Η Ρωσική-Σοβιετική Πρωτοπορία και η Οκτωβριανή Επανάσταση

Eρνέστο Aγγελής^*

Η εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων, εποχή της παρακμής του καπιταλισμού, είναι εποχή μετάβασης. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι η απαρχή μιας νέας εποχής όπου η σοσιαλιστική επανάσταση και η νίκη της είναι το βασικό διακύβευμα.

Στην εποχή της παρακμής του καπιταλισμού, ο μοντερνισμός στην τέχνη είναι τα κινήματα αμφισβήτησης και διεκδίκησης μιας νέας Τέχνης ικανής να εκφράσει τον εκρηκτικό ρυθμό της ζωής και της ιστορίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, τον ιμπρεσιονισμό και τις εξελίξεις του διαδέχονται κινήματα όπως ο Εξπρεσιονισμός και ο Κυβισμός, ο Φουτουρισμός και αργότερα, στα 1916, η πρώτη μορφή αντι-Τέχνης, ο Ντανταϊσμός. Το μέγα γεγονός που δίνει ώθηση στη μοντέρνα τέχνη είναι η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και το διεθνές επαναστατικό κύμα που προκάλεσε η πάλη των μαζών ενάντια στον ιμπεριαλιστικό παγκόσμιο πόλεμο.

Το κίνημα της ρώσικης πρωτοπορίας παρουσιάζει στις αρχές της δεκαετίας του 1910 μια πρωτότυπη, μοναδική και πολύ προχωρημένη έκφραση όλων των μέχρι τότε κινημάτων, χωρίς να αποτελεί μηχανική επανάληψη, ή έστω δημιουργική εκδοχή των όσων διαδραματίζονται στην υπόλοιπη ήπειρο. Με την Οκτωβριανή Επανάσταση ωστόσο, η αντιφατική, διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην Επανάσταση και την Τέχνη αποκτά μια πρωτόγνωρη δυναμική υπέρβασης των στεγανών ανάμεσα σε επαναστατική μαρξιστική και καλλιτεχνική πρωτοπορία, τόσο μέσα από τη δράση των ίδιων των ιδρυτών των μοντερνισμού στη Ρωσία όσο και από τις επαναστατικές συνθήκες, τα γεγονότα και τα προτάγματα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Η επανάσταση επέδρασε στην Τέχνη αλλά και το αντίστροφο.

Στις πρώτες εκδηλώσεις του μοντερνιστικού κινήματος στη Ρωσία, ανήκουν οι εκθέσεις των αρχών της δεκαετίας του 1910. Πρώτο σημείο αναφοράς ωστόσο είναι το ανέβασμα της όπερας «Νίκη επί του Ήλιου», τον Δεκέμβρη του 1913, όταν οι δημιουργοί του, Καζιμίρ Μαλέβιτς, Βελιμίρ Χλέμπνικοφ, ο Αλεξέι Κρουτσένυχ και ο συνθέτης Μιχαήλ Ματιούσιν, παρουσιάζουν ένα αντισυμβατικό έργο, με πολλά στοιχεία της «υπερλογικής γλώσσας ζαούμ», στην οποία στις νέες λέξεις ο ήχος αυτονομείται και γίνεται το βασικό στοιχείο απόδοσης νοημάτων και εικόνων. Το σκάνδαλο που προκλήθηκε στο ανέβασμα της παράστασης, με την εκτόξευση ύβρεων και απειλών και την τελική διακοπή της, αποδεικνύει ότι μια νέα γενιά απορρίπτει την ακαδημαϊκή τέχνη του παρελθόντος ρίχνοντας -όπως διακήρυξαν το 1912 σε κείμενό τους- «ένα χαστούκι στο πρόσωπο του δημόσιου γούστου». Η επόμενη σημαντική εκδήλωση εικαστικών καλλιτεχνών είναι το Δεκέμβρη του 1915 – Γενάρη 1916, η έκθεση 0.10 που οργανώνει ο Καζιμίρ Μαλέβιτς στην Πετρούπολη, μαζί με καλλιτέχνες όπως ο Βλαντιμίρ Τάτλιν, η Αλεξάνδρα Έξτερ και άλλοι, στην οποία διακηρύσσεται το τέλος του φουτουρισμού και η ίδρυση ενός νέου κινήματος, του σουπρεματισμού. Σε αυτήν την έκθεση υπάρχει και ο περίφημος πίνακας Μαύρο Τετράγωνο του Καζιμίρ Μαλέβιτς, ένα ορόσημο όλης της μοντέρνας Τέχνης. Θα ακολουθήσουν επόμενες εκθέσεις το 1916 στις οποίες καλλιτέχνες όπως η Μαρία Ροζάνοβα, η Λιουμπόβ Πόποβα, ο Αλεξάντερ Ροτσένκο θα παρουσιάσουν πλήθος έργων του σουπρεματισμού, μιας τέχνης που δηλώνει την «υπεροχή των καθαρού συναισθήματος» και έτσι την απόρριψη κάθε αναφοράς, απεικόνισης αντικειμένων του κόσμου, με την δημιουργία εικαστικών μορφών μιας μη-αντικειμενικής τέχνης. Πολλοί από τους καλλιτέχνες, όπως η Αλεξάντρα Εξτέρ, θα σχεδιάσουν σουπρεματιστικά σκηνικά και τα κουστούμια θεατρικών παραστάσεων του μοντερνιστή σκηνοθέτη, ηθοποιού και δασκάλου ηθοποιών Βζεβολόντ Μέγερχολντ. Η ίδια καλλιτέχνης θα είναι και η πρώτη που στα χρόνια 1917-18, θα ιδρύσει ένα σχολείο, ίσως το πρώτο παγκοσμίως, διδασκαλίας της σύγχρονης μη-αναπαραστατικής, μη-αντικειμενικής τέχνης σε παιδιά.

