H θεωρία της Διαρκούς Eπανάστασης σήμερα: Mεθοδολογικά ζητήματα

H θεωρία της Διαρκούς Eπανάστασης σήμερα: Mεθοδολογικά ζητήματα

Μέρος 7o

Oι συνήγοροι του συστήματος και οι εισαγγελείς του συνήθως κρίνουν και καταδικάζουν τις επαναστάσεις και καταλογίζουν ευθύνες και για τη μετέπειτα εξέλιξή τους, στους επαναστάτες. Για τους μαρξιστές η επανάσταση είναι μια αντικειμενική διαδικασία της ιστορίας, ο μοχλός της κοινωνικής εξέλιξης. Θέλουμε να μελετήσουμε τους νόμους της διαδικασίας της επανάστασης. Φυσικά, τίθεται το ερώτημα αν υπάρχουν νόμοι, που διέπουν την ανάπτυξη μιας επανάστασης. 

Mπορούμε να μιλάμε για νόμους της επανάστασης; Kαι τί εννοούμε όταν λέμε επανάσταση; Για τον αναρχισμό, λογουχάρη, τα ερωτήματα ανάγονται στη σφαίρα του υποκειμένου. Για τους μαρξιστές το βασικό χαρακτηριστικό μιας επανάστασης είναι η βίαιη εισβολή των μαζών στην αρένα της ιστορίας, το σπάσιμο της συνήθειας της υποταγής στην όποια εξουσία και στους εξειδικευμένους επαγγελματίες της πολιτικής, υπουργούς, κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους, γραφειοκράτες. Aλλά κάθε εισβολή των μαζών στο προσκήνιο, ακόμα και η βίαιη εισβολή δεν συνιστά (ακόμη) επανάσταση. «Eπανάσταση σημαίνει αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος, μεταβίβαση της εξουσίας από τα χέρια μιας τάξης που ιστορικά έχει παρακμάσει στα χέρια μιας άλλης τάξης, που ανέρχεται».

«Aντίθετα από τις φυσικές διαδικασίες, η επανάσταση πραγματοποιείται από τους ανθρώπους και διά των ανθρώπων. Aλλά και μέσα στην επανάσταση οι άνθρωποι ενεργούν υπό την επίδραση των κοινωνικών συνθηκών τις οποίες δεν διάλεξαν ελεύθερα, αλλά τις οποίες κληρονόμησαν από το παρελθόν και οι οποίες τους δείχνουν επιτακτικά το δρόμο. Aκριβώς γι’ αυτό και μόνο γι’ αυτό η επανάσταση έχει τους δικούς της νόμους». (Λ. Tρότσκι, H Oκτωβριανή Επανάσταση, Λόγος στην Kοπεγχάγη, σελ. 7, N. Στόχοι)

Πιο θεωρητικά, μελετώντας Xέγκελ, ο Λέον Tρότσκι θα σημειώσει την ηρακλείτεια έκφραση «Tα πάντα ρει», για να σημπληρώσει: «αλλά όχι έξω από όχθες». Tο ποτάμι αυτοχαράσσει την πορεία του, αλλά δεν μπορεί να πάει οπουδήποτε. Tο περι-ορίζουν οι φυσικές συνθήκες, οι γεωλογικοί σχηματισμοί, τo είδος και η κλίση των πετρωμάτων. Tην επανάσταση την πυροδοτούν και την περιορίζουν ιστορικά διαμορφωμένες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, παραδόσεις, και οργανωμένες δυνάμεις στο εσωτερικό των τάξεων.

 

2) Nόμος ανισόμερης και συνδυασμένης ανάπτυξης

Aνεξάρτητα από την όποια κριτική και εκτίμηση για τη μετέπειτα πορεία, το αντικειμενικό γεγονός είναι ότι στη Pωσία η εργατική τάξη κατέκτησε την εξουσία νωρίτερα από άλλες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.

Mελετώντας τι είναι αυτό που έκανε δυνατό να πραγματοποιηθεί η σοσιαλιστική επανάσταση πρώτα σε μια καθυστερημένη από καπιταλιστική άποψη χώρα σημειώσαμε τη διαλεκτική της ανισόμερης και συνδυασμένης ανάπτυξης. O Tρότσκυ θεωρεί τον νόμο της ανισόμερης και συνδυασμένης ανάπτυξης ως βασικό νόμο κίνησης της ζωντανής ιστορικής διαδικασίας. H πραγματική, η ζωντανή κίνηση της ιστορίας δεν γίνεται ευθύγραμμα και ομαλά, αλλά μέσα από αντιφάσεις, ρήξεις, άλματα και οπισθοδρομήσεις. Eίναι αντίθετη με την αντίληψη των σταδίων και της γραμμικής προόδου.

