[Το κείμενο αυτό αποτέλεσε τη βάση της εισήγησης της σ. Αναστασίας Λάμπρου στο 9ο εκπαιδευτικό camping του EEK, στον Aγιόκαμπο Λάρισας, την Παρασκευή 25 Iουλίου 2014.]
Η θέση της γυναίκας στη σύγχρονη Ελλάδα
Μέρος δεύτερο (τελευταίο)
5. Γυναίκα και εκπαίδευση
Παρά το γεγονός ότι το χάσμα των δύο φύλων στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχει σχεδόν εξαλειφθεί, τα 2/3 των αναλφάβητων παγκοσμίως είναι γυναίκες (United Nations, 2000). Στην Ελλάδα ενώ παρατηρείται ισορροπία στην αναλογία αγοριών και κοριτσιών κατά τη διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, έχει παρατηρηθεί αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Όμως, οι εκπαιδευτικές επιλογές των γυναικών παραμένουν «κοινωνικά υπαγορεύσιμες» από τις εδραιωμένες αντιλήψεις για τους διαφορετικούς επαγγελματικούς ρόλους των δύο φύλων. Ενώ το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας θεωρεί τις ανώτατες σπουδές απαραίτητες και για τα δύο φύλα, το εκπαιδευτικό σύστημα φαίνεται ότι αναπαράγει τις κυρίαρχες φυλετικές σχέσεις, κατευθύνοντας τις γυναίκες σε παραδοσιακούς ρόλους και τυπικά γυναικεία επαγγέλματα. Έτσι, το είδος των σπουδών που επιλέγουν οι γυναίκες, τα ποσοστά των γυναικών στην αγορά εργασίας καθώς και το είδος της εργασίας που εκτελούν αναιρούν την αισιόδοξη εικόνα των στατιστικών από τη συμμετοχή τους στην εκπαίδευση συνολικά. Οι γυναίκες μετά το τέλος των σπουδών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, αντιμετωπίζουν μια πραγματικότητα, μέσα στην οποία διχάζονται ανάμεσα σε παραδοσιακές προσδοκίες του κοινωνικού περιβάλλοντος για το ρόλο της γυναίκας και σε προσωπικές επαγγελματικές φιλοδοξίες. Τελικά, επιβεβαιώνεται ο πρωταρχικός ρόλος της γυναίκας στην ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας και η αναζήτηση εργασίας μετά τις σπουδές δεν είναι ούτε άμεση ούτε υποχρεωτική, καθώς το μοντέλο του άνδρα – κουβαλητή ισχύει ακόμη στην παραδοσιακή ελληνική οικογένεια.
6. Γυναίκα και οικογένεια.
Στην Ελλάδα η επιβίωση παραδοσιακών δομών λειτούργησε για χρόνια ως ισχυρό υποκατάστατο των κρατικών κοινωνικών παροχών. ως αποτέλεσμα της έλλειψης κοινωνικών παροχών, οι γυναίκες πολύ συχνά διακόπτουν την εργασία τους για τη στήριξη της οικογένειας. Η γυναίκα εξαναγκάζεται σε ένα «υποχρεωτικό αλτρουισμό», καθώς οι εναλλακτικές λύσεις για εργασία, κοινωνική ασφάλιση κλπ. είτε απουσιάζουν είτε είναι ανεπαρκείς.
Στο πλαίσιο της ελληνικής οικογένειας, η εξειδίκευση των ρόλων σε ανδρικούς και γυναικείους εξυπηρέτησε για χρόνια τη διατήρηση της πατριαρχικής οικογένειας, η οποία και νομοθετικά ίσχυε μέχρι το 1983. Η νομοθεσία, η αγορά εργασίας και η επίσημη εκπαίδευση ενισχύουν τη διάκριση των ρόλων σε ανδρικούς και γυναικείους, αναπαράγοντας έτσι τον οικογενειακό προσδιορισμό των Ελληνίδων.
