Η πανδημία του κορονοϊού και οι αόρατοι άνθρωποι
της Κατερίνας Μάτσα
Ο Trump έβγαλε την Αμερική από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, διέκοψε την χρηματοδότηση όλων των ερευνητικών κέντρων, αρνείται την κλιματική αλλαγή. Στο μεταξύ, όλοι οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι έρχονται νέες πανδημίες. Τι κάνουμε; Έχουμε βγάλει τα μαθήματα από την προηγούμενη πανδημία του κορονοϊού; Τι έγινε τότε με μια μεγάλη κατηγορία συνανθρώπων μας εξαρτημένων από ουσίες, που το σύστημα αντιμετωπίζει ως αόρατους;
Η πανδημία Covid-19 ήρθε να αποκαλύψει με τον πιο βίαιο τρόπο την ευαλωτότητα των ατόμων αλλά και των συστημάτων, κοινωνικών, πολιτικών, ηθικών, υγειονομικών.
Ήρθε να αποκαλύψει το ακραίο όριο της ευαλωτότητας που είναι ο θάνατος. Ποιος μπορεί να ξεχάσει την πομπή των στρατιωτικών καμιονιών στο Μπέργκαμο της Ιταλίας την άνοιξη του 2020, οδηγώντας στη μαζική ταφή των νεκρών σωμάτων τής πανδημίας χωρίς τις καθιερωμένες ταφικές τελετές, αναγκαίες για την επιτέλεση του πένθους, με πανταχού παρόντα το φόβο της μετάδοσης του ιού;
Η ευαλωτότητα ως καθολική ανθρώπινη συνθήκη αποκτά διαφορετική σημασία και αντιμετώπιση σε κάθε εποχή, σε κάθε κοινωνία, σε κάθε κοινωνική τάξη.
Στην εποχή μας, μέσα σε όρους κρίσης και παρακμής της καπιταλιστικής κοινωνίας, η ευαλωτότητα αποκτά διαφορετικές διαστάσεις και η αντιμετώπισή της διαφορετικά χαρακτηριστικά, όταν αφορά ειδικές κοινωνικές κατηγορίες, τις λεγόμενες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, στις οποίες εντάσσονται και τα εξαρτημένα από νόμιμες και παράνομες ουσίες άτομα. Τους ανθρώπους, που το σύστημα τους θέλει «αόρατους»
Πώς βίωσαν αυτοί οι άνθρωποι τον κίνδυνο της μετάδοσης του κορονοϊού, την ίδια τη λοίμωξη όταν συνέβη, ποια ήταν η αντιμετώπισή τους από το υγειονομικό σύστημα και τις κοινωνικές υπηρεσίες;
Πρόκειται για άτομα από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που θέλησαν να ξεφύγουν από μια ζωή χωρίς νόημα, χωρίς χαρά, χωρίς μέλλον, αναζήτησαν ένα δρόμο φυγής από τα αδιέξοδα και χάθηκαν στην εξάρτηση. Αποκλειστικό περιεχόμενο της μίζερης ζωής τους μέσα στις ουσίες είναι πιά η χρήση με κάθε τίμημα. Ζουν μέσα στη στέρηση, στο κοινωνικό περιθώριο, αποκλεισμένοι από την κοινωνική ζωή. Γεμίζουν τις πιάτσες, εκτεθειμένοι στη βία της αστυνομίας, που τους μετακινεί από τη μια πιάτσα στην άλλη, σαν τα σκουπίδια που πρέπει να κρυφτούν από τη δημόσια θέα. Συχνά ζητιανεύουν για τη δόση τους, ενώ τους κατατρώει το κρύο και οι αρρώστιες. Τεράστιος ο ψυχικός τους πόνος, κρύβεται πίσω από τις τόσο συχνές εκρήξεις της οργής τους, τα βίαια ξεσπάσματα, τις όχι σπάνιες ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις τους.
