Ο Λένιν, ο Τρότσκυ, η επανάσταση και η μουσική

Αφιερωμένο στα 81 χρόνια από την δολοφονία του μεγάλου μπολσεβίκου επαναστάτη

του Ερνέστου Αγγελή

Σήμερα Παρασκευή 20 Αυγούστου του 2021, είναι η επέτειος του δολοφονικού χτυπήματος κατά του Λέων Τρότσκυ στο Μεξικό όπου είχε βρει άσυλο ο μεγάλος επαναστάτης, κυνηγημένος από τις καπιταλιστικές αστυνομίες όλου του κόσμου, εξόριστος και διωκόμενος από το σταλινικό καθεστώς από την χώρα του Οκτώβρη σε έναν πλανήτη χωρίς διαβατήριο, μαζί με την γυναίκα του, τη συντρόφισσα Ναταλία Σέντοβα. Ήταν στις 20 Αυγούστου του 1940 όταν ο Λέων Τρότσκυ χτυπήθηκε πισώπλατα στο κεφάλι από έναν πράκτορα του Στάλιν στο Μεξικό, τον Ραμόν Μερκαντέρ, έμμισθο υπάλληλο της GPU, στρατολογημένο για να δώσει τέλος στην ζωή του μεγάλου επαναστάτη. Ο Τρότσκυ αιμόφυρτος πάλεψε με τον φονιά και άφησε την τελευταία του πνοή μία μέρα μετά.

81 χρόνια μετά, οι σταλινικοί κάθε απόχρωσης, όταν δεν αμφισβητούν τον ρόλο του Μερκαντέρ ως πολιτικά εντεταλμένου του σταλινικού καθεστώτος της ΕΣΣΔ, χρεωμένου με την ευθύνη να δολοφονήσει τον ασυμβίβαστο μπολσεβίκο ηγέτη του Κόκκινου Οκτώβρη, αναμηρυκάζουν τις χυδαιότερες αντεπαναστατικές συκοφαντίες που εξαπολύθηκαν ενάντια στον Τρότσκυ αλλά και τους άλλους μπολσεβίκους ηγέτες του Οκτώβρη που χτυπήθηκαν από την σφετερίστρια της σοβιετικής εξουσίας γραφειοκρατία, με τις διαβόητες “Δίκες της Μόσχας” το 1936-38.

Ωστόσο, ο Τρότσκυ, ο συναρχηγός του Λένιν στον Κόκκινο Οκτώβρη, είναι ο μεγάλος νικητής στην κλίμακα της ιστορίας. Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης την οποία ο μεγάλος επαναστάτης ανέπτυξε στη νέα της μορφή, μετά την επανάσταση του 1905 της οποίας ήταν ηγέτης ως επικεφαλής του πρώτου Σοβιέτ Εργατών της Πετρούπολης, είναι σήμερα όσο ποτέ, ο οδηγός στο διεθνές επαναστατικό προλεταριάτο για να ολοκληρώσει τον ακόμα ανολοκλήρωτο και ανοιχτό κύκλο που άνοιξε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Η θεωρητική, πολιτική και οργανωτική συμβολή του Τρότσκυ στον μαρξισμό, με ένα έργο που εκτείνεται σε δεκάδες τόμους κειμένων που εκπλήσσουν για την διανοητική, πολιτική και συγγραφική/λογοτεχνική δύναμη του συντάκτη τους, κορυφώθηκε στην πάλη του μαζί με μια επαναστατική μειοψηφία, στις χειρότερες συνθήκες των ηττών της επανάστασης, της ανόδου του ναζισμού και της εισόδου της ανθρωπότητας στην κόλαση του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, για την ίδρυση, οικοδόμηση και τον τελικό θρίαμβο της Τέταρτης Διεθνούς. Και αυτό το έργο του Τρότσκυ, που ο μεγάλος επαναστάτης θεωρούσε το σημαντικότερο της ζωής του, παραμένει ανολοκλήρωτο.