Ανάλογης σημασίας και βαρύτητας είναι οι συνθετικές τεχνικές που αναπτύσσονται από τον Νικολάι Ροσλάβετς, ο οποίος το 1915 θα παρουσιάσει ατονικά έργα βασισμένα όχι στη δυτική κλασική κλίμακα αλλά σε σειρές νοτών, μια τεχνική παρόμοια με αυτήν που αναζητούσε και τελικά εγκαθίδρυσε αργότερα ο Άρνολντ Σαίνμπεργκ.

Η Φεβρουαριανή Επανάσταση θα βρει πολλούς από αυτούς τους καλλιτέχνες στις πρώτες γραμμές του αγώνα, στην αριστερά των σοβιέτ, είτε ως μελών του Μπολσεβίκικου Κόμματος είτε όχι. Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς που εκλέχτηκε μέλος της επιτροπής του Σοβιέτ της Πετρούπολης για τα πολιτιστικά ζητήματα, δεν θα μπορούσε να ικανοποιηθεί από την άθλια πολιτική συμβιβασμού που ακολουθεί η μενσεβίκικη και εσέρικη φράξια. Η έναρξη της Οκτωβριανής Επανάστασης τον Νοέμβρη (νέο ημερολόγιο) του 1917 σηματοδοτεί μια εκπληκτική στάση και δράση των καλλιτεχνών της πρωτοπορίας. Μαλέβιτς, Ροτσένκο, Τάτλιν, Χλέμπνικοφ, Ροζάνοβα, όχι απλώς θα στηρίξουν αλλά θα παλέψουν στις διαδηλώσεις, τις περιπολίες, τις εφόδους της προλεταριακής επανάστασης. Η πολιτοφυλακή των σουπρεματιστών δρα στην υπηρεσία της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής φορώντας το Κόκκινο Αστέρι στον σκούφο και το Μαύρο Τετράγωνο στο πέτο· οι «Μελλόντιοι» του Χλέμπνικοφ είναι στους δρόμους, οι «Πρόεδροι της Υδρογείου» με τον Αρτούρ Λούριε αναγγέλλουν στην Προσωρινή Κυβέρνηση την ανατροπή της, λίγο πριν την έφοδο στα Χειμερινά Ανάκτορα (1). Ο ίδιος ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι ήταν στο Ινστιτούτο Σμόλνι τις κρίσιμες ώρες της εξέγερσης (2).

