το νέο βιβλίο της Κατερίνας Μάτσα
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΤΣΑ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ 18 ΑΝΩ, ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ, ΧΩΡΙΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΛΗΞΗΣ. Επίμετρο: ΣΑΒΒΑΣ ΜΙΧΑΗΛ, εκδόσεις ΑΓΡΑ, Δεκέμβριος 2025
Ένα νέο βιβλίο της Κατερίνας Μάτσα κυκλοφόρησε παραμονές Χριστουγέννων, η Ιστορία του 18 Άνω. Η ιστορία του εμβληματικού πρωτοποριακού “στεγνού” θεραπευτικού προγράμματος απεξάρτησης που από τη δεκαετία του 1980 λειτουργεί (ή ορθότερα λειτουργούσε έως πρόσφατα, μέχρι την κατάργησή του από τον υφυπουργό υγείας Βαρτζόπουλο), ψηλά στο χώρο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής (ΨΝΑ). Είναι/ήταν το μόνο πρόγραμμα ενταγμένο στο ΕΣΥ. Με πάνω από 40 χρόνια λειτουργίας και απτά αποτελέσματα στα πρόσωπα χιλιάδων νέων γυναικών και ανδρών, που έγιναν καλά, η κυβέρνηση Μητσοτάκη το καταργεί και μάλιστα ξήλωσαν κυριολεκτικά τις ταμπέλες και τα σήματα – για να σβήσουν την ιστορία. Αλλά η ιστορία δεν σβήνεται, δεν διαγράφεται, όσο κι αν το επιχειρεί η εξουσία. Η ιστορία του 18Άνω έχει αποτυπωθεί στα πρόσωπα ευαίσθητων ανθρώπων και των οικογενειών τους, στη συλλογική γνώση και στη βιβλιογραφία, ενώ έχει ξεπεράσει τα ελληνικά σύνορα. Είναι πραγματωμένη στο παρόν και συνήθως επανέρχεται ως Νέμεσις.
Στο βιβλίο η ψυχίατρος, “ψυχή” και επιστημονικά υπεύθυνη του 18Άνω, Κατερίνα Μάτσα, ανατρέχει στην ιστορία της ίδρυσης και εξέλιξης, εξηγεί τη φιλοσοφία τού προγράμματος, τον συνδυασμό ιατρικών μεθόδων και της ψυχανάλυσης με τις τέχνες και το ρόλο των ομάδων στη θεραπεία. Μια αναλυτική παρουσίαση του βιβλίου θα ακολουθήσει σύντομα. Εδώ παραθέτουμε την Εισαγωγή της συγγραφέως.
Θ.Κ.
Κατερίνα Μάτσα
ΙΑΝΥΟΥΜΕ ΜΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ γιὰ τὴν ἀπώλεια πενηνταεπτὰ συνανθρώπων μας, στὴν πλειονότητά τους νέων, ποὺ χάθηκαν ἄδικα καὶ κάποιοι ἐξαερώθηκαν στὸ σιδηροδρομικὸ δυστύχημα στὰ Τέμπη, στὶς 28 Φεβρουαρίου 2023. Μιὰ περίοδο, ὅπου ἑκατοντάδες χιλιάδες λαοῦ κατακλύζουν τοὺς δρόμους καὶ τὶς πλατεῖες κάθε πόλης τῆς χώρας γιὰ νὰ διαδηλώσουν τὴν ὀργή τους γιὰ τὸ ἔγκλημα τῶν Τεμπῶν καὶ νὰ ἀπαιτήσουν Δικαιοσύνη καὶ Ἀλήθεια. Μιὰ περίοδο, κατὰ τὴν ὁποία ἡ κρίση τῆς πολιτικῆς, τῆς νομοθετικῆς, τῆς δικαστικῆς ἐξουσίας παίρνει ὅλο καὶ μεγαλύτερες διαστάσεις, δημιουργώντας τοὺς ὅρους μιᾶς ἀκόμα πιὸ ὁρμητικῆς καθόδου τῶν μαζῶν στοὺς δρόμους τοῦ ἀγώνα, γιατὶ «δὲν ἔχουν ὀξυγόνο νὰ ἀναπνεύσουν».