Το ΕΕΚ-Τροτσκιστές, παλεύοντας για την ανάπτυξη της επαναστατικής ιδεολογίας του Τρότσκυ και τιμώντας τα 81 χρόνια από την δολοφονία του, έλαβε μέρος δια του Γενικού Γραμματέα του, συντρόφου Σάββα Μιχαήλ, στο Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέδριο για τον Τρότσκυ που οργάνωσαν διαδικτυακά στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας μαρξιστές ακτιβιστές και διανοούμενοι από την Κούβα, την Βραζιλία και διεθνώς, συνεχίζοντας την προηγούμενη πετυχημένη προσπάθεια στην Αβάνα, το 2019. Το κείμενό του που έχει ήδη δημοσιευθεί στα αγγλικά, τις επόμενες μέρες θα δημοσιευτεί και στην ελληνική του μετάφραση. Παρακάτω δημοσιεύουμε ένα κείμενο, το οποίο αποτέλεσε το υλικό του σχετικού αφιερώματος στην εβδομαδιαία μουσική εκπομπή “Ο Ορίζοντας της Μουσικής”, την Παρασκευή 9 Απρίλη στον διαδικτυακό ραδιοφωνικό σταθμό Radio-Locomotiva, για την σχέση του Τρότσκυ και τη σχέση του Λένιν, με την “τέχνη των ήχων”, τη μουσική, με την ανάρτηση των αντίστοιχων έργων που αναφέρονται. Το αφιέρωμα αυτό, δεν εξαντλεί το θέμα, αλλά επικεντρώνει σε ορισμένες πλευρές του, μέσα από τις αναφορές των ίδιων των επαναστατών.

Ας δούμε την σχέση των κλασικών του μαρξισμού της εποχής μας με τη μουσική, μέσα από τη ζωή και το έργο του Λένιν και του Τρότσκυ, ως επαναστατών ηγετών και θεωρητικών της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Έχουμε την δυνατότητα κατ’ αυτόν τον τρόπο, να διερευνήσουμε τους διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα στα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά ρεύματα της περιόδου του Οκτώβρη, με την πρωτοπορία των επαναστάσεων που έγιναν σε ολόκληρο τον κόσμο στο τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.

Είναι διάσημα τα λόγια του Λένιν σχετικά με τη μουσική, διατυπωμένα στην περίοδο που ακολούθησε την ήττα της πρώτης Ρώσικης Επανάστασης του 1905. Στις φράσεις του αυτές, ο Λένιν, δίνει μια μαρτυρία για την στάση ζωής μιας ολόκληρης γενιάς επαναστατών, οι οποίοι στις πιο δύσκολες συνθήκες της καταστολής και της παρανομίας, προετοίμασαν την πρώτη έφοδο στον ουρανό το 1917.

“Δεν ξέρω τίποτα καλύτερο από την Απασιονάτα και μπορώ να την ακούω κάθε μέρα. Τι εκπληκτική, υπεράνθρωπη μουσική! Πάντα με κάνει περήφανο, ίσως με μια παιδική αφέλεια, το να σκέφτομαι ότι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν τέτοια θαύματα!… Πάρα πολύ συχνά μου είναι αδύνατο ν’ ακούω μουσική. Επιδρά στα νεύρα μου. Κάποιος ίσως προτιμούσε να ψελλίζει βλακείες και να χαϊδεύει τα κεφάλια των ανθρώπων που ζουν μέσα στη βρώμα και οι οποίοι ωστόσο είναι ικανοί να δημιουργήσουν τέτοια ομορφιά. Σήμερα, όμως, δεν πρέπει να χαϊδεύουμε το κεφάλι κανενός – κινδυνεύουμε να μας δαγκώσουν το χέρι. Πρέπει να χτυπάμε τα κεφάλια, να τα χτυπάμε αμείλικτα -έστω κι αν ιδεολογικά είμαστε ενάντιοι σε κάθε βία. Χμ… Τι διαβολικά δύσκολη δουλειά!”

Παρατίθεται στο “Η Αισθητική Διάσταση”, Χέρμπερτ Μαρκούζε,
εκδόσεις Καθρέφτης, μετάφραση Σπύρος Χρυσάνθης.