Με ποίηση, μουσική, ζωγραφική, θέατρο και χορό, η Τέχνη θα ενωθεί με την επανάσταση, «το πανηγύρι των καταπιεσμένων και εκμεταλλευμένων» (Β.Ι. Λένιν) (3), με την επαναστατική έφοδο των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών στον ουρανό. Τα δραματικά γεγονότα που ακολουθούν, οι απαρχές του εμφυλίου πολέμου και η απόκρουση των δεκατεσσάρων ιμπεριαλιστικών στρατιών, είναι χρόνια που οι πρωτοπόροι πρωτοστατούν στην ίδρυση νέων θεσμών σοβιετικής εξουσίας στην τέχνη και την εκπαίδευση, γράφουν σε περιοδικά όπως «η Φωνή της Κομμούνας» και οργανώνουν πλήθος εκθέσεων σουπρεματιστικών έργων ή των αντι-ανάγλυφων από γυαλί και μέταλλο του Τάτλιν, συμμετέχουν στις ομάδες agit-prop, συστήνουν το Θέατρο του Οκτώβρη, σχεδιάζουν τις μεγάλες σουπρεματιστικές εγκαταστάσεις της πρώτης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης, στις δημόσιες εκδηλώσεις των μαζών που γίνονται. Πολλοί μιλούν για την δικτατορία της μη-αντικειμενικής τέχνης. Κάτι τέτοιο όμως ανταποκρίνονταν στην εσωτερική δυναμική της επανάστασης.

Η αναδιοργάνωση όλου του συστήματος εκπαίδευσης, παραγωγής και έκθεσης της νέας τέχνης στηρίζεται στις προτάσεις και τις πρωτοβουλίες των καλλιτεχνών. Ιδρύονται τα Ελεύθερα Κρατικά Εργαστήρια όπου σημειώνεται μια αληθινή κοσμογονία. Ποτέ δεν γίνανε τόσες πολλές εκθέσεις στη Μόσχα και την Πετρούπολη όσο το 1919. Στη Μόσχα το Επιτροπάτο Πολιτισμού υπό τον Ανατόλι Λουνατσάρσκι ιδρύει 14 νέα μουσεία, στις εργατικές συνοικίες, προκειμένου να είναι προσβάσιμα στους εργάτες. Ένας καλλιτέχνης όπως ο Βασίλι Καντίνσκι, εικαστικός των πρώτων αφηρημένων εικαστικών συνθέσεων, αναλαμβάνει να οργανώσει την Ακαδημία της Επιστήμης της Τέχνης με σκοπό τη γέννηση της τέχνης του μέλλοντος.

Το γεγονός που χαρακτηρίζει μια ολόκληρη περίοδο είναι η κατασκευή του Μνημείου για την Τρίτη Διεθνή από τον Βλαντιμίρ Τάτλιν, ενός οικοδομήματος που θα ξεπερνά τα 400 μέτρα και θα στεγάζει την Τρίτη Διεθνή. Ένας εσωτερικός κυλινδρικός χώρος, συμβολίζει κατά τον Τάτλιν, «τη μηχανή της παγκόσμιας επανάστασης».