Καὶ σὲ αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν περίοδο ἡ κυβέρνηση Μητσοτάκη ἔρχεται νὰ κατεδαφίσει τὴ δημόσια ἀπεξάρτηση καὶ τὸ 18ΑΝΩ, ἐφαρμόζοντας ἕναν νόμο, ποὺ ψηφίστηκε τὴν 1η Αὐγούστου 2024, παρὰ τὴν καθολικὴ κοινωνικὴ ἀντίδραση, μὲ στόχο τὴν ἰδιωτικοποίηση τῆς Ψυχικῆς Ὑγείας καὶ τῆς Ἀπεξάρτησης. Ἕναν νόμο ποὺ «ὁμογενοποιεῖ» ὅλα τὰ προγράμματα ἀπεξάρτησης, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸν ἰδιαίτερο χαρακτήρα καὶ τὶς θεωρητικὲς ἀρχὲς καθενός. «Στεγνὰ» προγράμματα, προγράμματα χορήγησης ὑποκατάστατων, δημόσια καὶ ἰδιωτικά, ἀλέθονται ὅλα στὸ μύλο τοῦ νεοφιλελευθερισμοῦ καὶ «ὁμογενοποιοῦνται» –γίνονται ἕνας χυλὸς– ὑπὸ τὴ διοικητικὴ σκέπη ἑνὸς ὑπερσυγκεντρωτικοῦ, γραφειοκρατικοῦ ὀργανισμοῦ ἰδιωτικοῦ δικαίου (ΕΟΠΑΕ – Ἐθνικὸς Ὀργανισμὸς Πρόληψης καὶ Ἀντιμετώπισης τῶν Ἐξαρτήσεων). Ἕναν νόμο ποὺ ἔρχεται νὰ ἐξυπηρετήσει μεγάλα συμφέροντα, οἰκονομικὰ καὶ πολιτικά.
Τὰ οἰκονομικὰ ἐκτείνονται ἀπὸ τὰ ἰδιωτικὰ συμφέροντα στὸ χῶρο τῆς ὑγείας γενικά, καὶ τῆς ψυχικῆς ὑγείας εἰδικά, μέχρι τὶς μεγάλες φαρμακευτικὲς ἑταιρεῖες ποὺ προωθοῦν τὰ ψυχοφάρμακα καὶ τὰ ὑποκατάστατα. Ὅλα θυσιάζονται στὸ βωμὸ τῶν ἀναγκῶν τῆς ἐλεύθερης καπιταλιστικῆς ἀγορᾶς, τόσο οἱ δραστικὲς περικοπὲς τῶν δημόσιων δαπανῶν γιὰ τὴν Ὑγεία καὶ τὴν Ψυχικὴ Ὑγεία ὅσο καὶ ἡ ἀπορρόφηση εὐρωπαϊκῶν κονδυλίων, μὲ τὴ διαμεσολάβηση ΜΚΟ καὶ ΑΜΚΕ.
Τὰ πολιτικὰ συμφέροντα ἀφοροῦν τὴν ἴδια τὴ βιοεξουσία καὶ τὴν ἀνάγκη της νὰ ἐλέγξει τὶς ἀντιδράσεις ὀργῆς, ἰδιαίτερα τῆς νεολαίας, τὴν καταστροφὴ κάθε ἐλπίδας γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον. Ὅπως ἔδειξαν οἱ τελευταῖες, μεγαλειώδεις διαδηλώσεις, συναυλίες, συγκεντρώσεις, ὅλος ὁ κατασταλτικὸς κρατικὸς μηχανισμὸς κινητοποιήθηκε γιὰ νὰ ἀνακόψει αὐτὴ τὴν ὁρμὴ καὶ τὴν ὀργὴ τῶν μαζῶν, γιὰ νὰ ἀναχαιτίσει τὶς ἀντιδράσεις τους. Δὲν τὰ κατάφερε, παρὰ τὴν τρομοκρατία, τὶς συλλήψεις, τὰ δακρυγόνα. Χρειάζεται κάτι πιὸ δραστικό. Χρειάζεται μιὰ βιοπολιτικὴ ποὺ νὰ ἐλέγχει, πάνω ἀπ’ὅλα, τὸ μυαλό, νὰ ἐπηρεάζει τὶς αἰσθήσεις, νὰ κρατᾶ τὰ ἄτομα μακριὰ ἀπὸ τὴν ταξικὴ πάλη, χαμένα στὸν κόσμο τους, μὲ ἀποκλειστικὸ ἐνδιαφέρον τους τὴ χρήση οὐσιῶν.