Το έργο του Μπετόβεν, “Απασιονάτα”, συνιστά την ρήξη στη μουσική του με τα τελευταία υπολείμματα συμβατικότητας, οδηγώντας στα έργα που ακόμα και σήμερα θεωρούνται πολύ καινοτόμα: την Μεγάλη Φούγκα και την Σονάτα op 111. Επιπλέον, ο Μπετόβεν πέτυχε να εκφράσει μέσα από το έργο του αυτό τα βαθύτερα στρώματα της ανθρώπινης υπόστασης, κατά πώς θά ‘λεγε και ο Φρόυντ. Το διάστημα εβδόμης ελαττωμένο με το οποίο το τρίτο μέρος του κομματιού αρχίζει, στην αρχή με την συνήχηση των δύο φθόγγων στη φωνή του κλειδιού του σολ και στη συνέχεια με την ανάλυσή του στο μοτίβο των δεκάτων έκτων, αυτή η ρε ύφεση-μι, αντιπροσωπεύει μουσικά μια επέκταση της χρωματικής αρμονίας (με την έννοια μιας ολοένα και μεγαλύτερης εμφάνισης και των δώδεκα φθόγγων της χρωματικής κλίμακας) η οποία θα γίνει αισθητή στο έργο του Μπερλιόζ, του Βάγκνερ, του Μάλερ, οδηγώντας στην ρήξη της τονικότητας από τον Σένμπεργκ το 1907. Η παραπάνω ηχογράφηση της μουσικής του Μπετόβεν στην οποία αναφέρονταν ο Λένιν, είναι από την συγκλονιστική ερμηνεία του Άρτουρ Σνάμπελ, στις 11 Απρίλη 1933.

Ο επιστήθιος συνεργάτης και φίλος του πρωτεργάτη της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Ανατόλι Λουνατσάρσκυ, ως επίτροπος της νεότευκτης σοβιετικής εξουσίας για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό, υποστήριξε όλες τις προσπάθειες των πρωτοποριακών καλλιτεχνών, σουπρεματιστών και φουτουριστών, για μια επαναστατική τέχνη μέσα στις μάζες. Οι μαρτυρίες των γεγονότων της επανάστασης, δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το κίνημα που ονομάστηκε Σοβιετική πρωτοπορία, διατηρούσε στενούς δεσμούς με το μπολσεβίκικο Κόμμα, το οποίο, πολύ πριν τον εκφυλισμό του από τον Στάλιν και τον σταλινισμό, την εκδήλωση της γραφειοκρατικοποίησης του πρώτου κράτους των εργατών και αγροτών, ήταν ανοιχτό σε ό,τι πιο νέο και καινοτόμο στον χώρο της τέχνης και του πολιτισμού, στην προοπτική της πολιτιστικής επανάστασης, της επανάστασης στην ίδια την καθημερινή ζωή. Μία από τις πρώτες πράξεις της σοβιετικής κυβέρνησης ήταν η ανύψωση αγαλμάτων προς τιμήν μεγάλων επαναστατών, όπως του Μπακούνιν, αλλά και μουσικών, όπως του Τσαϊκόφσκυ και του Σοπέν. Σε ό,τι μας αφορά, θα πούμε ότι στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος τιμώμενο πρόσωπο ήταν ο Αλεξάντερ Σκριάμπιν, του οποίου το έργο σημάδεψε όσο κανενός άλλου τη μουσική της σοβιετικής πρωτοπορίας, και αποτελεί ένα από τα μείζονα έργα της μουσικής του όψιμου ρομαντισμού. Η διαδρομή του Σκριάμπιν ήταν περιπετειώδης, μετά την παραίτησή του από το Ωδείο της Μόσχας το 1903. Η μουσική του συγκέντρωσε συχνά τα βέλη της κακεντρεχούς κριτικής στην προεπαναστατική Ρωσία, ως “λάγνα” και “ανήθικη”. H φωτιά της μουσικής του Σκριάμπιν, μπορεί να γίνει αισθητή ως πυριφλεγής ηχητικότητα και εκφραστικότητα συγχρόνως, στο έργο του “Προς την Φλόγα”, op. 72, σύνθεση του 1914, στην ερμηνεία του Βλαντιμίρ Χόροβιτς, ενός από τους κορυφαίους κλασικούς πιανίστες του 20^ού αιώνα.

Οι συνθέτες που εμπνεύστηκαν από τις αρμονικές και εκφραστικές καινοτομίες του Σκριάμπιν, αναζητώντας μια ακόμα τολμηρότερη ανανέωση της μουσικής γλώσσας, μπήκαν είτε ως “συνοδοιπόροι”, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Τρότσκυ για τους λογοτέχνες της περιόδου, είτε ως μέλη και πολλές φορές στελέχη του Μπολσεβίκικου Κόμματος, επικεφαλής του κινήματος της σοβιετικής πρωτοπορίας στη μουσική. Ο Λένιν στις σπάνιες αυτές φορές που είχε την ευχέρεια να εκφράσει την γνώμη του για την τέχνη -ένας Λένιν που στα χρόνια της εξορίας στην Ζυρίχη είχε γνωρίσει προσωπικά τους Ντανταϊστές- παραδέχονταν την ελλιπή του κατάρτιση στον τομέα αυτό, μη διστάζοντας ωστόσο να υποστηρίξει στην πράξη, την διάδοση του έργου ενός ποιητή του διαμετρήματος του Μαγιακόφσκυ, ο οποίος στην Οκτωβριανή Επανάσταση είχε ενεργό δράση και στη συνέχεια πρωτοστάτησε στο κίνημα της “προλεταριακής κουλτούρας” για το οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια.