Μέχρι σήμερα, η ελληνίδα νοικοκυρά είναι ένα άτομο απόλυτα εξαρτημένο από έναν άνδρα που της παρέχει στέγη, τροφή, ενδυμασία, την ασφαλίζει στο ταμείο του και της μεταβιβάζει τη σύνταξή του. Η μη εργαζόμενη μητέρα αντιμετωπίζεται με αδιαφορία, διότι το έργο της θεωρείται ιδιωτική της υπόθεση χωρίς ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον ή σημασία. Το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι η κοινωνική απομόνωση, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στην προσπάθειά της να ανακαλύψει μια νέα ταυτότητα, διχάζεται συνήθως ανάμεσα στο παραδοσιακό πρότυπο της γυναικείας προσφοράς που βιώνει από τη μητέρα της και στην ικανοποίηση των προσωπικών της αναγκών. Το αδιέξοδο αυτό την οδηγεί συχνά στην εξωοικογενειακή απασχόληση και στην ανάληψη επιπλέον ευθυνών. Η μητέρα εργαζόμενη αντιμετωπίζεται ψυχρά και μηχανιστικά ως μια ασύμφορη εργαζόμενη που πρέπει να προσαρμοστεί στο δεδομένο εργασιακό καθεστώς, όπως ακριβώς και ένας άνδρας. Η συσσώρευση πολλαπλών ρόλων επιβάλλει ένα ρυθμό που δεν της επιτρέπει να καλύψει αρμονικά τις προσωπικές της ανάγκες και να αξιοποιήσει δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο της. Ο συνδυασμός των παραδοσιακών «γυναικείων» καθηκόντων με τις υποχρεώσεις της μισθωτής εργασίας έχει σαν συνέπεια ακόμη και την υπερκόπωση σε σωματικό και ψυχολογικό επίπεδο, η οποία απομονώνει την γυναίκα από κοινωνικοπολιτικές δραστηριότητες που θα εμπλούτιζαν την προσωπικότητα και την δημιουργικότητά της.
Η συμμετοχή του άνδρα στον καταμερισμό των οικιακών εργασιών ποικίλλει και βασικά επηρεάζεται από τα ατομικά του χαρακτηριστικά (π.χ. ηλικία), αλλά και από κοινωνικά (εκπαίδευση, επαγγελματική κατάσταση και χαρακτηριστικά απασχόλησης). Έχει παρατηρηθεί ότι όσο περισσότερα τα εφόδια του συντρόφου, τόσο μεγαλύτερη και η συμμετοχή του στις καθημερινές οικιακές δραστηριότητες. Παρόλο το παραπάνω, σε γενικές γραμμές η βοήθεια των συζύγων ή συντρόφων είναι ασήμαντη. Σε σχέση με όσους άνδρες βοηθούν, οι γυναίκες αφιερώνουν έξι φορές περισσότερο χρόνο καθημερινά για οικιακή εργασία και τρεις φορές περισσότερο χρόνο στη φροντίδα των παιδιών.
7. Μορφές έμφυλης βίας
Α. Ενδοοικογενειακή Βία
Κοινωνικές αξίες και αντιλήψεις σχετικά με τη δύναμη και τον προστατευτικό ρόλο της οικογένειας καθιστούν δύσκολη την παραδοχή ότι η ελληνική οικογένεια είναι ευάλωτη σε θέματα βίας και κακοποίησης ενάντια στις γυναίκες. Το μέγεθος του προβλήματος δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί αντικειμενικά, εφόσον πρόκειται για μια κρυφή τις περισσότερες φορές μορφή εγκληματικότητας. Η άσκηση βίας προέρχεται από άντρες συζύγους ή συντρόφους. Περιλαμβάνει πράξεις σωματικής βίας, ψυχολογικής κακομεταχείρισης, πράξεις βιασμού και άλλων τύπων σεξουαλικών καταναγκασμών όπως επίσης διάφορες συμπεριφορές άσκησης ελέγχου όπως απομόνωση από την οικογένεια και τους/ις φίλους/ες ή περιορισμό της πρόσβασης στην πληροφορία και την υποστήριξη. Μια σειρά από μελέτες δείχνουν ότι παρ’ όλο που οι γυναίκες – θύματα προέρχονται από όλα τα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, γυναίκες από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα είναι περισσότερο ευάλωτες. Συνήθως πρόκειται για νοικοκυρές και μητέρες, οικονομικά εξαρτημένες και με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης.
“Ο άντρας, άντρας είναι, ε! θα ρίξει και κανένα χαστούκι”. Από την προηγούμενη φράση, την οποία έχουμε ακούσει όλοι μας, φαίνεται ότι η βία μέσα στην ελληνική οικογένεια είναι κοινωνικά ανεχτή. Δεν επιδοκιμάζεται, αλλά δεν θεωρείται και έγκλημα. Αντιμετωπίζεται σαν ιδιωτική υπόθεση του ζευγαριού.