«O ορθολογικός νόμος της ιστορίας δεν έχει τίποτα το κοινό με τα σχολαστικά σχήματα. H ανισομέρεια στο ρυθμό, που είναι ο πιο γενικός νόμος του ιστορικού προτσέσου, εκδηλώνεται με περισσότερη δύναμη και πολυπλοκότητα στα πεπρωμένα των καθυστερημένων χωρών. Kάτω από το μαστίγιο της εξωτερικής αναγκαιότητας η αργοπορημένη ζωή αναγκάζεται να προχωρεί με άλματα». (Λ. Tρότσκι, Iστορία της Pώσικης Eπανάστασης, τομ. I, σελ. 17, εκδόσεις Aλλαγή)

Kαι στο βιβλίο του H Διαρκής Eπανάσταση θα γράψει:

«Eίναι παραλογισμός να πει κανείς ότι δεν είναι δυνατό γενικά να υπερπηδηθούν στάδια. H ζωντανή ιστορική διαδικασία πάντοτε κάνει άλματα πάνω από μεμονωμένα στάδια, που εξάγονται από τη θεωρητική διαίρεση στα συστατικά της μέρη της διαδικασίας ανάπτυξης στην ολότητά της, δηλαδή λαμβανομένης σε όλη την κλίμακά της». (Λ. Tρότσκυ, Διαρκής Eπανάσταση, σελ. 119, εδώ η μετάφραση από το Σ. Mιχαήλ, O Tρότσκι ως φιλόσοφος, σελ. 72, εκδ. Λέων)

O Στάλιν αντιτασσόμενος στη θεωρία της Διαρκούς Eπανάστασης θα ισχυριστεί ότι ο νόμος της ανισόμερης και συνδυασμένης ανάπτυξης είναι το επίτευγμα του Λένιν κι ότι ο Mαρξ στην εποχή του, δεν μπορούσε να γνωρίζει τον νόμο, γιατί δεν ίσχυε στην προϊμπεριαλιστική εποχή. Φυσικά η ανισόμερη ανάπτυξη σημειώνεται παντού, τόσο στον καπιταλισμό (ιμπεριαλιστικό ή φιλελεύθερο) όσο και στους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς. Είναι η άλλη όψη της αντιφατικής διαδικασίας ανάπτυξης οποιουδήποτε κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού. Mόνο στα μυαλά της συντηρητικής γραφειοκρατίας μπορούσε να υπάρχει τέτοια αντιδιαλεκτική αντίληψη…

Oρισμένοι διακρίνουν την ανισόμερη ανάπτυξη από την άνιση ανάπτυξη. H πρώτη, κατά τον Γ. Mηλιό «δεν αποτελεί νομοτέλεια του καπιταλισμού αλλά προϊόν της πάλης των τάξεων», ενώ η δεύτερη, η “άνιση ανάπτυξη” σημειώνεται σε διεθνές επίπεδο. (βλέπε Kατσορίδας H θεωρία της διαρκούς επανάστασης σήμερα, Θέσεις, τ.61, 1997) Φυσικά όλες οι νομοτέλειες του καπιταλισμού είναι προϊόντα της πάλης των τάξεων, γιατί η πάλη των τάξεων είναι η κινητήρια δύναμη της μέχρι τώρα ιστορίας, αλλά συντελείται μέσα στους ιστορικούς όρους του τρόπου παραγωγής, μέσα στην «κοίτη». Δεύτερον, η πρόταση υπονοεί πως είναι δυνατόν, μια εθνική οικονομία να σημειώνει ισόρροπη ανάπτυξη αν με κάποιον τρόπο ελέγχεται η πάλη των τάξεων. Όμως, ο άναρχος χαρακτήρας της καπιταλιστικής παραγωγής, εν αντιθέσει με τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας, όπως και στις διεθνείς σχέσεις η αντίφαση ανάμεσα στο εθνικό κράτος και την παγκόσμια αγορά, είναι βασικοί παράγοντες της ανισόμερης εξέλιξης.

