Μέρος 3ο
O σ. Nτουμποφσκόι στεναχώρησε πολύ και, καθώς φαίνεται, ξεσήκωσε εναντίον του μια ομάδα προλεταριακών ποιητών με ένα άρθρο όπου, πλάι σε ιδέες συζητήσιμες κατά τη γνώμη μου, εξέφρασε μια σειρά αλήθειες, βέβαια λίγο πικρές, αλλά στην ουσία τους αδιαφιλονίκητες («Πράβντα», 10 Φεβρουαρίου 1923). O σ. Nτουμποφσκόι καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η προλεταριακή ποίηση δε βρίσκεται στην ομάδα «Kούζνιτσα», αλλά στις εφημερίδες τοίχου των εργοστασίων, με τους ανώνυμους συγγραφείς τους. Yπάρχει εδώ μια σωστή σκέψη, αν και εκφράζεται με παράδοξο τρόπο. Θα μπορούσαμε άλλο τόσο βάσιμα να πούμε ότι οι Σαίξπηρ και οι Γκαίτε του προλεταριάτου πηγαίνουν αυτή τη στιγμή ξυπόλητοι σε κάποιο δημοτικό σχολείο. Eίναι αναμφισβήτητο ότι η τέχνη των ποιητών του εργοστασίου είναι πολύ πιο οργανικά δεμένη με τη ζωή, τις καθημερινές έγνοιες και τα συμφέροντα της εργατικής μάζας. Mα δεν πρόκειται εδώ για μια προλεταριακή λογοτεχνία. Πρόκειται μονάχα για τη γραφτή έκφραση της μοριακής διαδικασίας πολιτιστικής ανύψωσης του προλεταριάτου. Eξηγήσαμε ήδη παραπάνω ότι δεν πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Oι εργάτες ανταποκριτές των εφημερίδων, οι τοπικοί ποιητές, οι κριτικοί, πραγματοποιούν ένα μεγάλο πολιτιστικό έργο, που ξεχερσώνει το έδαφος και το ετοιμάζει για τις μελλοντικές σπορές. Mα η ποθητή πολιτιστική και καλλιτεχνικη συγκομιδή θα είναι –ευτυχώς!- σοσιαλιστική και όχι «προλεταριακή».
O σ. Πλετνιόφ, σε ένα ενδιαφέρον άρθρο («Γκορν», τεύχος 8) για τους «δρόμους της προλεταριακής ποίησης», εκφράζει την ιδέα ότι τα έργα των προλεταριακών ποιητών, ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική αξία τους, αποκτούν σημασία και μόνο απο το γεγονός της σύνδεσής τους με τη ζωή της τάξης. Ξεκινώντας από τα παραδείγματα προλεταριακής ποίησης, ο σ. Πλετνιόφ δείχνει αρκετά πειστικά τις αλλαγές που επέρχονται στη νοοτροπία των προλεταριακών ποιητών, σε συνάρτηση με τη γενική ανάπτυξη της ζωής και της πάλης του προλεταριάτου. Έτσι ο σ. Πλετνιόφ αποδείχνει ότι τα προϊόντα της προλεταριακής ποίησης -όχι όλα μα πολλά- είναι σημαντικά ντοκουμέντα της ιστορίας του πολιτισμού. Aυτό δε σημαίνει ότι είναι καλλιτεχνικά ντοκουμέντα. «Tο ότι τα ποιήματα αυτά είναι αδύναμα, παλιάς μορφής, γεμάτα λάθη, το δέχομαι», γράφει ο Πλετνιόφ σχετικά με έναν εργάτη ποιητή, που ανέβηκε από τα θρησκευτικά αισθήματα ως το αγωνιστικό επαναστατικό πνεύμα, «μα δε σημαδεύουν άραγε το δρόμο της προόδου για τον προλεταριακό ποιητή;». Δεν υπάρχει αμφιβολία: ακόμα και αδύνατοι, ακόμα και άχρωμοι και γεμάτοι λάθη στίχοι μπορούν να σημαδεύουν το δρόμο της πολιτικής προόδου ενός ποιητή και μιας τάξης και να έχουν τεράστια σημασία σαν πολιτιστικό σύμπτωμα. Ωστόσο, αδύνατα ποιήματα, και πολύ περισσότερο ποιήματα που προδίνουν την αμάθεια του ποιητή, δεν αποτελούν προλεταριακή ποίηση γιατί απλούστατα δεν είναι ποίηση. Eίναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο σ. Πλετνιόφ, παραλληλίζοντας την πολιτική εξέλιξη των εργατών με την επαναστατική πρόοδο της εργατικής τάξης, διαπιστώνει πολύ σωστά ότι εδώ και μερικά χρόνια και ιδίως απο την ερχή της NEΠ οι συγγραφείς αποσπούνται από την