσε επανάσταση στη λογοτεχνία με τον “Οδυσσέα” του, είχε κάνει το ίδιο στον κινηματογράφο, εισάγοντας το μοντάζ των εντυπώσεων (μοντάζ των ατραξιόν) σε ταινίες όπως το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” και η “Απεργία”. Θα συναντούσε τον Αϊζενστάιν μόνο εκείνες τις ημέρες του 1927 στο Παρίσι όταν θα διερευνούσαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν το έργο στον κινηματογράφο που θα αποκάλυπτε τους μηχανισμούς εκμετάλλευσης στην καπιταλιστική κοινωνία και που θα γινόταν όχι μόνο περιγραφή, αλλά μέθοδος ανάλυσης και δράσης για την ανατροπή των θεμελίων της αστικής εξουσίας. Ο Αϊζενστάιν είχε προτείνει να γυρίσει το Κεφάλαιο και ο Τζόις είχε δεχτεί. Γέμισαν αρκετά σημειωματάρια, αλλά συνειδητοποίησαν ότι επρόκειτο για έργο μαμούθ, ενώ ο Αϊζενστάιν έπρεπε να επιστρέψει στη Σοβιετική Ένωση, όπου κυβερνούσε ο Στάλιν. Ο Στάλιν τον είχε διατάξει να απαλείψει από τα πλάνα της ταινίας του «Οκτώβρης» (που γυρίστηκε για τον εορτασμό της δέκατης επετείου της επανάστασης) τις σκηνές με τον Λέοντα Τρότσκι, επαναστάτη και δημιουργό του Κόκκινου Στρατού, ο οποίος θα εδολοφονείτο λίγα χρόνια αργότερα από σταλινικό πράκτορα. Μετά από αρκετές πράξεις λογοκρισίας από τη σταλινική ηγεσία του ΚΚΣΕ και του κράτους, ο Αϊζενστάιν πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια σε ηλικία 50 ετών χωρίς να έχει γυρίσει το έργο του με τον Τζόις.
Ίσως μπορούμε να πούμε ότι ο “Οδυσσέας” -ένα εξαιρετικά σύνθετο έργο που εκδόθηκε το 1922, πριν από εκατό χρόνια, το οποίο αφηγείται (αφηγείται: σχήμα του λόγου) με διάφορα μέσα μια μέρα στο Δουβλίνο του Στέφανου Δαίδαλου και το οποίο παρουσιάζει τον πρωταγωνιστή του ως μιμητή του ομηρικού ήρωα που ταξιδεύει στη γεωγραφία, το χρόνο και τη σκέψη της Ιρλανδικής πρωτεύουσας- χρησιμοποιεί μηχανισμούς από άλλες τέχνες και σπουδές, όπως το μοντάζ ταινιών, το οποίο αναπτυσσόταν την ίδια εποχή με τη συγγραφή του μυθιστορήματος. Η εμπειρία ανάγνωσης είναι τόσο ριζοσπαστική που αν και έχει μπει σε πολλές βιβλιοθήκες, είναι επίσης αλήθεια ότι είναι ένα από τα λιγότερο διαβασμένα μυθιστορήματα. Ο ίδιος ο Μπόρχες παραδέχτηκε ότι δεν είχε τελειώσει την ανάγνωση του κειμένου, αλλά θεώρησε σκόπιμο να “χαθεί” στο πλήθος των δρόμων που συνθέτουν την πόλη του μυθιστορήματος. Ωστόσο, η συμβολή του “Οδυσσέα” δεν ξεφεύγει από την πιο σύγχρονη λογοτεχνία: ο “εσωτερικός μονόλογος”, δηλαδή η μεταγραφή της συνείδησης αρκετών εκ των πρωταγωνιστών του, έχει σημαδέψει τη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα, του παρόντος και όχι μόνο, αφού το εργαλείο αποτελεί επίσης συμβολή στην ψυχανάλυση, για παράδειγμα.
Ο Τζόις παρήγαγε επίσης μια εξωλογοτεχνική κληρονομιά που διατηρείται ακόμη, καθώς ο υπερφορτωμένος σεξουαλικός τόνος αρκετών αποσπασμάτων του «Οδυσσέα» τον οδήγησε στα δικαστήρια λογοκρισίας, τα οποία δεν μπόρεσαν να καταδικάσουν τον συγγραφέα ή το έργο για πορνογραφία (μάλλον επειδή δεν μπορούσαν να κατανοήσουν πλήρως το κείμενο). Είναι δυνατόν να ισχυριστεί κανείς ότι η παρέμβαση της Δικαιοσύνης όσον αφορά τη λογοτεχνική και καλλιτεχνική δημιουργία με τον θρίαμβο του Τζόις στα δικαστήρια είναι μια νίκη που διαρκεί (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι την επόμενη δεκαετία ο ναζισμός θα διοργάνωνε μια έκθεση για την “εκφυλισμένη” τέχνη που κορυφώθηκε με τα έργα ως καύσιμη ύλη για τις φλόγες).
Ο Τζόις ήταν επαναστάτης όσον αφορά τη λογοτεχνική δημιουργία και απορριπτικός απέναντι στα καθήκοντα της σοσιαλιστικής επανάστασης. Αξίζει να μνημονεύεται -ή μάλλον, το κεντρικό του έργο, στην εκατονταετηρίδα του- στις σελίδες μιας εργατικής και σοσιαλιστικής εφημερίδας; Φυσικά και αξίζει. Η πρόοδος της συνείδησης των ανδρών και των γυναικών σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας θα αποτελέσει μέρος του υλικού με το οποίο θα οικοδομηθεί η σκαλωσιά της νέας κοινωνίας. Αναμφίβολα, λοιπόν, το παραισθησιογόνο ταξίδι που προτείνει ο Οδυσσέας -ανεξάρτητα από το αν μπορεί να διαβαστεί στο σύνολό του ή στο βαθμό που επιτρέπει η αναγνωστική εκπαίδευση- είναι μια συμβολή αυτής της προϊστορίας που ζούμε πριν από την ιστορία που πρόκειται να επιτευχθεί στον ορίζοντά μας, στο αύριο μας.
Μετάφραση Αρ.Μα.
Επιμέλεια Α.Κ.