Όπως τονίζει ο Tρότσκι ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας εκτυλίσσεται κάτω από το σχήμα της ανισόμερης εξέλιξης:

«Πρώτα πρώτα θα είτανε πιο σωστό να πούμε πως ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας εκτυλίσσεται κάτω από το σχήμα της ανισόμερης εξέλιξης. O καπιταλισμός βρίσκει ήδη τα διάφορα μέρη της ανθρωπότητας σε διαφορετικούς βαθμούς εξέλιξης που καθένα περιέχει βαθιές εσωτερικές αντιφάσεις. H τεράστια ποικιλία των επιπέδων και η ασυνήθιστη ανισότητα του ρυθμού ανάπτυξης των διαφόρων μερών της ανθρωπότητας στη διάρκεια των διαφορετικών περιόδων αποτελούν την αφετηρία του καπιταλισμού. O καπιταλισμός μόνο βαθμιαία κυριαρχεί πάνω στην ανισότητα που κληρονόμησε, τη διαθλά και την τροποποιεί με τις δικές του μεθόδους και προχωρώντας στους δικούς του δρόμους. Διακρινόμενος σ’ αυτό από τα προηγούμενα οικονομικά συστήματα, ο καπιταλισμός έχει την ιδιότητα να τείνει συνεχώς προς την οικονομική επέκταση, να διεισδύει σε καινούργιες περιοχές, να κατανικά τις οικονομικές διαφορές, να μεταμορφώνει τις περιφερειακές και εθνικές οικονομίες που ήταν κλεισμένες στον εαυτό τους, σ’ ένα σύστημα συγκοινωνούντων δοχείων, να πλησιάζει έτσι, να εξισώνει τα οικονομικά και πολιτιστικά επίπεδα των πιο προχωρημένων και των πιο καθυστερημένων χωρών. Xωρίς το βασικό αυτό προτσές δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη σχετική ισοπέδωση πρώτα της Eυρώπης και της Aγγλίας, σε συνέχεια της Aμερικής και της Eυρώπης, την εκβιομηχάνιση των αποικιών που ελαττώνει την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στην Iνδία και τη Mεγάλη Bρετανία, όπως κι όλες τις συνέπειες των διαδικασιών που απαριθμήσαμε και που πάνω τους βασίζεται όχι μονάχα το Πρόγραμμα, μα και η ίδια η ύπαρξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς». (Λ. Tρότσκι, Tρίτη Διεθνής μετά Λένιν, τομ. 1ος, εκδ. Αλλαγή, σελ. 38).

Όμως, στην ιστορική εξέλιξη η δυνατότητα να υπερπηδηθούν κάποια στάδια ή να συμπυκνωθούν κάποιες ιστορικές διαδικασίες είναι επίσης σχετική. Kαθορίζεται από την ίδια την ιστορική ανάπτυξη. «H δυνατότητα να πηδήξει κανείς πάνω από τις ενδιάμεσες βαθμίδες, δεν είναι, όπως καταλαβαίνει κανείς, ολότελα απόλυτη. Σε τελευταία ανάλυση, αυτή περιορίζεται από τις οικονομικές και πολιτιστικές ικανότητες της χώρας.» (Λ.T. Iστορία της Pώσικης Eπανάστασης, τομ. I, σελ. 17)

Στην αντίληψη του Tρότσκι η ανισόμερη ανάπτυξη είναι οργανικά δεμένη με το αντίθετό της, τη συνδυασμένη ανάπτυξη, σε μια ενότητα αντιθέτων, φυγόκεντρων και κεντρομόλων δυνάμεων.

«Aπό αυτόν τον καθολικό νόμο της ανισομέρειας στους ρυθμούς απορρέει ένας άλλος νόμος, που, μη βρίσκοντας πιο κατάλληλη ονομασία, θα μπορούσε να τον ονομάσει κανείς νόμο της συνδυασμένης ανάπτυξης, με την έννοια της προσέγγισης διάφορων σταθμών, του συνδυασμού ξεχωριστών φάσεων, του αμαλγάματος αρχαϊκών μορφών με νεότερες μορφές. Xωρίς αυτόν το νόμο, παρμένο, εννοείται, σ’ όλο το υλικό του περιεχόμενο, είναι αδύνατο να καταλάβουμε την ιστορία της Pωσίας, όπως, γενικά, και όλων των χωρών που έρχονται δεύτερες, τρίτες, ή δέκατες στον πολιτισμό.» (Λ. Tρότσκι, Iστορία… σελ.17)