Τα χρόνια 1919-20 σημειώνονται οι πρώτες έντονες συζητήσεις, διαμάχες και διαφοροποιήσεις που θα σταθούν μια γόνιμη πηγή εξέλιξης, ανάμεσα στον σουπρεματιστή θεωρητικό Μαλέβιτς και τον μετέπειτα ιδρυτή του Κονστρουκτιβισμού, Αλεξάντερ Ροτσένκο. Η απαρχή μιας νέας φάσης ανάπτυξης της μοντέρνας τέχνης γίνεται. Ο Μαλέβιτς προχωρεί σε έναν «Λευκό Σουπρεματισμό», με τον πίνακα «Λευκό Τετράγωνο» και το «Λευκό Μανιφέστο» το 1918-19, στο οποίο ουσιαστικά εξαγγέλλει το πέρασμα σε μια πέραν της Τέχνης Τέχνη, με την έννοια της καθιερωμένης ζωγραφικής δραστηριότητας, η οποία θα δώσει τη θέση της σε νέα αντίληψη του αστικού χώρου μέσα από την επέμβαση των σουπρεματιστών καλλιτεχνών. Από την άλλη το κίνημα του Κονστρουκτιβισμού και ο προάγγελός του, ο Παραγωγισμός (Προντουκτιβισμός) με τον Ροτσένκο αλλά και την Πόποβα, την Έξτερ, την Ουντάλτσοβα και άλλους, προτάσσει το αίτημα για μια Τέχνη κατασκευής αντικειμένων, για την υπέρβαση του διαχωρισμού βιομηχανίας και τέχνης. Το κίνημα, στην έκθεση του 1921, εκθέτει έργα, στα οποία δεν υπάρχει το όνομα του δημιουργού τους για να τονιστεί η ρήξη με τον καλλιτέχνη-άτομο της αστικής κοινωνίας που δίνει τη θέση του στον καλλιτέχνης της συλλογικότητας. Το κίνημα αυτό, έχοντας προσελκύσει το ενδιαφέρον της μοντερνιστικής πρωτοπορίας της Ομάδας του Νοέμβρη (Βερολίνο, από την επανάσταση του Νοέμβρη 1918 στην Γερμανία) θα αποτελέσει βασικό συντελεστή και σημείο αναφοράς στο Μπαουχάουζ αργότερα. Συγχρόνως με τους Κονστρουκτιβιστές, ο Μαλέβιτς συστήνει την ομάδα UNOVIS (=πρωταθλητές της νέας Τέχνης) που σκοπό έχουν να επέμβουν στις πόλεις αλλάζοντας το καλλιτεχνικό κριτήριο των μαζών. Επιπλέον μια έντονη συζήτηση γίνεται ανάμεσα στους διάφορους καλλιτέχνες για τα καθήκοντα της πρωτοπορίας. Σε ένα κείμενό του με τίτλο «Τα καθήκοντά μας» ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, μεταξύ άλλων τονίζει: 1) Πόλεμος στον Ακαδημαϊσμό 2) Ίδρυση Ένωσης Πρωτοπόρων 3) Παγκόσμια Συνεργατική Ομοσπονδία Καλλιτεχνών 4) Ίδρυση Πρεσβειών Τέχνης σε άλλες χώρες 5) Ίδρυση μουσείων σύγχρονης τέχνης στην χώρα(…) 9) αγκιτάτσια για τη σύγχρονη τέχνη και 10) έκδοση αντίστοιχης εφημερίδας για τις μάζες.

Πέρα από τις πρωτοπόρες ανακαλύψεις του Ροσλάβετς, το 1915, ο αντίκτυπος της επανάστασης στη μουσική είναι ισχυρός. Η ρωσική και σοβιετική πρωτοπορία είναι μουσικοί διεθνούς αξίας: ο Αρτούρ Λουριέ, ο Αλεξάντερ Μοσόλοφ, ο Σεργκέι Προτοπόποφ και πολλοί ακόμα, ανάμεσα στους οποίους πρωτοπόροι της μικροτονικής μουσικής, όπως ο Ιβάν Βυζνεγκράτσκι. Ο Αρσένι Αβραάμοφ ή ΡΕΒΑΡΑΒ-Ρεβολούτσιοναρι Αρσένι Αβραάμοφ, μπολσεβίκος στην επανάσταση του 1915, μουσικός από εκείνα τα χρόνια, λιποτάκτης του τσαρικού στρατού, ζογκλέρ στην Ευρώπη και εισηγητής του κειμένου «Η επικείμενη επανάσταση της μουσικής/Το παγκόσμιο σύστημα των ήχων» (1916) προτείνει την υπέρβαση του σχεδόν 300χρονου συστήματος των 12 φθόγγων της κλίμακας, υπέρ ενός συστήματος χρωματικών κλιμάκων από 48 φθόγγους σε κάθε μία. Στη βάση αυτή κάνει την πρόταση στον Λουνατσάρσκι να καταστραφούν όλα τα πιάνα της Ρωσίας. Ο ίδιος είναι που συλλαμβάνει, συνθέτει και διευθύνει την Συμφωνία των Σειρήνων της Βιομηχανίας το 1922, ένα μουσικό δρώμενο – μνημείο για τη διεθνή επανάσταση. Το 1922 επίσης, ο Λέο Τερεμίν, μηχανικός στο επάγγελμα, γίνεται ο εφευρέτης του πρώτου ηλεκτροακουστικού μουσικού οργάνου. Την ίδια περίοδο γίνονται και οι πρώτες ορχήστρες χωρίς μαέστρο, ενάντια στην ιεραρχική οργάνωση της δυτικοευρωπαϊκής ορχήστρας.