Για τους μουσικούς της σοβιετικής επανάστασης, ο δρόμος προς το μέλλον περνούσε μέσα από την επαφή και την πρωτότυπη επεξεργασία των τάσεων που είχαν εκδηλωθεί στις χώρες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού, μέσα κυρίως από το έργο του Σένμπεργκ, στο οποίο έχουμε την για πρώτη φορά κατάλυση της τονικότητας ήδη από το 1907. Ο καλλιτέχνης που αναγνωρίστηκε για την πρωτοτυπία της μουσικής του δημιουργίας, ήταν ο Νικολάι Ροσλάβετς, ο οποίος αποφοίτησε με τιμητική διάκριση το 1912 από το Ωδείο της Μόσχας, ως βιολονίστας και συνθέτης. Το 1917 πήρε μέρος στην Οκτωβριανή Επανάσταση ως μέλος του Σοβιέτ Πολιτισμού και στη συνέχεια έγινε μέλος του Μπολσεβίκικου Κομμουνιστικού Κόμματος, πρωτοστατώντας στην ίδρυση θεσμών προώθησης της μοντέρνας μουσικής. Πριν την επανάσταση, το 1914, θα προχωρήσει σε ένα πρωτότυπο σύστημα οργάνωσης του μουσικού υλικού, που για πολλούς θεωρείται πρόδρομος του δωδεκαφθογγισμού του Σένμπεργκ. Το σύστημα του Ροσλάβετς στηρίζεται στην “συνθετική συγχορδία”, η οποία αποτελείται από έναν αριθμό από νότες, συνήθως μιας διαδοχής τόνων, με μια διαμορφωμένη διαδοχή τόνων και ημιτονίων. Αυτή η κλίμακα μπορεί να μεταφερθεί σε οποιοδήποτε τονικό ύψος και με βάση την διαστηματική της δομή, θα έχει μια ορισμένη ποσότητα δυνατών μεταθέσεων. Το κείμενο του Νικόλα Κάλας Η τέχνη στα σταυροδρόμια, γραμμένο το 1940, γράφει ότι μέσα από τα έργα της τέχνης, μπορούμε να αποκτήσουμε την αίσθηση των συναισθημάτων που δονούν τον κόσμο στον οποίο τα έργα αυτά φτιάχτηκαν. Και ο Ανατόλι Λουνατσάρσκυ σημειώνει ότι μέσα από την τέχνη, μπορούμε να αντιληφθούμε την πολιτική ψυχολογία των μαζών μιας ορισμένης περιόδου. Με βάση αυτές τις δύο συμπληρωματικές παρατηρήσεις, επιλέξαμε να βάλουμε ένα έργο του Ροσλάβετς από το έτος της επανάστασης, το 1917. Χωρίς βέβαια να ισχυριζόμαστε ότι υπάρχει μια ευθεία, άμεση σχέση ανάμεσα στο έργο τέχνης και την περίοδο της δημιουργίας του, ή ότι αυτά που έχουν γίνει πραγματικότητα στην ζωή, αποτυπώνονται κατευθείαν στις μορφές της συλλογικής συνείδησης που αντανακλά η τέχνη. Ας ακούσουμε λοιπόν την δεύτερη σονάτα για βιολί του Ροσλάβετς, στην ερμηνεία των Μαρκ Λουμπότσκυ στο βιολί και της Τζούλια Μποκχόβσκαγια στο πιάνο.

