Λέον Τρότσκι (1934)
[ Το άρθρο του Τρότσκι Εθνικισμός και Οικονομική ζωή γράφτηκε το 1934*. Θάλεγε κανείς πριν από πολλά χρόνια. Όμως, παρά τις εννέα δεκαετίες που πέρασαν, φαίνεται να διατηρεί την επικαιρότητά του. Οι τωρινές επιθετικές οικονομικές κυρώσεις και τα δασμολογικά τείχη του Τραμπ κι ο παγκόσμιος εμπορικός-οικονομικός πόλεμος, έχουν πολύ από το άγριο παρελθόν τού μεσοπόλεμου του 20ού αιώνα, μέσα στις σημερινές αλλαγμένες συνθήκες της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης σε κρίση. Δασμολογικός πόλεμος, έντατικοποίηση των πολεμικών εξοπλισμών, ντυμένα με ισχυρές δόσεις εθνικισμού, λιπαίνουν ξανά το έδαφος για ένα τρίτο παγκόσμιο Αρμαγεδδώνα.
Η σημασία, βεβαίως, του άρθρου δεν βρίσκεται στη γνώση των αναλογιών και των κοινών σημείων εκείνης της περιόδου με την τωρινή, όσο στη -μαρξιστική υλιστική- μέθοδο μελέτης των κοινωνικο-οικονομικών φαινομένων. Ο Τρότσκι αναζητά τους νόμους της “οικονομικής μηχανικής”, αναλύοντας την παγκόσμια κατάσταση του καπιταλισμού, τη διαλεκτική του εθνικού και του παγκόσμιου, την ανάδυση του εθνικισμού στην προοδευτική περίοδο, και τη μετατροπή του στον 20ό αιώνα σε αντιδραστικό εθνικισμό. Ο εμβολιασμός της οικονομικής ζωής με το δηλητήριο από το πτώμα του εθνικισμού παράγει τον φασισμό, τις πολεμικές συγκρούσεις και τον παγκόσμιο πόλεμο. Στην “οικονομική μηχανική” του, ο Τρότσκι θα σταθεί στην παραγωγικότητα της εργασίας, που «στη σφαίρα της ανθρώπινης κοινωνίας, έχει την ίδια σημασία με τον νόμο της βαρύτητας στη σφαίρα της μηχανικής», όπως επίσης στις αντιδραστικές κριτικές εκείνη την περίοδο της υψηλής τεχνολογίας. Ζητήματα που και σήμερα απασχολούν τους αναλυτές…]
Ο ιταλικός φασισμός έχει ανακηρύξει τον εθνικό “Ιερό εγωισμό” σαν τον μοναδικό δημιουργικό παράγοντα. Αφού ανήγαγε την ιστορία της ανθρωπότητας στην εθνική ιστορία, ο γερμανικός φασισμός προχώρησε ανάγοντας το έθνος στη φυλή και τη φυλή στο αίμα. Επιπλέον, στις χώρες εκείνες που πολιτικά δεν ανέβηκαν -ή μάλλον δεν κατέβηκαν- ως τον Φασισμό, τα προβλήματα της οικονομίας όλο και περισσότερο συμπιέζονται μέσα στα εθνικά πλαίσια. Δεν έχουν όλοι τους το θάρρος να γράψουν ανοιχτά πάνω στις σημαίες τους τη λέξη “Αυταρχισμός”. Αλλά παντού η πολιτική τους κατευθύνεται προς έναν όσο το δυνατόν πιο ερμητικό αποκλεισμό της εθνικής ζωής από την παγκόσμια οικονομία. Μονάχα 20 χρόνια πριν, όλα τα σχολικά βιβλία δίδασκαν ότι ο πιο πανίσχυρος παράγοντας για την παραγωγή πλούτου και πολιτισμού είναι ο παγκόσμιας κλίμακας καταμερισμός της εργασίας, που βρίσκεται στις φυσικές και ιστορικές συνθήκες της ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Τώρα αποκαλύπτεται ότι η παγκόσμια ανταλλαγή είναι η πηγή όλων των δυστυχιών και όλων των κινδύνων. Ολοταχώς προς την πατρίδα! Πίσω στην εθνική εστία! Όχι μόνο πρέπει να διορθώσουμε το λάθος τού Ναύαρχου Πέρι**, που έκανε το ρήγμα στον “Αυταρχισμό” της Ιαπωνίας, αλλά και πρέπει να διορθώσουμε και το πολύ μεγαλύτερο σφάλμα του Χριστόφορου Κολόμβου που σαν αποτέλεσμα είχε να επεκταθεί τόσο άμετρα η αρένα του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η ακατάβλητη αξία του έθνους, που ανακάλυψαν ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ, προβάλλεται τώρα ενάντια στις ψεύτικες αξίες