Ήδη από το 1921-22, μια διαμάχη φουντώνει μέσα στο ΚΚΣΕ σε σχέση με το ζήτημα της «προλεταριακής κουλτούρας». Το κίνημα της προλεταριακής κουλτούρας (proletkult) εμφανίστηκε τις πρώτες εβδομάδες της Οκτωβριανής Επανάσταση αλλά οι ρίζες του πηγαίνουν πίσω στα προεπαναστατικά χρόνια. Κύριο στόχο είχε την εκπαίδευση του προλεταριάτου στην τέχνη, ώστε το ίδιο να δημιουργήσει την τέχνη του. Αυτή η αντίληψη, μετά το 1921-22 είχε υποστήριξη από ηγέτες όπως ο Μπουχάριν, που πλησιάζοντας τις θέσεις του Αλεξάντερ Μπογκντάνωφ μιλούσε για την αναγκαιότητα μιας καθαρής προλεταριακής τέχνης και κουλτούρας. Η προσέγγιση του Λένιν και του Τρότσκι διαφέρει από την αντίληψη της προλεταριακής κουλτούρας. Για το μαρξισμό, η διαμόρφωση του νέου πολιτισμού και μιας νέας τέχνης τίθεται μέσα στις προοπτικές της παγκόσμιας και ευρωπαϊκής επανάστασης η οποία θα οδηγήσει στον διεθνή σοσιαλισμό, στο σβήσιμο της ταξικής κοινωνίας και του κράτους για να υπάρξει η πρώτη πανανθρώπινη κουλτούρα. Η διαμάχη που θα συνεχιστεί, σε καμιά περίπτωση δεν θέτει εμπόδια στην αναπτυσσόμενη συζήτηση ανάμεσα στους καλλιτέχνες. Οι δύο κύριες ωστόσο τάσεις που διαμορφώνονται μετά το 1924 (χρονιά ανοιχτής διατύπωσης της σταλινικής θεωρίας του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα) είναι εκφράσεις διαλεκτικές των δύο αντίθετων προσανατολισμών. Οι πρωτοπόροι καλλιτέχνες όπως ο Μαλέβιτς, ο Μέγερχολντ, ο Αβραάμοφ, ο Μάντελσταμ, ο Ροσλάβετς, ενάντια σε μια σκόπιμη προώθηση του «κλασικού» θα επιμείνουν στον μοντερνισμό· από την άλλη εμφανίζονται τάσεις επιστροφής στην παράδοση, στον νεοκλασικισμό. Ο Τρότσκι θα γράψει: «Τώρα ακούμε ότι ο κλασικισμός είναι σε πορεία. Πέρα από αυτό, ακούμε ότι ο κλασικισμός είναι τέχνη της επανάστασης(…). Ολοφάνερα αυτά είναι νότες πολύ εύθυμες» (4). Η ομάδα Οκτώβρης, που ιδρύθηκε από τον Παβέλ Νοβίτσκιι, κατάγγειλε πολλούς καλλιτέχνες σαν αποστάτες και προδότες της μοντέρνας τέχνης. Αντίστοιχη πολεμική ασκούν πολλοί ακόμα καλλιτέχνες που βλέπουν στην όψιμη προώθηση της παραδοσιακής τέχνης αλλά και της παγιωμένης «προλεταριακής κουλτούρας» κάτι ασυμβίβαστο με τον μοντερνισμό. Όσοι μένουν πιστοί στις μεγάλες προσδοκίες της ίδιας της επανάστασης, όχι μόνο δεν υποχωρούν αλλά συνεχίζουν την πάλη, σε συνθήκες βέβαια που ιδιαίτερα μετά το 1928 γίνονται απαγορευτικές για μια επαναστατική καλλιτεχνική δράση. Ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησε έχοντας γράψει μερικά από τα πιο δυνατά του ποιήματα που καταφέρονται ενάντια στη γραφειοκρατία, ενώ άλλοι όπως ο Μέγερχολντ δολοφονήθηκε από τον σταλινισμό το 1940 ως ανυπότακτος μοντερνιστής και πρώτα απ’ όλα τροτσκιστής.