Με την μουσική του Σεργκέι Προτοπόποφ από την Τρίτη Σονάτα για πιάνο ιδιαίτερα, εισερχόμαστε στον σκληρό πυρήνα της πρωτοποριακής μουσικής της περιόδου της Οκτωβριανής Επανάστασης, από έναν μουσικό και μουσικοθεωρητικό που μαθήτευσε στον μουσικοθεωρητικό Γιαρόβσκυ, του οποίου η θεωρία για τα τρίτονα και τον τροπικό ρυθμό τον επηρέασε συνθετικά. Σε αυτού του είδους τη μουσική ποιητική, η ενέργεια πηγάζει από μια αρμονική και ρυθμική πολυφωνία, με μια παρτιτούρα που περιέχει τρία πεντάγραμμα συγχρόνως, προκειμένου να σημειογραφηθούν όλα τα επίπεδα αυτής της πολυφωνίας. Είναι, κατά τη γνώμη μας, μια μουσική της επανάστασης που άρχισαν ο Λένιν, ο Τρότσκυ και οι μπολσεβίκοι το 1917, παλεύοντας για την παγκόσμια ολοκλήρωσή της. Το παραθέτουμε στην ερμηνεία του Φέντορ Αμίροφ, σε ηχογράφηση του 2012.

Το κίνημα της προλεταριακής κουλτούρας, εμφανίστηκε στην Ρωσία, στον απόηχο της επανάστασης του 1905. Οι επαναστατικοί κύκλοι των χρόνων που ακολούθησαν, προώθησαν για την σύνδεση με την αφυπνισμένη εργατική τάξη, παράνομους ομίλους, σχολεία και λέσχες στις οποίες παραδίδονταν έως και μαθήματα τέχνης. Βέβαια, υπήρχε μια πικρία σε πολλούς εργάτες οι οποίοι έβλεπαν στα επόμενα χρόνια, διανοούμενους και καλλιτέχνες να υποχωρούν κάτω από την πίεση της καταστολής και της λογοκρισίας. Με την επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917 και κυρίως την Οκτωβριανή Επανάσταση, το κίνημα αυτό γνώρισε μια σημαντική ανάπτυξη. Λίγες μέρες πριν την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων από τις δυνάμεις της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής, της οποίας ηγούταν ο Τρότσκυ, πραγματοποιήθηκε μια συνέλευση εργατών και καλλιτεχνών, στην οποία εκδηλώθηκε ολόκληρη η πίεση που ασκούσαν στις κορυφές του μπολσεβίκικου κόμματος, οι εργάτες, για την πραγματοποίηση της επανάστασης. Το κίνημα της προλεταριακής κουλτούρας, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, μέσα από την ίδρυση λεσχών στις οποίες επιχειρούνταν να γραφτεί ποίηση από τους ίδιους τους εργάτες. Ο Λένιν, όπως και ο Τρότσκυ, χωρίς βέβαια να ασκούν καταστολή, διαφωνούσαν με τον όρο της “προλεταριακής κουλτούρας”, γιατί θεωρούσαν ότι ο στόχος της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι όχι να δημιουργήσει με μέθοδες εργαστηρίου, όπως έγραφε ο Τρότσκυ, μια τεχνητή ιδεολογία “προλεταριακής κουλτούρας”, αγνοώντας τις κατακτήσεις της τέχνης της αστικής εποχής και τα πρωτοποριακά ρεύματα διεθνώς, αλλά με την επίτευξη της παγκόσμιας επανάστασης να προετοιμάσει το έδαφος για μια πανανθρώπινη αταξική κοινωνία, τον ελευθεριακό κομμουνισμό, στον οποίο η κουλτούρα θα είναι πανανθρώπινη. Για τον Τρότσκυ, το ιδεολόγημα της προλεταριακής κουλτούρας, ήταν συνδεδεμένο με το ιδεολόγημα του “σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα” που προώθησε ο Στάλιν το 1924, σαν απάντηση στην θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκυ. Από κάθε άποψη, ο Τρότσκυ, και με έναν κριτικό τρόπο, υποστήριξε τις μοντερνιστικές τάσεις στην σοβιετική τέχνη, σαρκάζοντας μάλιστα το 1926-27, τον καιρό της ανόδου του σταλινισμού, την περιβόητη “επιστροφή στις κλασικές αξίες της κουλτούρας”, οι οποίες θα επιστεγαστούν το 1936, στο σοβιετικό σύνταγμα, με την επιστροφή στην οικογένεια, την πατρίδα και την προσωπολατρία του πατερούλη Στάλιν.