του 19ου αιώνα: τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό. Και εδώ επίσης ερχόμαστε σε μια ασυμφιλίωτη αντίθεση με τις παλιές αξίες και, ακόμα χειρότερα, με τα αδιαμφισβήτητα γεγονότα της Ιστορίας. Μονάχα η κακόβουλη άγνοια μπορεί να κάνει μια οξεία αντιπαράθεση ανάμεσα στο Έθνος και τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Στην πραγματικότητα, όλα τα απελευθερωτικά κινήματα στη σύγχρονη Ιστορία, κάνοντας αρχή με την πάλη της Ολλανδίας για ανεξαρτησία, είχαν τόσο έναν εθνικό, όσο και έναν δημοκρατικό χαρακτήρα. Η αφύπνιση των καταπιεσμένων και διαμελισμένων Εθνών, η πάλη τους να ενώσουν τα ακρωτηριασμένα τους μέλη και να αποτινάξουν τον ξένο ζυγό, θα ήταν αδύνατη χωρίς την πάλη για πολιτική ελευθερία. Το γαλλικό έθνος παγιώθηκε μέσα στις θύελλες και τα προβλήματα της δημοκρατικής επανάστασης στη δύση του 18ου αιώνα. Το ιταλικό και το γερμανικό έθνος ξεπήδησαν μέσα από μια σειρά πολέμων και επαναστάσεων τον 19ο αιώνα. Η πανίσχυρη ανάπτυξη του αμερικάνικου έθνους που πήρε το βάπτισμα της ελευθερίας του στον ξεσηκωμό του τον 18ο αιώνα, τελικά εξασφαλίστηκε από τη νίκη του Βορά πάνω στον Νότο στον Εμφύλιο πόλεμο. Ούτε ο Μουσολίνι, ούτε ο Χίτλερ, είναι οι εφευρέτες του Έθνους. Ο πατριωτισμός, στη μοντέρνα του έννοια -ή πιο σωστά στην αστική του έννοια- είναι το προϊόν του 19ου αιώνα. Η εθνική συνείδηση του γαλλικού λαού είναι ίσως η πιο συντηρητική και η πιο σταθερή από όλες τις άλλες. Και μέχρι σήμερα θρέφεται από τις πηγές των δημοκρατικών παραδόσεων.
Όμως η οικονομική ανάπτυξη της ανθρωπότητας, που ανέτρεψε τις ιδιομορφίες του μεσαίωνα δεν σταμάτησε μέσα στα εθνικά πλαίσια. Η ανάπτυξη της παγκόσμιας ανταλλαγής έγινε παράλληλα με τον σχηματισμό των εθνικών οικονομιών. Η τάση αυτής της ανάπτυξης -τουλάχιστον για τις αναπτυγμένες χώρες- βρήκε την έκφρασή της στη μετατόπιση του κέντρου βάρους από την εγχώρια στην ξένη αγορά. Ο 19ος αιώνας σημαδεύτηκε από τη συγχώνευση του εθνικού πεπρωμένου με το πεπρωμένο της οικονομικής του ζωής. Όμως η βασική τάση του αιώνα μας είναι η αυξανόμενη αντίφαση ανάμεσα στο έθνος και την οικονομική ζωή. Στην Ευρώπη η αντίφαση αυτή έχει γίνει ανυπόφορα οξεία.
Η ανάπτυξη του γερμανικού καπιταλισμού είχε τον πιο δυναμικό χαρακτήρα. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο γερμανικός λαός ήταν κλεισμένος στα κλουβιά κάμποσων δεκάδων φεουδαρχικών πατρίδων. Λιγότερο από 4 δεκαετίες μετά τη δημιουργία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, η γερμανική βιομηχανία ασφυκτιούσε μέσα στα πλαίσια του εθνικού κράτους. Μια από τις κύριες αιτίες του [Πρώτου] Παγκόσμιου Πολέμου ήταν ο αγώνας του γερμανικού κεφαλαίου να ανοιχτεί σε μια πλατύτερη αρένα. Ο Χίτλερ πολέμησε σαν δεκανέας στα 1914-18 όχι για να ενώσει το γερμανικό έθνος αλλά στο όνομα ενός υπερεθνικού ιμπεριαλιστικού προγράμματος που εκφράζεται στην περίφημη φόρμουλα: “Οργανώστε την Ευρώπη!”. Ενοποιημένη η Ευρώπη κάτω από την κυριαρχία του γερμανικού μιλιταρισμού επρόκειτο να γίνει το δοκιμαστικό έδαφος για μια πολύ μεγαλύτερη επιχείρηση – την οργάνωση ολόκληρου του πλανήτη.
Όμως η Γερμανία δεν ήταν εξαίρεση. Το μόνο που έκφραζε, σε μια πολύ πιο έντονη και επιθετική μορφή, ήταν η τάση κάθε άλλης εθνικής καπιταλιστικής οικονομίας.