«Η ζωή της Σοβιετικής τέχνης είναι ένα είδος μαρτυρολόγιου» θα γράψει ο Τρότσκι το 1936 στην Προδομένη Επανάσταση. Μουσικοί, εφευρέτες όπως ο Αρσένι Αβραάμοφ, ο Νικολάι Ροσλάβετς, ποιητές όπως ο Όσιπ Μάντελσταμ, θα απομονωθούν, θα συκοφαντηθούν, πολλά από τα έργα τους θα καταστραφούν και οι ίδιοι θα στιγματιστούν.

Τόσο ο σοβιετικός όσο και ο διεθνής μοντερνισμός έχει ανοίξει μια μεγάλη καλλιτεχνική παράδοση, που είναι παράδοση των καταπιεσμένων, μια μαρτυρία της παγκόσμιας επανάστασης που έχει μείνει ανολοκλήρωτη. Κινήματα όπως ο Κονστρουκτιβισμός, ο Σουρεαλισμός, ο Σουπρεματισμός καλλιτέχνες όπως ο Βζεβολόντ Μέγερχολντ στο θέατρο, ποιητές και έργα όπως οι «12» του Αλεξάντερ Μπλοκ, σκηνοθέτες-κινηματογραφιστές όπως ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, ο Τζίγκα Βερτόφ, ο Βζεβολόντ Πουντόβκιν, ο Γιάκοβ Προταζάνοφ και άλλοι, αρχιτέκτονες όπως ο Βίκτωρ Τσέρνικοφ και θεωρητικοί-λογοτέχνες όπως ο τροτσκιστής Αλεξάντερ Βορόνσκι, είναι με το έργο και τη ζωή τους, ενάντια σε σταλινικές παραχαράξεις και διωγμούς, η μαρτυρία μιας εποχής, της εποχής μας, μια πηγή έμπνευσης γι’ αυτό που ο Τρότσκι και ο Μπρετόν διακήρυξαν το 1938, στο Μανιφέστο της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης και στην ίδρυση της FIARI (Διεθνής Ομοσπονδία Ανεξάρτητων Επαναστατών Καλλιτεχνών), μιας πρωτοβουλίας της Τέταρτης Διεθνούς, με κεντρικό σύνθημα: «Θέλουμε-την ανεξαρτησία της Τέχνης-για την Επανάσταση. Την επανάσταση για την οριστική Απελευθέρωση της Τέχνης» (5)

Οι σημερινές συνθήκες, επιτρέπουν και απαιτούν αυτή η πάλη να προχωρήσει. Το ΕΕΚ με την ίδρυση και δράση της Πρωτοβουλίας «Το 2017 για το 1917», παλεύει να φέρει στην ίδια την επερχόμενη επανάσταση τους καλλιτέχνες θέτοντας σαν κεντρικό σύνθημα των ενός μήνα εκδηλώσεων, τον Νοέμβρη του 2017, αφιερωμένων στα 100χρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης, στον εμβληματικό χώρο των κολαστηρίων του ΕΑΤ-ΕΣΑ, τον στίχο του Βελιμίρ Χλέμπνικοφ: «Όλη η εξουσία στον έναστρο ουρανό!»

* O Eρνέστο Aγγελής είναι στέλεχος του EEK. Tο κείμενο αποτελεί την εισήγησή του στη 12η Μαρξιστική Διεθνιστική Κατασκήνωση του ΕΕΚ και της ΟΕΝ, στην Ερέτρια Εύβοιας, την Παρασκευή 25 Αυγούστου.

Σημειώσεις

(1) Σάββας Μιχαήλ (2013). «Όλη η εξουσία στον έναστρο ουρανό», Musica ex Nihilo, Άγρα, σελ. 200-311.

(2) Τέχνη και Οκτωβριανή Επανάσταση (α’ μέρος), Σάββας Στρούμπος, Ομιλία στη Λέσχη της Νέας Προοπτικής στην Πάτρα, στις 22/3/2017. Δημοσίευση στη Νέα Προοπτική, φύλλο 642.

(3) Λένιν, Οι δύο ταχτικές.

(4) Λεόν Τρότσκι, Λογοτεχνία και Επανάσταση, σελ. 92.

(5) Λέον Τρότσκι – Αντρέ Μπρετόν, Για μια Ανεξάρτητη Επαναστατική Τέχνη, σελ. 9-14, μτφ. Α. Φράγκα, εκδ. Αλλαγή, Αθήνα, 1978.