Όταν ακόμα η φωτιά της επανάστασης έκαιγε στους δρόμους και τις πλατείες της Σοβιετικής Ένωσης, ο Αρσένι Αβραάμοφ, μπολσεβίκος επαναστάτης και πρωτοποριακός μουσικός, συνέθεσε και παρουσίασε την Συμφωνία των Σειρήνων για τα 5 χρόνια του Κόκκινου Οκτώβρη το 1922 στο Μπακού (και εκ νέου το 1923 στην Μόσχα). Ήταν ένα πολυμεσικό μουσικό συμφωνικό εργοστασιακό έργο, στο οποίο πήραν μέρος ως εκτελεστές, τμήματα του Κόκκινου Στρατού, πυροβολαρχίες, κόρνες και σειρήνες πλοίων, κόρνες αυτοκινήτων και λεωφορείων, σειρήνες εργοστασίων, κανόνια, τα κόρνα ολόκληρου του σοβιετικού στόλου στην Κασπία, υδροπλάνα. Τον ύμνο της γαλλικής επανάστασης Μασσαλιώτιδα και τον Ύμνο στην Διεθνή, τραγουδούσε μια χορωδία εκατοντάδων μελών συνοδευόμενη από μια μεγάλη μπάντα. Στην κορυφή κτηρίων ήταν τέσσερις οδηγοί αυτού του τεράστιου συνόλου, με τον Αβραάμοφ να διευθύνει κρατώντας αντί για μπαγκέτες, κόκκινες σημαίες. Ο Αβραάμοφ, συνθέτης και θεωρητικός της μικροτονικής μουσικής, παρουσίασε σε κείμενό του τις οδηγίες της εκτέλεσης της μουσικής, στο οποίο αναφέρεται η σειρά, η διάρκεια και ο τρόπος της κίνησης των συντελεστών αυτής της συναυλίας με ακρίβεια.

Η πάλη του Τρότσκυ και της αριστερής αντιπολίτευσης ενάντια στον σταλινισμό, οδηγώντας στην διαγραφή του από το γοργά εκφυλιζόμενο Κόμμα, την εξορία του στη Σιβηρία και την οριστική του αποπομπή από την ΕΣΣΔ το 1929, για να ακολουθήσει αυτό που ονόμασε περιπλάνηση σε έναν “πλανήτη χωρίς διαβατήριο”, πριν την δολοφονία του από τον πράκτορα του Στάλιν και της GPU Μερκαντέρ το 1940 στο Μεξικό, τον έκανε πόλο έλξης για τους πλέον πρωτοποριακούς κύκλους καλλιτεχνών στην ΕΣΣΔ και διεθνώς. Αυτή η πάλη ενάντια στον σταλινισμό, μέσα στην ίδια την ΕΣΣΔ, για την διαρκή επανάσταση, γίνεται αισθητή και στα έργα των μουσικών που δεν συνθηκολόγησαν στις απειλές και την καταστολή και έμειναν ακλόνητα αφοσιωμένοι στα οράματα της ανεξάρτητης επαναστατικής τέχνης και την πάλη για την προώθησή της. Η μουσική δύο συνθετών που σηματοδοτούν αυτήν την πάλη: του Αλεξάντερ Μοσόλοφ και του Σεργκέι Προτοπόποφ, αξίζει να προσεχθεί. Επειδή όμως αναφερθήκαμε στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Τρότσκυ στην νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης και τη νίκη στον εμφύλιο πόλεμο, με την ίδρυση του Κόκκινου Στρατού, του οποίου ο Τρότσκυ ήταν επικεφαλής μέχρι ως το 1925, παίρνοντας μέρος στις μάχες, θα αναφερθούμε σε ένα έργο αφιερωμένο στο θρυλικό τρένο της επανάστασης, στο οποίο ο Τρότσκυ έζησε εκείνα τα χρόνια, ως αρχηγός του Κόκκινου Στρατού, ταξιδεύοντας στα μέτωπα του εμφυλίου πολέμου και της πάλης ενάντια στους 14 αστικούς-ιμπεριαλιστικούς στρατούς – ανάμεσα στους οποίους και ο ελληνικός.