Δεν είναι ασθενείς, με την ιατρική έννοια του όρου. Δεν πρόκειται για χρονία, ανίατη νόσο του εγκεφάλου, όπως υποστηρίζει η ακαδημαϊκή, καθεστωτική Ψυχιατρική. Στον ευαίσθητο ψυχισμό τους αποτυπώνεται η κρίση της οικογένειας, της κοινωνίας και του πολιτισμού, η εμβληματική παθολογία της νεωτερικότητας. Αποτελούν τους αδύνατους κρίκους μιας κοινωνικής αλυσίδας που σπάζει κάτω από το βάρος της κρίσης του συστήματος και τους μετατρέπει σε απλά αντικείμενα κοινωνικού ελέγχου και ταπεινωτικής βίας από την κρατική εξουσία.
Με αυτή την ιδιότητα, ως αντικείμενα κοινωνικού ελέγχου, αντιμετωπίστηκαν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Θεωρήθηκαν ως εστίες μετάδοσης του ιού στο κοινωνικό σύνολο, το οποίο έπρεπε να προστατευθεί από την επαφή μαζί τους. Γι’ αυτό, εμβολιάστηκαν όλοι υποχρεωτικά. Οι δικές τους ανάγκες διατροφής, στέγασης, υγείας, και άλλες μπήκαν κι αυτές στο περιθώριο, μαζί με τα ανθρώπινα δικαιώματά τους.
Όπως φαίνεται από τη διεθνή βιβλιογραφία, κατά τη διάρκεια της πανδημίας αυξήθηκε η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών, κυρίως κοκαΐνης, ηρωίνης, μεθαμφεταμίνης, αλκοόλ και κάνναβης.
Συνέβαλαν οι ψυχοπιεστικές συνθήκες της πανδημίας, ο διαρκής φόβος της αρρώστιας και του θανάτου, η κοινωνική απομόνωση, ο περιορισμός της φυσικής άσκησης, η αύξηση των ψυχικών διαταραχών, του άγχους, των κρίσεων πανικού, της κατάθλιψης.
Κάποια άτομα άρχισαν τότε, μέσα σε αυτές τις συνθήκες τη χρήση ουσιών. Άλλα, ήδη εξαρτημένα, αύξησαν την ποσότητα, είτε εκτέθηκαν στη χρήση επικίνδυνων ναρκωτικών του δρόμου, που ήταν πιο διαθέσιμα. Απεξαρτημένα άτομα, που είχαν ολοκληρώσει θεραπευτικό πρόγραμμα, έκαναν υποτροπή.
Θεραπευτικά προγράμματα και υποστηρικτικές υπηρεσίες αναγκάστηκαν να διακόψουν τη λειτουργία τους ή να υπολειτουργήσουν, λόγω, βασικά, των ελλείψεων προσωπικού. Πολλές υποτροπές δεν αντιμετωπίστηκαν. Αυτό συνέβαλε στην αύξηση των θανάτων από υπερβολική δόση.
Αυξήθηκε επίσης ο αριθμός των αυτοκτονιών και, γενικά, των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Αυξήθηκε η διάδοση των νέων εξαρτήσεων, συχνά μαζί με τα ναρκωτικά (Ίντερνετ, τζόγος, τροφή κ.λπ.)
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας αυξήθηκαν οι θάνατοι, είτε από υπερβολική δόση, είτε από την νόσο του Covid. Λόγω των ακατάλληλων όρων ζωής τους και λόγω των υποκείμενων παθολογιών (ηπατίτιδες κ.λπ.) αυτά τα άτομα είχαν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να νοσήσουν, νοσούσαν, συνήθως, βαριά και την ίδια στιγμή δεν έβρισκαν κρεβάτι σε δημόσιο νοσοκομείο ή θάλαμο εντατικής νοσηλείας.
Στον ελληνικό χώρο δημιουργήθηκε μια ανάλογη κατάσταση, μολονότι τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ελλειπή.