Η σύγκρουση ανάμεσα σε αυτές τις τάσεις είχε ως αποτέλεσμα τον πόλεμο. Είναι αλήθεια ότι ο πόλεμος, σαν όλες τις μεγαλειώδεις αναστατώσεις της Ιστορίας, ανακίνησε διάφορα ιστορικά ζητήματα, και παρεμπιπτόντως έδωσε την ώθηση για τις εθνικές επαναστάσεις των πιο καθυστερημένων τμημάτων της Ευρώπης – την τσαρική Ρωσία και την Αυστροουγγαρία. Όμως, αυτό ήταν μόνο ο καθυστερημένος απόηχος μιας εποχής που είχε ήδη περάσει. Ουσιαστικά ο πόλεμος είχε ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα. Με θανατηφόρες και βάρβαρες μεθόδους προσπάθησε να λύσει ένα πρόβλημα της προοδευτικής ιστορικής ανάπτυξης – το πρόβλημα της οργάνωσης της οικονομικής ζωής πάνω σε ολόκληρη την αρένα που είχε προετοιμαστεί από τον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας.
Δεν χρειάζεται να πούμε ότι ο πόλεμος δεν βρήκε τη λύση σε αυτό το πρόβλημα. Αντίθετα, εξατομίκευσε την Ευρώπη ακόμα περισσότερο. Βάθυνε την αλληλεξάρτηση της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώ ταυτόχρονα βάθυνε και τον ανταγωνισμό ανάμεσά τους. Έδωσε την ώθηση στην ανεξάρτητη ανάπτυξη των αποικιακών χωρών και την ίδια στιγμή όξυνε την εξάρτηση των μητροπολιτικών κέντρων από τις αποικιακές αγορές. Ως συνέπεια του πολέμου επιδεινώθηκαν όλες οι αντιφάσεις του παρελθόντος.
Τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, μπορούσε κανείς να κλείσει τα μάτια του σχετικά με αυτό, όταν η Ευρώπη με τη βοήθεια της Αμερικής ήταν απασχολημένη με την ανόρθωση της κατεστραμμένης από την κορυφή ως τα νύχια οικονομίας της. Αλλά η αναστήλωση των παραγωγικών δυνάμεων αναπόφευκτα σήμαινε την αναζωπύρωση όλων εκείνων των δεινών που είχαν οδηγήσει στον πόλεμο. Η σημερινή κρίση, που είναι η σύνθεση όλων των καπιταλιστικών κρίσεων του παρελθόντος, πάνω από όλα σημαίνει την κρίση της εθνικής οικονομικής ζωής.
Η Κοινωνία των Εθνών προσπάθησε να μεταφράσει από τη γλώσσα του μιλιταρισμού στη γλώσσα των διπλωματικών συμφωνιών το καθήκον που ο πόλεμος είχε αφήσει άλυτο. Μετά την αποτυχία του Λούντεντορφ να «οργανώσει την Ευρώπη» με το ξίφος, ο Μπριάν προσπάθησε να δημιουργήσει «τις Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» με τη γλυκερή διπλωματική ευγλωττία. Όμως η ατέρμονη σειρά πολιτικών, οικονομικών, χρηματιστηριακών, νομισματικών και σχετικών με τους δασμούς διασκέψεων, το μόνο που έκανε ήταν να ξεδιπλώσει το πανόραμα της χρεοκοπίας των αρχουσών τάξεων μπροστά στο χωρίς αναβολή και καυτό καθήκον της εποχής μας.
Θεωρητικά, το καθήκον αυτό μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: πώς μπορεί να υπάρξει εγγύηση για την οικονομική ενότητα της Ευρώπης ενώ θα διατηρείται πλήρης ελευθερία της πολιτιστικής ανάπτυξης των λαών που ζουν εκεί; Πώς μπορεί η ενοποιημένη Ευρώπη να συμπεριληφθεί μέσα σε μια συντονισμένη παγκόσμια οικονομία; Η λύση σ’ αυτό το ζήτημα μπορεί να βρεθεί όχι με τη θεοποίηση του έθνους, αλλά, αντίθετα, με την ολοκληρωτική απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων από τα δεσμά που τους επιβάλλει το εθνικό κράτος. Όμως, οι άρχουσες τάξεις της Ευρώπης, αποθαρρυμένες από τη χρεοκοπία των μιλιταριστικών και διπλωματικών μεθόδων, αντιμετωπίζουν σήμερα το καθήκον από την αντίθετη πλευρά, δηλαδή προσπαθούν με τη βία να υποτάξουν την οικονομία στο απαρχαιωμένο εθνικό κράτος. Ο μύθος τής κλίνης του Προκρούστη αναπαράγεται σε μεγάλη κλίμακα. Αντί να ανοιχτεί μια κατάλληλα μεγάλη αρένα για τις επιχειρήσεις της σύγχρονης τεχνολογίας, οι κυρίαρχοι πετσοκόβουν τον ζωντανό οργανισμό της οικονομίας.