Μόνο φρίκη μπορεῖ νὰ νιώσει κανεὶς μπροστὰ στὸν κόσμο ποὺ θέλουν νὰ χτίσουν οἱ καπιταλιστὲς σὲ αὐτὴ τὴ φάση τῆς παρακμῆς τους. Ἡ δυστοπία τοῦ Τρὰμπ καὶ τῆς αὐλῆς του εἶναι ἡ πεμπτουσία ἀλλὰ καὶ ὁ προάγγελος τῆς τερατωδίας ποὺ ἑτοιμάζουν, ἕναν κόσμο ἐθελούσιας δουλείας, ἕναν κόσμο δισεκατομμυριούχων καὶ τεχνοκρατῶν ποὺ θὰ ὁρίζουν τὶς ζωὲς τῶν ὑποτακτικῶν τους – ἀνάμεσά τους καὶ τῶν χρηστῶν οὐσιῶν, «λειτουργικῶν» καὶ μή. Δὲν χρειάζονται τὴν ἀπεξάρτηση κανενὸς τύπου. Χρειάζονται μόνο τὴ συντήρηση καὶ διαχείριση τῆς ἐξάρτησης. Γι’αὐτὸ ψηφίστηκε ὁ νόμος τοῦ ὑφυπουργοῦ Ὑγείας Δ. Βαρτζόπουλου, ποὺ ὁμογενοποιεῖ καὶ ἰσοπεδώνει θεραπευτικὰ πλαίσια, θεραπευτικὲς μεθόδους, φιλοσοφίες καὶ προσανατολισμούς. Γιατὶ ἡ ἰσοπεδωτικὴ ὁμοιομορφία, ὡς προϊὸν τῆς ὁμογενοποίησης τῶν προγραμμάτων συντήρησης τῆς ἐξάρτησης (ΟΚΑΝΑ) μὲ τὰ «στεγνὰ» προγράμματα ἀπεξάρτησης (18ΑΝΩ, ΚΕΘΕΑ, Ἀργώ, Διάπλους καὶ τὰ ἄλλα δημόσια προγράμματα ἀπεξάρτησης), ἔχει, ἀναπόφευκτα, ὡς συνέπεια τὴν καταστροφὴ τῆς φιλοσοφίας κάθε προγράμματος, τὴν κατάλυση τῆς αὐτονομίας καὶ τῶν ἀρχῶν λειτουργίας του, τὴν ἀντιμετώπιση τοῦ ἐξαρτημένου ἀτόμου ὡς ἀσθενῆ ποὺ ἀναζητᾶ μιὰ θέση θεραπείας καὶ τὴ βρίσκει σ’ἕνα πρόγραμμα ὑποκατάστασης. Ἔχει ὡς συνέπεια τὴν κατάργηση στὴν πράξη τοῦ δικαιώματος –κατακτημένου μέσα ἀπὸ ἀγῶνες δεκαετιῶν– τῶν ἐξαρτημένων ἀτόμων νὰ ἐπιλέγουν τὰ ἴδια τὸ πρόγραμμα ποὺ τοὺς ταιριάζει καὶ ὄχι νὰ «πλοηγοῦνται» ἀπὸ τὸ σύστημα ἐκεῖ ποὺ ὑπάρχει κενὴ θέση.