Από το ΕΚΤΕΠΝ ανακοινώθηκε ότι αυξήθηκε η χρήση ουσιών. Στα λύματα, σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα, ανιχνεύτηκαν μεγάλες ποσότητες βενζοδιαζεπινών και κοκαΐνης. Επίσης, από την ετήσια έκθεση INCB 2020 φαίνεται ότι δημιουργήθηκε μια κρυφή επιδημία χρήσης ναρκωτικών από ηλικιωμένους. Τέλος, αυξήθηκε η διαδικτυακή διακίνηση ναρκωτικών μέσω κρυπτογραφημένων επικοινωνιών από το οργανωμένο έγκλημα. Ανοιχτές αγορές στο Διαδίκτυο και το darknet, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα διαδικτυακά φόρουμ φαίνεται πως παίζουν σημαντικότερο ρόλο στην προμήθεια ναρκωτικών ουσιών σε επίπεδο λιανικής.
Τα μέτρα καταπολέμησης της εξάπλωσης του κορονοϊού επηρέασαν τις παράνομες αγορές ναρκωτικών, οδηγώντας σε ελλείψεις ορισμένων ναρκωτικών από την αγορά και σε αύξηση της τιμής τους. Υπάρχουν ενδείξεις ότι χρησιμοποιήθηκαν προσμείξεις, όπως το φεντανίλ, συμβάλλοντας στην αύξηση των θανάτων από υπερβολική δόση.
Σε ό,τι αφορά την αστεγία των εξαρτημένων ατόμων, όπως φαίνεται από την ετήσια έκθεση του ΕΚΤΕΠΝ το 2023, μη σταθερή στέγη ή απουσία στέγης ανέφερε 1 στα 8 άτομα.
Πάντως, στο χώρο των αστέγων η κατάσταση ήταν δραματική. Υπήρχαν οι άστεγοι και οι άστεγοι-τοξικομανείς. Αυτή η διάκριση σηματοδοτούσε την απόλυτη εξαθλίωση των τοξικομανών στους δρόμους, χωρίς δυνατότητα να βρουν θέση σε ξενώνα.
Από τα στοιχεία του τμήματος έρευνας του 18Άνω, το ποσοστό των αστέγων που ζήτησαν να ενταχθούν σε πρόγραμμα του 18Άνω ήταν μικρό, 2 – 2,6%. Συνολικά, όμως, τα αιτήματα θεραπείας αυξήθηκαν σημαντικά. Συνάγεται ότι πολλά από τα εξαρτημένα άτομα που βρίσκονταν στο δρόμο ξαναγύρισαν στο πατρικό σπίτι και η οικογένεια τα δέχτηκε με τον όρο να παρακολουθήσουν θεραπευτικό πρόγραμμα.
Τον Ιούνιο 2020, όπως και το Σεπτέμβριο 2020, οι εισαγωγές σε πρόγραμμα του 18Άνω σχεδόν διπλασιάστηκαν σε σχέση με τις αντίστοιχες της προηγούμενης χρονιάς.
Τα δημόσια προγράμματα, πάντως, 18Άνω και ΚΕΘΕΑ, δεν περιόρισαν αισθητά τις δραστηριότητές τους, παρά τις ελλείψεις σε προσωπικό και τα άλλα λειτουργικά προβλήματα.
Σε ό,τι αφορά τους θανάτους εξαρτημένων ατόμων από Covid ή υπερβολική δόση δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία.