Σε έναν πρόσφατο προγραμματικό του λόγο, ο Μουσολίνι χαιρέτισε τον θάνατο του «οικονομικού φιλελευθερισμού», δηλαδή τη βασιλεία του ελεύθερου συναγωνισμού. Η ίδια η ιδέα δεν είναι καινούργια. Η εποχή των τραστ, των συνδικάτων και των καρτέλ, έχει από καιρό παραμερίσει τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Αλλά τα τραστ είναι ακόμα πιο ασυμφιλίωτα με τις περιορισμένες εθνικές αγορές από ό,τι οι επιχειρήσεις του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Τα μονοπώλια καταβρόχθισαν τον ανταγωνισμό στο βαθμό που η παγκόσμια οικονομία υπέταξε την εθνική αγορά. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός και ο οικονομικός εθνικισμός ξεπεράστηκαν ταυτόχρονα. Οι προσπάθειες να σώσουν την οικονομική ζωή, εμβολιάζοντάς την με το δηλητήριο από το πτώμα του εθνικισμού, έχει σαν αποτέλεσμα τη δηλητηρίαση του αίματος που ονομάζεται φασισμός.
Η ανθρωπότητα, στην ιστορική ανοδική της πορεία ωθείται από την ανάγκη να αποκτήσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ποσότητα αγαθών με τη λιγότερη δαπάνη εργασίας. Η υλική αυτή βάση της πολιτιστικής ανάπτυξης παρέχει επίσης το πιο βαθύ κριτήριο για να κάνουμε μια εκτίμηση των κοινωνικών καθεστώτων και των πολιτικών προγραμμάτων. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας στη σφαίρα της ανθρώπινης κοινωνίας, έχει την ίδια σημασία με τον νόμο της βαρύτητας στη σφαίρα της μηχανικής. Η εξαφάνιση των γερασμένων κοινωνικών σχηματισμών δεν είναι τίποτα άλλο παρά η εκδήλωση του σκληρού αυτού νόμου που καθόρισε την νίκη της δουλοκτησίας πάνω στον κανιβαλισμό, της φεουδαρχίας πάνω στη δουλοκτησία, της μισθωτής εργασίας πάνω στη φεουδαρχία. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας βρίσκει τον δρόμο του, όχι ευθύγραμμα, αλλά με έναν αντιφατικό τρόπο, με εκρήξεις και τραντάγματα, άλματα και ζιγκ-ζαγκ, ξεπερνώντας στο πέρασμά του γεωγραφικούς, ανθρωπολογικούς και κοινωνικούς φραγμούς. Σε αυτό οφείλονται και οι τόσο πολλές «εξαιρέσεις» στην Ιστορία, που στην πραγματικότητα είναι μονάχα συγκεκριμένες διαθλάσεις του «κανόνα».
Στον δέκατο ένατο αιώνα, ο αγώνας για τη μεγαλύτερη παραγωγικότητα της εργασίας πήρε κυρίως τη μορφή του ελεύθερου ανταγωνισμού, που διατήρησε τη δυναμική ισορροπία της καπιταλιστικής οικονομίας μέσα από κυκλικές διακυμάνσεις. Αλλά, ακριβώς εξαιτίας του προοδευτικού του ρόλου, ο ανταγωνισμός οδήγησε σε μια τερατώδη συγκεντροποίηση τραστ και συνδικάτων, και αυτό με τη σειρά του σήμαινε μια συγκεντροποίηση των οικονομικών και κοινωνικών αντιφάσεων. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι σαν μια κότα που κλώσησε όχι ένα κοτόπουλο άλλα έναν κροκόδειλο. Δεν είναι να αναρωτιέται κανείς που δεν τα βγάζει πέρα με το μικρό της!
Ο χρόνος του οικονομικού φιλελευθερισμού έχει εκπνεύσει. Με όλο και λιγότερη πειθώ οι Μοϊκανοί του επικαλούνται την αυτόματη αλληλεπίδραση των δυνάμεων. Νέες μέθοδοι χρειάζονται ώστε τα γιγαντιαία τραστ να ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες ανάγκες. Ριζικές αλλαγές πρέπει να γίνουν στη δομή της κοινωνίας και της οικονομίας. Όμως, οι νέες μέθοδοι έρχονται σε σύγκρουση με τις παλιές συνήθειες και, άπειρα πιο σημαντικό, με τα παλιά συμφέροντα. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας σπασμωδικά χτυπιέται πάνω στους φραγμούς που ο ίδιος έστησε. Αυτό είναι που βρίσκεται στην καρδιά της μεγάλης κρίσης του σύγχρονου οικονομικού συστήματος.