Το Τρένο της Επανάστασης, έγινε ο ζωντανός θρύλος του δημοφιλέστερου μετά τον Λένιν επαναστάτη, μέσα στο οποίο ο Τρότσκυ έγραψε το Λογοτεχνία και Επανάσταση και μελέτησε τα ποιήματα του Μπωντλαίρ “Τα άνθη του κακού”. Μπορούμε να συλλάβουμε την δημοφιλία του πρώτου αυτού μοντέρνου μεταφορικού μέσου και συμβόλου της παγκόσμιας επανάστασης, με μια μινιατούρα για πιάνο, που έχει τον τίτλο “Ρέλσυ” – Ράγες, του Βλαντιμίρ Ντεσέβοβ (1889-1955), σύνθεση του 1926, στο οποίο αναπαρίσταται μουσικά η κίνηση του τρένου. Όμως συγχρόνως είναι κάτι παραπάνω από αυτό. Είναι συνυφασμένο με την πάλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης ενάντια στην στροφή της ηγεσίας του ΚΚΣΕ προς τον πλούσιο αγρότη και την αγροτική οικονομία, για την εκβιομηχάνιση η οποία θα μπορούσε να εξασφαλίσει μια επιβίωση του σοβιετικού κράτους στα χρόνια της ιμπεριαλιστικής του περικύκλωσης και στη βάση της πάλης για την παγκόσμια επανάσταση. Ενάντια στην εξιδανίκευση της οικονομικής και πολιτιστικής καθυστέρησης από την ανερχόμενη γραφειοκρατία, ως δικαιολογία των προνομίων της απέναντι στους εργαζόμενους.

Επιχειρώντας μία παράλληλο με τις αντίστοιχες μουσικές επινοήσεις στην Δυτική Ευρώπη, πηγαίνοντας λίγο πιο πίσω στον χρόνο και στο διάσημο έργο της μεσοπολεμικής περιόδου, που ο συνθέτης του το εμπνεύστηκε από το τρένο: είναι του Άρτουρ Χόνεγκερ, το “Pacific 231” – Μέρος Συμφωνικό, του 1923. Σε αυτό το έργο, με την εκπληκτική ενορχήστρωση και ρυθμική αίσθηση της κίνησης του τραίνου, έχουμε μια φουτουριστική συμφωνική μουσική, πολύ πειστική συνθετικά ως προς τον στόχο της και συναρπαστική. Το έργο είναι αφιερωμένο στον αρχιμουσικό, συνθέτη και φιλόσοφο της μουσικής, Ernest Ansermet και στην επιλογή που έχουμε κάνει, το ερμηνεύει η Ορχήστρα της Εθνικής Ραδιοφωνίας της Δανίας υπό τον Νέεμε Τζάρβι.

Το έργο ωστόσο που από κάθε άποψη σημαδεύει εκείνη την περίοδο της ρήξης στο μπολσεβίκικο Κόμμα, εξαιτίας της προδοτικής πολιτικής της σταλινικής ηγεσίας που οδήγησε στην ήττα την Κινέζικη Επανάσταση του 1925-27, την Γενική Απεργία των ανθρακωρύχων στην Βρετανία το 1926, την ήττα της προλεταριακής εξέγερσης στην Αυστρία το 1927, για να αναφέρουμε μόνο τα σημαντικότερα γεγονότα, είναι το “Εργοστάσιο: μουσική μηχανής”, γνωστό ως “Χυτήριο Σιδήρου”, του Αλεξάντερ Μοσόλοφ. Είναι χαρακτηριστικό της στάσης που παίρνει ο Μοσόλοφ μέσα από αυτήν την μουσική, γιατί εκείνα τα χρόνια μία από τις κατηγορίες που εξαπολύονταν ενάντια στην Αριστερή Αντιπολίτευση του Τρότσκυ ήταν ότι είναι “υπερεκβιομηχανιστές” και ότι “υποτιμούν τον ρόλο της αγροτιάς”. Μέσα ωστόσο από το πρόγραμμα της εκβιομηχάνισης που πάλευε ο Τρότσκυ, σκοπός ήταν να ξεπεραστεί η καθυστέρηση της σοβιετικής οικονομίας, η οποία την καθιστούσε έτσι ευάλωτη στην πίεση από τον ιμπεριαλισμό και συγχρόνως μεγάλωνε το χάσμα ανάμεσα στους εργάτες και τους αγρότες, με καταστροφικές πολιτικές συνέπειες. Ο Αλεξάντερ Μοσόλοφ, μας έδωσε μια μουσική γεμάτη φρεσκάδα και δυναμισμό. Ο συνθέτης πλήρωσε βαρύ τίμημα για τα αντισυμβατικά, μοντερνιστικά έργα του, οδηγούμενος στην εξορία για πολλά χρόνια με την κατηγορία του τροτσκισμού. Το έργο αυτό, ήταν μέρος μιας όπερας που έχει χαθεί, με τίτλο “Ατσάλι”, αλλά έκτοτε έχει κατακτήσει μια θέση στο ρεπερτόριο ως αυτοτελές έργο. Στην προτεινόμενη στο πλαίσιο αυτού του δημοσιεύματος ερμηνεία του “Ζαβόντ: μούζικα μασίν”, op. 19, σύνθεσης του 1926-27, το ακούμε από την Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου υπό τον Γιοχάνες Καλίτζκε.