Β. Σεξουαλική παρενόχληση
Η σεξουαλική παρενόχληση είναι μια μορφή έμφυλης βίας που προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και παραβιάζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών. Αποτελεί ιδιαίτερα συχνή, άμεση διάκριση λόγω φύλου ανδρών και γυναικών στον χώρο εργασίας, η οποία τροφοδοτείται από την κοινωνική ανοχή και συντηρείται από τις κυρίαρχες στερεότυπες αντιλήψεις για τη θέση των γυναικών στην απασχόληση. Έχει προσωπικές, κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες για τις γυναίκες. Συνιστά εμπόδιο και απειλή για την αυτονομία τους, καθώς συχνά τις ωθεί εκτός της αμειβόμενης εργασίας. Οι αρνητικές συνέπειες επεκτείνονται και στην ψυχική και σωματική υγεία, στην αυτοπεποίθηση και την ανέλιξη στην επαγγελματική ιεραρχία.
Για την Ελλάδα έρευνες δείχνουν ότι 70-86% των γυναικών των γυναικών που παρενοχλούνται στον ιδιωτικό τομέα είτε παραιτούνται είτε απολύονται. Στον δημόσιο τομέα ο κανόνας είναι να μετατίθενται οι γυναίκες από τις θέσεις όπου εργάζονταν αρχικά. Αντιθέτως, αυτός που παρανομεί παραμένει στη θέση του, που συνήθως είναι και διευθυντική.
Γ. Βιασμός
Στην Ελλάδα, από τους 100 βιασμούς μόνο 10-15% καταγγέλλονται στην αστυνομία. Από αυτούς εξιχνιάζονται μόνο οι μισοί και μόνο οι μισοί από τους δράστες τελικά καταδικάζονται. Αυτό αντιστοιχεί σε καταδίκη του 3 – 4 % των βιαστών.
Η γυναίκα θύμα βιασμού αντί να βρει συμπαράσταση και βοήθεια, αντιμετωπίζεται συχνά επικριτικά και με δυσπιστία. Συχνά βρίσκεται σε θέση να πρέπει να δικαιολογήσει το μήκος της φούστας της, τη συμπεριφορά της, την ώρα που επέστρεφε μόνη της στο δρόμο ή το γεγονός ότι δεν αντιστάθηκε αρκετά. Με δυο λόγια, η γυναίκα θύμα για να θεωρηθεί πραγματικά θύμα πρέπει να αποδείξει την “άμεμπτη ηθική” της. Διαφορετικά, αντιμετωπίζεται σαν να προκάλεσε η ίδια το δράστη. Και αν τον “προκάλεσε” η ευθύνη για το βιασμό αποδίδεται στην ίδια ενώ ο δράστης θεωρείται δικαιολογημένος. Αυτή είναι και η αντίληψη ενός μεγάλου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας για το βιασμό, που σε ποσοστό 46% αποδίδει το έγκλημα στην προκλητική συμπεριφορά της γυναίκας. Η λεγόμενη “πρόκληση” φαίνεται ωστόσο να μην παίζει ρόλο σε κανένα άλλο έγκλημα. Και σε κανένα άλλο έγκλημα δεν αποδίδονται τόσο βαριές ευθύνες στο θύμα όπως γίνεται στην περίπτωση του βιασμού. Ο βιασμός, ωστόσο, είναι ένα έγκλημα που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν γίνεται από κάποιον άγνωστο. 70% των βιαστών ανήκουν (σύμφωνα με έρευνα της Ελευθεροτυπίας) στο οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον της γυναίκας. Συχνά σ’ αυτές τις περιπτώσεις, το ότι το θύμα γνώριζε το δράστη, το ότι μπορεί να είχε συμπεριφερθεί ή ντυθεί “προκλητικά”, αποτελεί στοιχείο υπεράσπισης του κατηγορούμενου.
Δ. Τράφικινγκ
Σύμφωνα με τον ορισμό που απορρέει από το Πρωτοκολλο του Παλέρμο, το τράφικινγκ είναι το εμπόριο-διακίνηση ανθρώπων με σκοπό την απλήρωτη εργασία, τη σεξουαλική εκμετάλλευση και την υπαγωγή τους σε νέου τύπου καθεστώς δουλείας. Η Ελλάδα αποτελεί χώρα διέλευσης και προορισμού θυμάτων τράφικινγκ προερχόμενων κυρίως απο χώρες της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης αλλά και από την Αφρική και την Ασία. Πλήττει κατά κύριο λόγω τις γυναίκες και τα κορίτσια που διακινούνται με σκοπό την σεξουαλική εκμετάλλευση, αν και όχι αποκλειστικά. Στις 16 Μαϊου 2005 υπογράφηκε στη Βαρσοβία η Σύμβαση για τη δράση κατά της εμπορίας ανθρώπων, η οποία κυρώθηκε μόλις πέρυσι από την Ελλάδα με το νόμο Ν4216-13 όπως δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Το πρόβλημα που παραμένει πάντως είναι η εφαρμογή. Ενδεικτικά, σε πολλές περιπτώσεις το εμπόριο ανθρώπων ξεπερνά σε κέρδη αυτό της διακίνησης όπλων ή ναρκωτικών.