Οι συντηρητικοί πολιτικοί και θεωρητικοί, που δεν αντιλήφθηκαν τις καταστροφικές τάσεις της εθνικής και διεθνούς οικονομίας, ρέπουν προς το συμπέρασμα ότι η υπερανάπτυξη της τεχνολογίας είναι η κυρίαρχη αιτία των παρόντων δεινών. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πιο τραγικό παράδοξο! Ένας Γάλλος πολιτικός και χρηματιστής, ο Ζοζέφ Καγιό, βλέπει τη σωτηρία στους τεχνητούς περιορισμούς πάνω στη διαδικασία της μηχανοποίησης. Έτσι, οι πιο φωτισμένοι εκπρόσωποι του φιλελεύθερου δόγματος, ξαφνικά αντλούν την έμπνευσή τους από τα συναισθήματα των αδαών εκείνων εργατών, που έσπαζαν τους αργαλειούς πάνω από 100 χρόνια πριν. Το προοδευτικό καθήκον τού πώς να προσαρμοστεί η αρένα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων στη νέα τεχνολογία φέρνει τα πάνω – κάτω και παρουσιάζεται σαν το πρόβλημα τού πώς να περιοριστούν και να περικοπούν οι παραγωγικές δυνάμεις ώστε να ταιριάξουν στην παλιά εθνική αρένα και στις παλιές κοινωνικές σχέσεις. Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού καταναλώνεται πολλή φαιά ουσία στις προσπάθειες να λυθεί το φανταστικό πρόβλημα τού πώς να βάλουν ξανά μέσα στο αυγό της κότας τον κροκόδειλο. Ο υπερσύγχρονος οικονομικός εθνικισμός είναι οριστικά καταδικασμένος από τον ίδιο του τον αντιδραστικό χαρακτήρα. Καθυστερεί και υποβιβάζει τις παραγωγικές δυνάμεις του ανθρώπου.
Οι πολιτικές της κλειστής οικονομίας συνεπάγονται τον τεχνητό περιορισμό των τμημάτων εκείνων της βιομηχανίας που μπορούν με επιτυχία να γονιμοποιήσουν την οικονομία και τον πολιτισμό άλλων χωρών. Συνεπάγονται επίσης ένα τεχνητό φύτεμα των βιομηχανιών εκείνων που δεν έχουν τις ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη στο εθνικό έδαφος. Ο μύθος της οικονομικής αυτάρκειας προκαλεί έτσι τρομερές επιπλέον δαπάνες προς δύο κατευθύνσεις. Σε αυτό προστίθεται και ο πληθωρισμός. Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, ο χρυσός σαν παγκόσμιο μέτρο αξίας, έγινε η βάση όλων των αξιόλογων νομισματικών συστημάτων. Η απομάκρυνση από το στάνταρ χρυσού ξεσκίζει την οικονομία με μεγαλύτερη επιτυχία από τα δασμολογικά τείχη. Ο πληθωρισμός, αυτός καθαυτός έκφραση των διαταραγμένων εσωτερικών σχέσεων και των διαταραγμένων οικονομικών δεσμών μεταξύ των εθνών, εντείνει τη αποδιοργάνωση και βοηθά στη μετατροπή της από λειτουργική σε οργανική. Έτσι, το «εθνικό» νομισματικό σύστημα είναι το επιστέγασμα του σκοτεινού έργου του οικονομικού εθνικισμού.
Οι πιο απροκάλυπτοι εκπρόσωποι της σχολής αυτής παρηγορούνται με την προοπτική ότι το έθνος, ενώ γίνεται φτωχότερο κάτω από μια κλειστή οικονομία, θα γίνει πιο «ενοποιημένο» (Χίτλερ) και ότι, καθώς η σημασία της παγκόσμιας αγοράς φθίνει, οι αιτίες για εξωτερικές συγκρούσεις θα μειωθούν επίσης. Τέτοιες ελπίδες το μόνο που δείχνουν είναι ότι το δόγμα του αυταρχισμού είναι τόσο αντιδραστικό όσο και πέρα για πέρα ουτοπικό. Το γεγονός είναι ότι οι κοιτίδες του εθνικισμού είναι επίσης τα εργαστήρια τρομερών συγκρούσεων στο μέλλον. Σαν πεινασμένη τίγρης, ο ιμπεριαλισμός έχει συσπειρωθεί μέσα στην εθνική του φωλιά, για να μαζέψει δύναμη για ένα καινούργιο άλμα.