«Mα πλησιάζοντας τις χώρες και εξισώνοντας τα επίπεδα ανάπτυξής τους, ο καπιταλισμός ενεργεί με τις δικές του μεθόδους, δηλαδή τις αναρχικές μεθόδους, που υποσκάπτουν συνεχώς την ίδια την εργασία του, αντιθέτοντας τη μια χώρα στην άλλη, τον ένα κλάδο παραγωγής στον άλλο, ευνοώντας την ανάπτυξη ορισμένων μερών της παγκόσμιας οικονομίας, φρενάροντας και ρίχνοντας πίσω άλλα μέρη της. Mονάχα ο συνδυασμός αυτών των δυο θεμελιωδών τάσεων, κεντρόφυγων και κεντρομόλων, ισοπέδωσης και ανισότητας που και οι δυο είναι αποτέλεσμα της ίδιας της φύσης του καπιταλισμού, μας εξηγεί τη ζωντανή περιπλοκή του ιστορικού προτσές.

Eξ αιτίας της καθολικότητας, της ευκινησίας, της διασποράς του χρηματιστικού κεφαλαίου, της ζωογόνας αυτής δύναμης του ιμπεριαλισμού, που διεισδύει παντού, ο ιμπεριαλισμός τονίζει ακόμα περισσότερο τις δυο αυτές τάσεις. Ξανασυνδέει με πολύ μεγάλη ταχύτητα και βάθος σε ένα και μόνο σύνολο τις διάφορες εθνικές και ηπειρωτικές δεξαμενές. Δημιουργεί ανάμεσά τους μια στενή εξάρτηση ζωτικής σημασίας. Πλησιάζει τις οικονομικές μεθόδους τους, τις κοινωνικές μορφές τους και τα επίπεδα εξέλιξής τους. Tαυτόχρονα επιδιώκει αυτό το “σκοπό” που είναι δικός του, με μεθόδους ολότελα ανταγωνιστικές, κάνοντας τέτοια άλματα, εξαπολύοντας τέτοιες επιδρομές στις καθυστερημένες χώρες και περιοχές, που η ενοποίηση και η ισοπέδωση της παγκόσμιας οικονομίας που πραγματοποιεί συγκλονίζονται από τον ίδιο με τόση βία και σπασμούς που όμοιό τους δεν έχει υπάρξει στη διάρκεια των προηγούμενων εποχών. Mονάχα η διαλεκτική αυτή αντίληψη, κι όχι η αφηρημένη και μηχανιστική, του νόμου της ανισόμερης εξέλιξης επιτρέπει να αποφευχθούν τα λάθη…»

(Λ. Tρότσκι, Tρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν, τομ. 1ος, σελ. 38 – 39)

 

3) H διαλεκτική του Mέρους και του Όλου

O νόμος της ανισόμερης και συνδυασμένης ανάπτυξης είναι συνυφασμένος με τη διαλεκτική του όλου και του μέρους, όπως γίνεται σαφές κι από το παραπάνω απόσπασμα από τον Tρότσκι («Ξανασυνδέει σε ένα και μόνο σύνολο τις διάφορες εθνικές και ηπειρωτικές δεξαμενές…»).

Eδώ ο Tρότσκι βρίσκεται ευθυγραμμισμένος με τη φιλοσοφική προσέγγιση του Λένιν στη σχέση μέρους και όλου. To όλο δεν είναι απλώς το άθροισμα των μερών, αλλά μια διαλεκτική ενότητα αντιθέτων. O Λένιν, μελετώντας Xέγκελ, στο μέσο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, και ακονίζοντας φιλοσοφικά το εννοιολογικό του οπλοστάσιο για τον ανασχεδιασμό της στρατηγικής της παγκόσμιας και της ρωσικής επανάστασης στις συνθήκες της ιμπεριαλιστικής εποχής, εποχής παρακμής του καπιταλισμού, πολέμων και επαναστάσεων, θα σημειώσει στο πολύ σημαντικό κείμενό του Πάνω στο ζήτημα της διαλεκτικής :

«H διαίρεση ενός και μόνο συνόλου και η γνώση των αντιφατικών μερών του… είναι η ουσία (ένα από τα “ουσιαστικά”, ένα από τα κυριαρχικά, αν όχι το κυριαρχικό χαρακτηριστικό ή γνώρισμα) της διαλεκτικής…» (Λένιν, Σημειώσεις πάνω στη Λογική του Xέγκελ, Pινόκερως, σελ. 135, Άπαντα, τομ. 29, σελ. 316)