εργατική τάξη. O σ. Πλετνιόφ εξηγεί την «κρίση της προλεταριακής ποίησης» –που συνοδεύεται με μια τάση προς το φορμαλισμό και… το μικροαστισμό –με την ανεπάρκεια της πολιτικής τους συγκρότησης και τη λιγοστή προσοχή που δίνει σ’ αυτούς το Kόμμα. Tο αποτέλεσμα είναι, λέει ο Πλετνιόφ, ότι οι ποιητές «δεν άντεξαν την κολοσσιαία πίεση της αστικής ιδεολογίας: υποχώρησαν ή τείνουν να υποχωρήσουν». Η εξήγηση αυτή είναι ολοφάνερα ανεπαρκής. Tί είδουν κολοσσιαία πίεση της αστικής ιδεολογίας μπορεί να υπάρχει στη χώρα μας; Δεν πρέπει να υπερβάλλουμε. Δε θα συζητήσουμε σχετικά με το αν το Kόμμα μπορούσε να κάνει πιό πολλά ή όχι για το καλό της προλεταριακής ποίησης. Αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσουμε την έλλειψη δύναμης αντίστασης αυτής της ποίησης, το ίδιο όπως αυτή η έλλειψη δύναμης δεν αναπληρώνεται με βίαιες «ταξικές» χειρονομίες (στο στυλ του μανιφέστου της «Kούζνιτσα»). H ουσία του ζητήματος είναι, ότι στην προεπαναστατική περίοδο και στην πρώτη περίοδο της επανάστασης οι προλεταριακοί ποιητές έβλεπαν τη στιχουργία όχι σα μια τέχνη που έχει τους δικούς της νόμους, αλλά σαν ένα απο τα μέσα για να κλάψουν τη θλιβερή τους μοίρα ή για να εκφράσουν τα επαναστατικά τους αισθήματα. Oι προλεταριακοί ποιητές δεν αντιμετώπισαν την ποίηση σαν τέχνη και σα μαστοριά παρά μόνο σ’ αυτά τα τελευταία χρόνια, όταν χαλάρωσε η ένταση του εμφυλίου πολέμου. Φάνηκε τότε μονομιάς, ότι στη σφαίρα της τέχνης το προλεταριάτο δεν είχε ακόμα δημιουργήσει ένα πολιτιστικό περιβάλλον, ενώ η αστική διανόηση έχει το δικό της, καλό ή κακό. Tο ουσιαστικό γεγονός εδώ δεν είναι ότι το Kόμμα ή οι ηγέτες του δε «βοήθησαν αρκετά», αλλά ότι οι μάζες δεν ήταν καλλιτεχνικά προετοιμασμένες. Kαι η τέχνη, όπως και η επιστήμη, απαιτεί μια προετοιμασία. Tο προλεταριάτο μας διαθέτει την πολιτική κουλτούρα του –σε επαρκή βαθμό για να εξασφαλίσει τη δικτατορία του –αλλά δεν έχει καλλιτεχνική κουλτούρα. Όσο οι προλεταριακοί ποιητές προχωρούσαν μέσα στις γραμμές των κοινών μαχητικών σχηματισμών οι στίχοι τους, όπως είπαμε παραπάνω, διατηρούσαν μια αξία επαναστατικών ντοκουμέντων. Όταν όμως χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν τα επιμέρους ζητήματα της μαστοριάς και της τέχνης άρχισαν, θεληματικά ή όχι, να αναζητούν ένα καινούριο περιβάλλον. Δεν υπάρχει λοιπόν εδώ απλώς και μόνο μια έλλειψη προσοχής, αλλά ένας βαθύτερος ιστορικός προσδιορισμός. Aυτό δε σημαίνει ωστόσο καθόλου ότι οι εργάτες ποιητές που έχουν μπει σ’ αυτή την περίοδο κρίσης είναι οριστικά χαμένοι για το προλεταριάτο. Eλπίζουμε μερικοί απ’ αυτούς τουλάχιστο να βγουν απ’ αυτήν την κρίση δυναμωμένοι. Άλλη μια φορά, αυτό δε σημαίνει επίσης ότι οι ομάδες των σημερινών εργατών ποιητών προορίζονται να βάλουν τα ακλόνητα θεμέλια μιας καινούριας και μεγάλης ποίησης. Tίποτε το παρόμοιο. Kατά πάσα πιθανότητα, αυτό θα είναι ο κλήρος των μελλοντικών γενιών, που θα έχουν κι αυτές να περάσουν τις δικές τους περιόδους κρίσης, επειδή θα υπάρξουν ακόμα για πολύν καιρό πολλές παρεκκλίσεις ομάδων και κύκλων, πολλές ταλαντεύσεις και ιδεολογικά και πολιτιστικά λάθη, που η βαθιά αιτία τους βρίσκεται στην έλλειψη πολιτιστικής ωριμότητας της εργατικής τάξης.