Εἶναι φανερὸ ὅτι μὲ αὐτοὺς τοὺς ὅρους, τὰ ὁμογενοποιημένα καὶ ἄρα μεταλλαγμένα προγράμματα τοῦ ΕΟΠΑΕ, ἀφοῦ ἡ διοίκησή του ἔστειλε στὸ πῦρ τὸ ἐξώτερον ἀκόμα καὶ τὸ ὄνομα (18ΑΝΩ, ΚΕΘΕΑ, Ἀργώ, Διάπλους), δὲν θὰ μποροῦν νὰ προσελκύσουν τὰ ἐξαρτημένα ἄτομα, τὰ ὁποῖα θὰ γεμίζουν τὶς πλατεῖες καὶ τοὺς δρόμους, εἴτε παίρνουν ὑποκατάστατα εἴτε ὄχι. Θὰ παραμένουν στὸ κοινωνικὸ περιθώριο, στὴν ἐξαθλίωση καὶ τὴ δυστυχία τους.
Αὐτὴ εἶναι ἡ «καινοτομία» γιὰ τὴν ὁποία ἐπαίρεται καὶ τὴ διατυμπανίζει ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς χώρας ἡ ἡγεσία τοῦ ΕΟΠΑΕ. Μιὰ «καινοτομία» ποὺ βρίσκεται σὲ σύγκρουση μὲ τὸ δημόσιο αἴσθημα τὸ ὁποῖο ἀπαιτεῖ νὰ συνεχίσουν νὰ λειτουργοῦν τὰ «στεγνὰ» προγράμματα, μὲ τὰ διεθνῶς ἀναγνωρισμένα καταπληκτικὰ ἀποτελέσματα, καὶ νὰ δημιουργηθοῦν ἐπιπλέον προγράμματα γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὶς τεράστιες ἀνάγκες, καθὼς αὐξάνεται στὴν ἐποχή μας, μὲ γεωμετρικὴ πρόοδο, ἡ διάδοση τῆς χρήσης ὅλων τῶν οὐσιῶν, νόμιμων καὶ παράνομων. Ἡ «καινοτομία» αὐτὴ δὲν σηματοδοτεῖ παρὰ ὀπισθοδρόμηση, τόσο σὲ ἐπιστημονικὸ ὅσο καὶ σὲ ἠθικὸ ἐπίπεδο, εἰσάγοντας στὴ βαρβαρότητα τοὺς ὅρους ζωῆς τοῦ στιγματισμένου ἀτόμου, τοῦ καταδικασμένου στὴν ἐξαθλίωση τοῦ κοινωνικοῦ περιθωρίου.
Τὸ 18ΑΝΩ, μὲ τὰ εἰδικὰ προγράμματα γιὰ ἐξαρτημένες γυναῖκες, γιὰ ἐξαρτημένες μητέρες μὲ τὰ παιδιά τους, γιὰ ἐξαρτημένα ἄτομα μὲ συνυπάρχουσα ψυχοπαθολογία, γιὰ ἄτομα μὲ διαταραχὲς διατροφῆς, γιὰ ἄτομα μὲ προβληματικὴ χρήση τοῦ διαδικτύου καὶ ἐθισμὸ στὰ τυχερὰ παιχνίδια, γιὰ ἐφήβους καὶ γιὰ φυλακισμένους, προγράμματα πρόληψης καὶ ἐκπαίδευσης στὶς ἐξαρτήσεις, ὅλα δημόσια καὶ δωρεάν, μέσα στὸ ΕΣΥ, δέχεται σήμερα, μετὰ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ νόμου 5129/2024, ἕνα θανάσιμο πλῆγμα.
Βέβαια, ἀπέναντι σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν καταστροφὴ ἀναπτύσσονται καὶ οἱ ἀντιστάσεις.