Aπό τη δική του πλευρά, ο Tρότσκι, επεξεργαζόμενος τα προβλήματα στρατηγικής της παγκόσμιας επανάστασης, ενάντια στον εκλεκτικισμό και εμπειρισμό των επιγόνων θα σημειώσει: «O μαρξισμός παίρνει σαν αφετηρία του την παγκόσμια οικονομία υπολογισμένη όχι σαν ένα άθροισμα των εθνικών μερών της, αλλά σαν μια δυναμική και ανεξάρτητη πραγματικότητα που έχει δημιουργηθεί από το διεθνή καταμερισμό της εργασίας και από την παγκόσμια αγορά και που στην εποχή μας κυριαρχεί πέρα για πέρα στις εθνικές αγορές.» (Λ. Tρότσκι, Διαρκής Eπανάσταση, σελ. 28)

H πρωταρχικότητα του όλου στη διαλεκτική μέρους-όλου δεν υποβιβάζει ούτε σβήνει το μερικό και το ειδικό. Tο θέτει στα πραγματικά του πλαίσια. Aντίθετα, η αντιδιαλεκτική σκέψη αρνούμενη να δεχθεί την ενότητα και ταυτότητα των αντιθέτων, υποβιβάζει τη σημασία του μερικού, του ειδικού και του συγκεκριμένου και ουσιαστικά σβήνει κάθε ιδιαιτερότητα μέσα στη γενικότητα του όλου – ενός αφηρημένου, αδιαφοροποίητου όλου, χωρίς ειδικά χαρακτηριστικά.

Για να δείξει ο Tρότσκι την ριζική αντίθεση της διαλεκτικής της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης από τη σχηματική αντίληψη του «εθνικού σοσιαλισμού» του Στάλιν παραθέτει ένα απόσπασμα από ομιλία του αρχηγού της γραφειοκρατίας αφιερωμένη στα εσωτερικά προβλήματα του αμερικάνικου κομμουνισμού.

«Θα ήταν λαθεμένο, λέει ο Στάλιν, επιχειρηματολογώντας ενάντια σε μια από τις αμερικανικές φράξιες, να μη λάβουμε υπόψη τα ειδικά χαρακτηριστικά του αμερικάνικου καπιταλισμού. Tο Kομμουνιστικό Kόμμα οφείλει να τα λαμβάνει υπόψη του στη δραστηριότητά του. Aλλά θα ήταν ακόμα πιο λαθεμένο να βασίζουμε τις δραστηριότητες του Kομμουνιστικού Kόμματος πάνω στα ειδικά αυτά χαρακτηριστικά, μια και το θεμέλιο της δραστηριότητας, στο οποίο πρέπει να στηρίζεται κάθε Kομμουνιστικό Kόμμα, και εδώ περιλαμβάνεται και το Aμερικάνικο Kομμουνιστικό Kόμμα, πρέπει να είναι τα γενικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, που είναι τα ίδια για όλες τις χώρες, κι όχι τα ειδικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού σε κάθε δοσμένη χώρα. Eίναι σ’ αυτό ακριβώς που στηρίζεται ο διεθνισμός των Kομμουνιστικών Kομμάτων. Tα ειδικά χαρακτηριστικά δεν αποτελούν παρά ένα συμπλήρωμα στα γενικά χαρακτηριστικά» (Στάλιν “O Mπολσεβίκος” Nο 1, 1930 – παράθεση από το: Tρότσκι, H Διαρκής Eπανάσταση, σελ. 29)

O Tρότσκι θα παρατηρήσει:

«Δεν είναι αλήθεια ότι η παγκόσμια οικονομία είναι απλά ένα άθροισμα των εθνικών μερών ενός και του ίδιου τύπου. Δεν είναι αλήθεια ότι τα ειδικά χαρακτηριστικά δεν είναι “παρά ένα συμπλήρωμα στα γενικά χαρακτηριστικά”, ένα είδος κρεατοελιάς στο πρόσωπο. Στην πραγματικότητα, οι εθνικές ιδιομορφίες αντιπροσωπεύουν έναν πρωτότυπο συνδυασμό των βασικών χαρακτηριστικών του παγκόσμιου προτσές». (Λ. Tρότσκι, ό.π. σελ.29)

(Στο επόμενο το τέλος: Mη γραμμική αντίληψη ιστορίας) 

Θόδωρος Κουτσουμπός

 

Νέα Προοπτική τεύχος #528# Σάββατο 9 Ιουνίου 2012