Τέλος, σε σχέση με τους άστεγους στις πιάτσες, που οι περισσότεροι ήταν ενταγμένοι στα προγράμματα υποκαταστάτων του ΟΚΑΝΑ, κλήθηκαν να βρουν μια θέση στο υπνωτήριο του ΟΚΑΝΑ, που άνοιξε όταν άρχισε η πανδημία, στο κέντρο της Αθήνας, με δύναμη 90 κλινών, ελάχιστο προσωπικό και άθλιες συνθήκες διαμονής (κοριούς, κατσαρίδες κ.λπ.). Η λογική της δημιουργίας του ήταν σαφώς η προστασία του υπόλοιπου πληθυσμού μέσω του κοινωνικού ελέγχου αυτής της τόσο ευάλωτης κοινωνικής ομάδας και όχι η αντιμετώπιση των πραγματικών αναγκών της. Ευτυχώς που δημιουργήθηκαν ομάδες αλληλεγγύης και συλλογικές κουζίνες, όπου μπορούσαν αυτά τα άτομα να τραφούν.
Μιλώντας λοιπόν για τις επιδημίες που έρχονται –«το τέρας βρίσκεται στην πόρτα μας», είναι ο τίτλος του βιβλίου του ειδικού επιστήμονα για τις επιδημίες Mike Davis– πρέπει να πούμε ότι η ίδια λογική του κοινωνικού ελέγχου διέπει και σήμερα τις στεγαστικές δομές, που απευθύνονται στα εξαρτημένα άτομα, όπως φάνηκε από τη συζήτηση που έγινε στο Δημοτικό Συμβούλιο της Αθήνας, με πρωτοβουλία της Ανατρεπτικής Συμμαχίας για την Αθήνα, για τις άθλιες συνθήκες που εξακολουθούν να επικρατούν στο Πολυδύναμο Κέντρο, τους κοριούς, τις κατσαρίδες, το ελάχιστο και με όρους επισφάλειας προσωπικό.
Επιπλέον, με βάση το νόμο Βαρτζόπουλου, που ψηφίστηκε κατακαλόκαιρο, παρά τις τεράστιες αντιδράσεις, τα θεραπευτικά προγράμματα 18Άνω του ΨΝΑ, τα αντίστοιχα του ΨΝΘ, της Κέρκυρας και των Ιωαννίνων, καθώς και του ΚΕΘΕΑ, που σήκωσαν κατά κύριο λόγο το βάρος της θεραπείας απεξάρτησης στην περίοδο της πανδημίας, ιδιωτικοποιούνται και ομογενοποιούνται, δηλαδή χάνουν τον ανεξάρτητο θεραπευτικό χαρακτήρα τους. Αυτό σημαίνει ότι τα εξαρτημένα άτομα θα βρεθούν σε ακόμα δυσμενέστερη θέση, εκτός προγράμματος θεραπείας, στο δρόμο ή… στη μανία των κοριών του Υπνωτηρίου.
Και με δεδομένη την πλήρη κατάρρευση του ΕΣΥ, την τραγική του υποστελέχωση που οδηγεί σε κλείσιμο κλινικών, τμημάτων, ακόμα και κλινών εντατικής θεραπείας, στο πλαίσιο της νεοφιλελευθερης πολιτικής τής κυβέρνησης, δεν διαφαίνεται καμμιά περίπτωση επαρκούς επιστημονικά και ανθρώπινης αντιμετώπισης των «αόρατων» ανθρώπων, που ο αριθμός τους αυξάνεται γεωμετρικά, όσο βαθαίνει η κρίση του συστήματος. Τελικά, το διακύβευμα είναι η ίδια η ζωή. Γιατί το σύστημα των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων, της φτώχειας, των πολέμων και της κλιματικής αλλαγής δημιουργεί όλους τους όρους όχι μόνο για τη δημιουργία επιδημιών, αλλά και για την ταχύτατη εξάπλωσή τους. Και με δεδομένη την καταστροφή του κράτους πρόνοιας που επιβάλει η νεοφιλελεύθερη πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων, όλος, τελικά, ο πληθυσμός αποκτά μια θανάσιμη ευαλωτότητα, όλη η ανθρωπότητα βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. Απέναντι σε αυτόν το θανάσιμο κίνδυνο μπορούμε να μείνουμε απαθείς;