Γιατὶ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ὑποτάξει ὅσους ἔχουν μάθει, μέσα ἀπὸ τὴ θεραπεία ἀπεξάρτησής τους, νὰ δίνουν τὴ μάχη γιὰ μιὰ ζωὴ μὲ ἀξιοπρέπεια. Τοὺς ἀπεξαρτημένους, τοὺς θεραπευτὲς τῶν προγραμμάτων, ἐκείνους ποὺ ἔχουν ἀποφασίσει «νὰ ἀντιστέκονται ὅσο στὰ πόδια τους θὰ στέκονται» γιὰ νὰ ὑπάρχει μιὰ θεραπεία ἀπεξάρτησης ὡς πράξη ἀπελευθέρωσης ὄχι μόνο ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς οὐσίας ἀλλὰ ἀπὸ κάθε εἴδους δεσμά, τοὺς κοινωνικοὺς συμμάχους τους, ὅσους πιστεύουν ὅτι ὕψιστη πραγμάτωση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἐλευθερία.
Γιατὶ, ὅπως λέει ὁ Στέφαν Τσβάιχ, «ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν δυνάμεις ποὺ δὲν ὑποκύπτουν στὸν κατακερματισμὸ καὶ στὴν ἰσοπέδωση».[1]
Σὲ αὐτὲς τὶς κρίσιμες στιγμές, ἡ θεραπευτικὴ ὁμάδα τοῦ 18ΑΝΩ ἔχει ὑποχρέωση, μὲ σεβασμὸ στὴν ἱστορία της καὶ στὴν ἱστορία τῆς Μονάδας, νὰ ὀργανώσει μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν κοινωνία τὶς ἀντιστάσεις της στὴν καταστροφὴ ποὺ ἔρχεται.
Μόνον ἔτσι θὰ ἀποφύγει τὸν κίνδυνο τῆς μετατροπῆς της σὲ «ὑποτελὴ ὁμάδα», ὅπως τὴν ὁρίζει ὁ Γκουατταρί, μιὰ ὁμάδα ποὺ σκύβει τὸ κεφάλι καὶ προσαρμόζεται στὸ καθεστὼς τῆς «ἐθελούσιας δουλείας».
Μόνον ἔτσι θὰ μπορέσει νὰ κρατήσει ζωντανὴ τὴν παρακαταθήκη αὐτοῦ τοῦ φωτεινοῦ παραδείγματος συλλογικῆς οἰκοδόμησης «ἀπὸ τὰ κάτω», μέσα ἀπὸ συλλογικοὺς ἀγῶνες θεραπευτῶν καὶ ἐξαρτημένων, σὲ σύγκρουση μὲ τὴ γραφειοκρατία, τὴν ἱδρυματικὴ λογικὴ καὶ πρακτική, τὶς ἑκάστοτε κυβερνήσεις καὶ τὶς νεοφιλελεύθερες πολιτικές, τὸ ἀκαδημαϊκὸ καὶ τὸ κοινωνικὸ κατεστημένο.
Ἡ τεράστια διαδρομὴ ποὺ ἔχει διανύσει τὸ 18ΑΝΩ στὰ περίπου σαράντα χρόνια λειτουργίας του, ἡ ἀνάπτυξη τοῦ ἔργου του σὲ πολλοὺς τομεῖς καὶ πολλὰ ἐπίπεδα, ἡ πρωτοτυπία καὶ ἡ ἀποτελεσματικότητα τῶν προγραμμάτων ἀπεξάρτησης ποὺ ὑλοποιεῖ θεμελιώθηκαν στὸν συλλογικό, τὸν ὁραματικό, τὸν ἀσυμβίβαστο χαρακτήρα του, ἀνοικτὸ στὴν κοινωνία καὶ τὴν ἐπιστήμη, στρατευμένο στὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ κάθε εἴδους δεσμά.