Στην πραγματικότητα, οι θεωρίες για τον οικονομικό εθνικισμό, που φαίνονται να βασίζονται στους «αιώνιους» νόμους της φυλής, δείχνουν απλά πόσο απελπιστική στην πραγματικότητα είναι η παγκόσμια κρίση – ένα κλασικό παράδειγμα τού να κάνεις φιλοτιμία τη σκληρή ανάγκη. Τρέμοντας στα γυμνά παγκάκια κάποιου απόμακρου μικρού σταθμού, οι ταξιδιώτες ενός σαραβαλιασμένου τρένου μπορούν με στωικότητα να βεβαιώνουν ο ένας τον άλλον ότι οι επίγειες ανέσεις διαφθείρουν το σώμα και την ψυχή. Όλοι τους όμως ονειρεύονται μια αμαξοστοιχία που θα τους πάει σε ένα μέρος όπου θα μπορέσουν να απλώσουν το κουρασμένο τους σώμα ανάμεσα σε δύο καθαρά σεντόνια. Η άμεση φροντίδα τού επιχειρηματικού κόσμου σε όλες τις χώρες είναι να κρατηθεί, κατά κάποιον τρόπο να επιβιώσει, έστω και σε κώμα, πάνω στο σκληρό κρεβάτι της εθνικής αγοράς. Όμως, όλοι αυτοί οι ακούσιοι στωικοί ονειρεύονται την πανίσχυρη μηχανή μιας νέας παγκόσμιας «συγκυρίας», μιας νέας οικονομικής φάσης.
Θα έρθει; Οι προβλέψεις γίνονται δύσκολες, αν όχι εντελώς αδύνατες από τη σημερινή διαταραχή ολόκληρου του οικονομικού συστήματος. Οι παλιοί βιομηχανικοί κύκλοι, σαν τους χτύπους τής καρδιάς ενός υγιούς σώματος, είχαν έναν σταθερό ρυθμό. Από τον πόλεμο και μετά, δεν παρατηρούμε πια την κανονική διαδοχή οικονομικών φάσεων. Η γερασμένη καρδιά έχει αρρυθμία. Επιπρόσθετα, υπάρχει η πολιτική του λεγόμενου “κρατικού καπιταλισμού”. Σπρωγμένες από ανήσυχα συμφέροντα και από κοινωνικούς κινδύνους, οι κυβερνήσεις εισβάλλουν στον οικονομικό τομέα με μέτρα έκτακτης ανάγκης, που τα αποτελέσματά τους, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν μπορούν οι ίδιες να τα προβλέψουν. Αλλά, κι αν ακόμα αφήσουμε κατά μέρος την πιθανότητα ενός νέου πολέμου, που θα αναστάτωνε για πολύ καιρό τόσο το στοιχειακό έργο των οικονομικών δυνάμεων όσο και τις συνειδητές προσπάθειες για σχεδιασμένο έλεγχο, εμείς, παρόλα αυτά, μπορούμε με βεβαιότητα να προβλέψουμε την καμπή από την κρίση και την ύφεση σε μια αναζωογόνηση, είτε τα ευνοϊκά συμπτώματα που υπάρχουν στην Αγγλία κι ως ένα βαθμό στις Ηνωμένες Πολιτείες αποδειχτούν αργότερα ότι ήταν τα πρώτα χελιδόνια που δεν έφεραν την άνοιξη, είτε όχι. Η καταστροφική δουλειά της κρίσης πρέπει να φτάσει στο σημείο – αν δεν έχει φτάσει ήδη όπου η εξαθλιωμένη ανθρωπότητα θα χρειαστεί μια νέα μάζα αγαθών. Οι καμινάδες θα καπνίζουν, οι τροχοί θα γυρνούν. Κι όταν η αναζωογόνηση θα έχει αρκετά προχωρήσει, ο επιχειρηματικός κόσμος θα αποτινάξει τη νάρκη του, θα ξεχάσει αμέσως τα μαθήματα του χτες, και περιφρονητικά θα παραμερίσει τις θεωρίες της αυταπάρνησης, μαζί με τους εμπνευστές τους.
Θα ήταν, όμως, η μεγαλύτερη αυταπάτη να ελπίζει κανείς ότι η έκταση της επικείμενης αναζωογόνησης θα αντιστοιχεί στο βάθος της σημερινής κρίσης. Στην παιδική ηλικία, στην ωριμότητα, στα γερατειά, η καρδιά χτυπάει με διαφορετικό ρυθμό. Στη διάρκεια της ανόδου του καπιταλισμού, οι διαδοχικές κρίσεις είχαν έναν παροδικό χαρακτήρα, και η προσωρινή πτώση στην παραγωγή αντισταθμιζόταν με το παραπάνω στο επόμενο στάδιο. Αυτό δεν ισχύει πια. Έχουμε μπει σε μια εποχή όπου οι περίοδοι της οικονομικής αναζωογόνησης είναι βραχύβιες, ενώ οι περίοδοι της ύφεσης γίνονται όλο και πιο βαθιές. Οι ισχνές αγελάδες καταβροχθίζουν τις παχιές αγελάδες χωρίς να αφήσουν ίχνος, κι ακόμα εξακολουθούν να βασανίζονται από πείνα.