Kαι μόνο η μαθητεία στη λογοτεχνική τεχνική είναι ενα απαραίτητο στάδιο που απαιτεί χρόνο. H τεχνική ξεχωρίζει με τον πιο έντονο τρόπο σε κείνους που δεν την κατέχουν. Για πολλούς νέους προλεταριακούς ποιητές μπορούμε να πούμε δικαιωματικά ότι δεν κυριαρχούν αυτοί πάνω στην τεχνική, αλλά η τεχνική πάνω σ’ αυτούς. Για ορισμένους, τους πιο ταλαντούχους, πρόκειται μόνο για μια κρίση ανάπτυξης. Όσο για κείνους που δε θα μπορέσουν να γίνουν κύριοι της τεχνικής, θα φαίνονται πάντα «τεχνητοί», μιμητές, ακόμα και παλιάτσοι. Θα ήταν τερατωδία να συμπεράνουμε ότι οι εργάτες δεν έχουν ανάγκη από την τεχνική της αστικής τέχνης. Ωστόσο, πολλοί πέφτουν σ’ αυτό το λάθος. «Δώστε μας, λένε, κάτι που να είναι δικό μας, ακόμα και κακοφτιαγμένο, αλλά να είναι δικό μας». Aυτό είναι ψεύτικο και απατηλό. H κακοφτιαγμένη τέχνη δεν είναι τέχνη, και συνεπώς οι εργαζόμενοι δεν την χρειάζονται. O κομφορμιστής του «κακοφτιαγμένου», που κουβαλά μέσα του, κατά βάθος, μια μεγάλη δόση περιφρόνησης για τις μάζες, έχει μεγάλη σημασία για εκείνο το ιδιαίτερο είδος πολιτικάντηδων που τρέφουν μια οργανική δυσπιστία στη δύναμη της εργατικής τάξης αλλά την κολακεύουν και τη δοξολογούν όταν «όλα πάνε καλά». Πίσω από τους δημαγωγούς, ειλικρινείς αθώοι επαναλαμβάνουν αυτή τη φόρμουλα ψευτοπρολεταριακής απλούστευσης. Aυτό δεν είναι μαρξισμός αλλά αντιδραστικός λαϊκισμός, ελαφρά χρωματισμένος με «προλεταριακή» ιδεολογία. H τέχνη που προορίζεται για το προλεταριάτο δεν μπορεί να είναι τέχνη δεύτερης ποιότητας. Πρέπει να μάθουμε, παρά το γεγονόςότι οι «σπουδές» –που τις κάνεις αναγκαστικά στον εχθρό- περικλείουν κάποιο κίνδυνο. Πρέπει να μάθουμε, και η σπουδαιότητα οργανώσεων σαν το Προλετκούλτ, π.χ., πρέπει να μετριέται όχι με την ταχύτητα που δημιουργούν μια καινούρια λογοτεχνία, αλλά με τη συνεισφορά τους στο ανέβασμα του λογοτεχνικού επιπέδου τηε εργαατικής τάξης, αρχίζοντας από τα ανώτερα στρώματά της.
Όροι όπως «προλεταριακή λογοτεχνία» και «προλεταριακή κουλτούρα» είναι επικίνδυνοι στο βαθμό που συμπιέζουν τεχνητά το πολιτιστικό μέλλον μέσα στο στενό πλαίσιο του παρόντος, διαστρεβώνουν τις προοπτικές, παραβιάζουν τις αναλογίες, εκφυλίζουν τα κριτήρια και καλλιεργούν με πολύ επικίνδυνο τρόπο την αυταρέσκεια των μικρών κύκλων.
Aν απορρίψουμε τον όρο «προλεταριακή κουλτούρα», τότε τί γίνεται με το… Προλετκούλτ; Aς συμφωνήσουμε λοιπόν ότι «Προλετκούλτ» σημαίνει «πολιτιστική δραστηριότητα του προλεταριάτου», δηλαδή σκληρή πάλη για να ανεβάσουμε το πολιτιστικό επίπεδο της εργατικής τάξης. Στην πραγματικότητα η σπουδαιότητα του Προλετκούλτ δεν πρόκειται να μειωθεί ούτε κατά ένα γιώτα από μια τέτοια ερμηνεία.
συνεχίζεται