Αὐτὸ ἐμψύχωνε τοὺς ἀγῶνες ποὺ δόθηκαν ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια. Αὐτὸ προσήλκυε τὰ ἐξαρτημένα ἄτομα καὶ τὶς οἰκογένειές τους, ποὺ ἔγιναν ἀρωγοὶ καὶ συμπαραστάτες σὲ τούτους τοὺς ἀγῶνες. Αὐτὸ ἔκανε δυνατὴ τὴ μετατροπὴ στὴ δεκαετία τοῦ 1980 ἑνὸς περιπτέρου μέσα στὸ Δαφνὶ σὲ πρότυπη Μονάδα Ἀπεξάρτησης μὲ τριαντατρεῖς δομὲς σὲ ὅλη τὴν Ἀθήνα, μὲ κύριους πυλῶνες τὴν ψυχοθεραπεία, τὴν τέχνη καὶ τὴ συμμετοχὴ τῶν ἀπεξαρτημένων στὸ κοινωνικὸ γίγνεσθαι. Αὐτὸ ἔδωσε στὸ ἐγχείρημα τῆς συναρμογῆς τοῦ θεραπευτικοῦ μὲ τὸ πολιτικὸ στὴν ἀπεξάρτηση τὸν ριζοσπαστικό, τὸν ἐπαναστατικό του χαρακτήρα.
Γιατὶ ἀπὸ ὅλες τὶς μέχρι τώρα συγκρούσεις, τὶς ρήξεις καὶ τὶς ἀνατροπές, τὸ 18ΑΝΩ ἄντλησε δύναμη, βρῆκε συμμάχους στὸ χῶρο τῆς κοινωνίας καὶ τῆς ἐπιστήμης καὶ ἔγινε ἱκανὸ νὰ ὑπερασπιστεῖ ἀποτελεσματικὰ τὶς ἀξίες του, τὴ ΖΩΗ, τὴν ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ, τὴ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ, τὴν ἀτομικὴ καὶ τὴν κοινωνικὴ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ.
Γι’αὐτοὺς καὶ μαζὶ μὲ ὅλους αὐτοὺς ποὺ δὲν ὑποκύπτουν γράφεται σήμερα ἡ ἱστορία τοῦ 18ΑΝΩ, μιὰ ἱστορία ἀγώνων μὲ νίκες καὶ ἧττες, ἀλλὰ πάντα μὲ ψηλὰ τὸ κεφάλι, χωρὶς παζάρια καὶ συμβιβασμοὺς μὲ τὴν ἐξουσία, πάντα μὲ σεβασμὸ καὶ ἀγάπη στὸ ἐξαρτημένο ἄτομο. Εἶναι οἱ ἀγῶνες ποὺ δόθηκαν καὶ οἱ ἀγῶνες ποὺ ἐξακολουθοῦν μέχρι σήμερα νὰ δίνονται. Εἶναι οἱ ἀγῶνες γιὰ τὸ δίκιο τῶν κατατρεγμένων καὶ τῶν πονεμένων, ὅλων ἐκείνων τῶν ἀπόκληρων, ποὺ «δὲν ἔχουν ὀξυγόνο ν’ἀναπνεύσουν». Εἶναι οἱ ἀγῶνες γιὰ ἕναν καλύτερο κόσμο, ἕναν κόσμο ἐλευθερίας καὶ δικαιοσύνης, ποὺ τὸ ὅραμά του μᾶς ἐνέπνευσε καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ μᾶς ἐμπνέει.
Αὐτὲς ἀκριβῶς τὶς ἀξίες καλοῦνται νὰ συνεχίσουν νὰ ὑπερασπίζονται ἡ θεραπευτικὴ ὁμάδα καὶ οἱ σύμμαχοί της μέσα στὴν κοινωνία. Γι’αὐτὸ γράφτηκε αὐτὸ τὸ βιβλίο. Σὰν ἕνα κάλεσμα σὲ νέους ἀγῶνες μὲ ἀποφασιστικότητα, ἔμπνευση καὶ ΟΡΑΜΑ.
[1]. Stefan Zweig, Ἡ ὁμογενοποίηση τοῦ κόσμου, μτφρ. Μαρία Ἀγγελίδου, Ἄγγελος Ἀγγελίδης, Ἐκδόσεις Ἄγρα, 2024, σ. 30.