Όλα τα καπιταλιστικά κράτη, από τη στιγμή που το οικονομικό βαρόμετρο θα αρχίσει να υψώνεται, θα γίνουν τότε ακόμα πιο επιθετικά ανυπόμονα. Ο αγώνας για τις ξένες αγορές θα οξυνθεί σε βαθμό χωρίς προηγούμενο. Οι ευσεβείς ιδέες για τα πλεονεκτήματα της αυταρχίας θα περάσουν στο περιθώριο, και τα σοφά σχέδια για εθνική αρμονία, θα ριχτούν στο καλάθι των αχρήστων. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τον γερμανικό καπιταλισμό με τον εκρηκτικό του δυναμισμό ή για τον αργοπορημένο και άπληστο καπιταλισμό της Ιαπωνίας, αλλά, επίσης και για τον καπιταλισμό της Αμερικής, που εξακολουθεί να είναι πανίσχυρος, παρά τις νέες του αντιφάσεις.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιπροσώπευαν τον πιο τέλειο τύπο καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η σχετική ισορροπία της εσωτερικής και φαινομενικά ανεξάντλητης αγοράς τους, εξασφάλισε στις Ηνωμένες Πολιτείες μια αποφασιστική τεχνική και οικονομική υπερίσχυση πάνω στην Ευρώπη. Η επέμβασή τους, όμως, στον Παγκόσμιο Πόλεμο, πραγματικά ήταν μια έκφραση του γεγονότος ότι η εσωτερική τους ισορροπία είχε ήδη διαταραχτεί. Οι αλλαγές που ο πόλεμος εισήγαγε στην αμερικανική δομή, με τη σειρά τους, έβαλαν μέσα στην παγκόσμια αρένα ένα ζήτημα ζωής και θανάτου για τον αμερικανικό καπιταλισμό. Υπάρχουν αρκετές αποδείξεις ότι η είσοδος αυτή πρέπει να πάρει εξαιρετικά δραματικές μορφές.
Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας έχει αποφασιστική σημασία στις αμοιβαίες σχέσεις Αμερικής και Ευρώπης και γενικά στον καθορισμό της μελλοντικής θέσης των ΗΠΑ στον κόσμο. Η πιο υψηλή αυτή μορφή, που οι Γιάνκηδες έδωσαν στον νόμο της παραγωγικότητας της εργασίας, λέγεται αλυσίδα, τυποποιημένη ή μαζική παραγωγή. Θα φαινόταν ότι το σημείο από όπου ο μοχλός του Αρχιμήδη θα μπορούσε να αναποδογυρίσει τον κόσμο έχει βρεθεί. Όμως ο παλιός πλανήτης αρνείται να γυρίσει ανάποδα. Ο καθένας υπερασπίζεται τον εαυτό του απέναντι σε όλους τους άλλους, προστατεύοντάς τον με ένα τελωνειακό τείχος και έναν φράχτη από ξιφολόγχες. Η Ευρώπη δεν αγοράζει αγαθά, δεν πληρώνει χρέη και, επιπλέον, εξοπλίζεται. Με πέντε αξιοθρήνητες μεραρχίες η πεινασμένη Ιαπωνία καταλαμβάνει μια ολόκληρη χώρα. Η πιο προηγμένη τεχνική του κόσμου ξαφνικά δείχνει ανίσχυρη μπροστά σε εμπόδια που βασίζονται σε μια πολύ κατώτερη τεχνική. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας φαίνεται να χάνει τη δύναμή του.
Αυτό, όμως, συμβαίνει μονάχα φαινομενικά. Ο βασικός νόμος της ανθρώπινης ιστορίας πρέπει αναπόφευκτα να πάρει εκδίκηση πάνω σε παράγωγα ή δευτερεύοντα φαινόμενα. Αργά ή γρήγορα ο αμερικανικός καπιταλισμός πρέπει να ανοίξει δρόμους για τον εαυτό του μέσα από τα μήκη και τα πλάτη ολόκληρου του πλανήτη μας. Με τι μεθόδους; Με ΟΛΕΣ τις μεθόδους. Ένας υψηλός συντελεστής παραγωγικότητας υποδηλώνει επίσης έναν υψηλό συντελεστή καταστροφικής δύναμης. Γίνομαι κήρυκας του πολέμου; Καθόλου. Δεν γίνομαι κήρυκας για τίποτα. Προσπαθώ μονάχα να αναλύσω την παγκόσμια κατάσταση και να βγάλω συμπεράσματα από τους νόμους της οικονομικής μηχανικής. Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από το είδος εκείνο της διανοητικής δειλίας που γυρίζει την πλάτη σε γεγονότα και τάσεις όταν έρχονται σε αντίφαση με ιδανικά ή προκαταλήψεις.
Μονάχα μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της παγκόσμιας ανάπτυξης μπορούμε να δώσουμε στον φασισμό την κατάλληλη θέση του. Δεν περιέχει τίποτα δημιουργικό, τίποτα ανεξάρτητο. Η ιστορική του αποστολή είναι να υποβιβάζει τη θεωρία και την πράξη του οικονομικού αδιεξόδου σε έναν παραλογισμό.