8. Άμβλωση
Στην Ελλάδα η έκτρωση επιτρέπεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ο Ποινικός Κώδικας στο άρθρο 304 επιτρέπει την έκτρωση (τεχνητή διακοπή της κύησης) μόνο με τη συναίνεση της εγκύου και μόνο από γιατρό μαιευτήρα – γυναικολόγο με τη συμμετοχή αναισθησιολόγου σε οργανωμένη νοσηλευτική μονάδα στις ακόλουθες περιπτώσεις: 1) Εντός των πρώτων 12 εβδομάδων της κύησης σε κάθε περίπτωση. 2) Εντός των πρώτων 24 εβδομάδων, αν υπάρχουν ενδείξεις σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου που επάγονται τη γέννηση παθολογικού νεογνού. 3) Εντός των πρώτων 19 εβδομάδων, αν η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού, αποπλάνησης ανήλικης, αιμομιξίας ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί. 4) Χωρίς χρονικό περιορισμό, αν υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωματικής ή ψυχικής υγείας της, βεβαιωμένος από αντίστοιχο ιατρό (στην περίπτωση αυτή ο όρος “έκτρωση” χρησιμοποιείται σε διακοπή που επισυμβαίνει πριν την 24η εβδομάδα). Επίσης σε αυτήν την κατηγορία εμπίπτει και η περίπτωση έκτρωσης εμβρύου με αποδεδειγμένα σοβαρές δυσλειτουργίες.
Οι πολέμιοι των αμβλώσεων έβαζαν και ακόμη βάζουν, τα δικαιώματα μιας αγέννητης ζωής, μιας ζωής που ούτε έχει διαμορφωθεί ούτε έχει συνείδηση, πάνω από τα δικαιώματα της γυναίκας. Η γυναίκα δεν είναι ξεχωριστό πρόσωπο, αλλά απλά φορέας ενός “παιδιού”, απλά μια μηχανή αναπαραγωγής. Η λογική αυτή δεν είναι καινούρια. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν ανακαλύφθηκαν οι πρώτες αντισυλληπτικοί μέθοδοι, η άμβλωση ονομάστηκε έγκλημα από τους “ευπρεπείς” αστούς. Σήμερα, που το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού της γυναίκας είναι νομικά κατακτημένο στις περισσότερες χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, η επιχειρηματολογία γίνεται πιο “ανθρωπιστική”. Ωστόσο ανθρωπιστική γίνεται μονάχα για το έμβρυο και όχι για τη γυναίκα. Τη γυναίκα δεν διστάζουν, να τη χαρακτηρίζουν εγκληματία και δολοφόνο, να την εκφοβίζουν και να τις δημιουργούν ενοχές, απλά γιατί αποφάσισε η ίδια για τον εαυτό της και τη ζωή της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Απόσπασμα από τη διδακτορική διατριβή «Νέες γυναίκες με πανεπιστημιακή μόρφωση και η συμφιλίωση της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας στο σχεδιασμό της ενήλικης ζωής», Χριστίνα Αθανασιάδου, Τμήμα Ψυχολογίας Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2002.
2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, «Γυναίκες και απασχόληση: ανασκόπηση και προοπτικές», Αντιγόνη Λυμπεράκη και Πλάτων Τήνιος, Τράπεζα της Ελλάδος, Μάρτιος 2010.
3. Πρόγραμμα Σουδών Ισότητας φύλων, Β. Η γυναικεία απασχόληση στην Ελλάδα, Ελλένη Νινα Παζαρζή, Αν. Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Πειραιώς, Αθηνα 2004.
4. Έκτρωση, Βικιπαίδεια.
5. Ποιά ισότητα; κείμενα για το γυναικείο ζήτημα, Κίνηση “Απελάστε το Ρατσισμό”. Το γυναικείο ζήτημα στις μέρες μας, Ελένη Μήτσου6. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΕΣ, ΕΡΓΟΔΟΣΙΑ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ, Γενική Γραμματεία Ισότητα των Φύλων, Αθήνα, Δεκέμβριος 2011
Αναστασία Λάμπρου