Στις μέρες του, ο δημοκρατικός εθνικισμός οδήγησε την ανθρωπότητα μπροστά. Ακόμα και τώρα, εξακολουθεί να είναι ικανός να παίξει έναν προοδευτικό ρόλο στις αποικιακές χώρες της Ανατολής. Αλλά ο εκφυλισμένος φασιστικός εθνικισμός, που προετοιμάζει ηφαιστειακές εκρήξεις και ηφαιστειακές συγκρούσεις στην παγκόσμια αρένα, δεν φέρνει τίποτ’ άλλο εκτός από ερείπια. Όλες μας οι εμπειρίες πάνω σε αυτόν τον λογαριασμό στα τελευταία εικοσιπέντε ή τριάντα χρόνια θα φαίνονται μια ειδυλλιακή εισαγωγή σε σύγκριση με τη μουσική της κόλασης που μας περιμένει. Όλον αυτόν τον καιρό δεν έχουμε μια προσωρινή οικονομική πτώση, αλλά ολοκληρωτική οικονομική ερήμωση, όπως και την καταστροφή ολόκληρης της κουλτούρας μας, στην περίπτωση που η εργαζόμενη και σκεπτόμενη ανθρωπότητα αποδειχθεί ανίκανη να αρπάξει έγκαιρα τα χαλινάρια των δικών της παραγωγικών δυνάμεων και να οργανώσει σωστά αυτές τις δυνάμεις σε ευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακα.
Μετάφραση: Κατερίνα Μάτσα
* Written:1934.
First Published:Foreign Affairs, April 1934.
Source:Class Struggle Official Organ Of The Communist League Of Struggle (Adhering to the International Left Opposition), Vol.4 No.9-10, October 1934.
Republished:From the Arsenal of Marxism Fourth International, Vol.17 No.2, Winter 1956, pp.18-21.
Online Version:Vera Buch & Albert Weisbord Internet Archive.
Transcribed/HTML Markup:Albert Weisbord Internet Archive/David Walters.
Γράφτηκε το 1934.
Πρώτη Δημοσίευση: Foreign Affairs, Απρίλιος 1934.
Πηγή: Ταξικός αγώνας, Επίσημο όργανο της Κομμουνιστικής Ένωσης Αγώνα (Μέλος της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης), Vol.4 No. 9-10, Οκτώβριος 1934.
Αναδημοσίευση: Από το Arsenal of Marxism, Fourth International, Vol.17 No.2 , Winter 1956, σελ.18-21.
Διαδικτυακή έκδοση: Αρχείο Διαδικτύου Vera Buch & Albert Weisbord .
Μεταγραφή/Σήμανση HTML: Αρχείο Διαδικτύου Albert Weisbord/David Walters.
https://www.marxists.org/archive/trotsky/1934/xx/nationalism.htm
Το κείμενο αναδημοσιεύεται από το περιοδικό Επαναστατική ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, διμηνιαίο θεωρητικό πολιτικό περιοδικό της Κ.Ε. της ΕΔΕ, Απρίλης 1981, Νο 22 – 23.
Η ΕΔΕ (Εργατική Διεθνιστική Ένωση) ήταν το πρόδρομο σχήμα του Εργατικού Επαναστατικού Κόμματος (ΕΕΚ-Τροτσκιστές). Στο δημοσίευμα δεν αναφέρεται το όνομα του μεταφραστή, όμως το πιθανότερο είναι να είναι η Κατερίνα Μάτσα, που ήταν η άτυπη υπεύθυνη του περιοδικού. Η παρούσα μετάφραση σε δύο σημεία έχει δύο προτάσεις που δεν περιέχονται στην αγγλική μετάφραση του κειμένου του Τρότσκι που υπάρχει στο https://www.marxists.org/archive/trotsky/1934/xx/nationalism.htm. Προφανώς χρησιμοποιήθηκε το “πρωτότυπο” κείμενο στα αγγλικά, ή η γαλλική του μετάφραση.
Στην παρούσα εκδοχή το κείμενο πληκτρολογήθηκε και διορθώθηκε σε σημεία της μετάφρασης από τον Σάββα Στρούμπο, ενώ συμβολή στη μετάφραση και την επιμέλεια είχε ο Θόδωρος Κουτσουμπός.
* Matthew Calbraith Perry (10 Απριλίου 1794 – 4 Μαρτίου 1858)· ήταν αξιωματικός του Ναυτικού των ΗΠΑ, διοικητής στόλου σε πολλούς πολέμους, συμπεριλαμβανομένου του Aγγλο-Αμερικανικού Πολέμου του 1812 και του Μεξικανο-Αμερικανικού Πολέμου (1846 – 1848). Υπό την ηγεσία του και με τις απειλες των πυροβόλων, οι ΗΠΑ έβαλαν τέλος στον απομονωτισμό της Ιαπωνίας με την υπογραφή της Συμφωνίας της Kanagawa το 1854.