Πού όμως οδήγησε η σταλινική πολιτική, η οποία χαρακτηρίστηκε από το σύνθημα του Μπουχάριν το 1925 “κουλάκοι πλουτίστε”; Στην ενίσχυση των πιο πλούσιων χωρικών, οι οποίοι έφτασαν να απειλούν την σοβιετική εξουσία στα τέλη του ‘20, με αποτέλεσμα το σταλινικό καθεστώς να προχωρήσει σε μια προσπάθεια ανάκτησης του χαμένου εδάφους, με την λεγόμενη βίαιη κολεκτιβοποίηση των χρόνων 1929-33, η οποία προκάλεσε μεγάλη καταστροφή στην αγροτική οικονομία. Πολλά από τα συνθήματα της αντιπολίτευσης υιοθετήθηκαν, αφού πρώτα οι αντιπολιτευόμενοι είχαν γνωρίσει τις διαγραφές, δολοφονούνταν και στέλνονταν στα γκουλάγκ της Βουρκούτας. Ο Τρότσκυ το 1927 διαγράφτηκε από το Κόμμα, ενώ στην διαδήλωση για τα 10 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, το σύνθημα της Αριστερής Αντιπολίτευσης, στο πανό που κατασχέθηκε από την μυστική αστυνομία του Στάλιν, ήταν “Δημοσιεύστε την διαθήκη του Λένιν”, γιατί σε αυτήν ο Λένιν πρότεινε την απομάκρυνση του Στάλιν από το πόστο του γενικού γραμματέα, με αποτέλεσμα η Διαθήκη του Λένιν να είναι απαγορευμένη από τον Στάλιν, κάτι για το οποίο διαμαρτυρήθηκε και η Ναντέζντα Κωνσταντίνα Κρούπσκαγια, η θρυλική επαναστάτρια συντρόφισσα γυναίκα του Λένιν. Ενάντια στις κατηγορίες των σταλινικών για υποτίμηση από την Αντιπολίτευση της αγροτιάς, η απάντηση που μπορούσε να δοθεί είναι και το επόμενο έργο του Μοσόλοφ, το “Ο ερχομός του Τρακτέρ στο Κολχόζ”, στο οποίο ακούμε το θέμα του Ύμνου της Διεθνούς και επαναστατικά σοβιετικά τραγούδια της περιόδου, σε μια επίσης μουσική των μηχανών εκείνης της περιόδου. Το ακούμε στην ερμηνεία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου υπό τον Γιοχάνες Καλίτζκε.

Αν όμως το ρίγος του μοντέρνου διαπερνά ως ηλεκτρικό ρεύμα τη μουσική αυτή, η κριτική στάση του Μοσόλοφ απέναντι στην επίσημη ηγεσία και την σοβιετική πραγματικότητα της υποχώρησης του επαναστατικού ενθουσιασμού των πρώτων χρόνων της επανάστασης, γίνεται αισθητή, στο επόμενο κομμάτι, στο οποίο ο συνθέτης μελοποίησε τίτλους της Ισβέστια, της εφημερίδας των σοβιέτ, θυμίζοντας τα ποιήματα του Μαγιακόφσκι ενάντια στην γραφειοκρατία εκείνη την περίοδο και πριν την αυτοκτονία του, στην οποία ουσιαστικά εξωθήθηκε. Τέσσερις ειδήσεις εφημερίδας, με τέσσερα τραγούδια λοιπόν. Οι ειδήσεις αυτές είναι: 1) Προσοχή! Για βδέλλες άριστης ποιότητας αγοράστε και καταναλώστε μόνο αυτές του Αρτέμιεφ. 2) Ο σκύλος έφυγε! Θηλυκό, κυνηγετικό, λευκό με καφέ κηλίδες. Προειδοποιώ για οποιαδήποτε αγορά ή πώληση. Δίνεται ανταμοιβή. 3) Ο πολίτης Στέφαν Ναούμοβιτς Ζάικα, που προέρχεται από τους πολίτες του αγροκτήματος Μπάμπιχ της περιφέρειας του Ντον, πρόκειται να αλλάξει το επώνυμό του από “Ζάικα” σε “Νοσένκο”. Οποιοσδήποτε έχει ένσταση με την αλλαγή του επωνύμου, καλείται να το αναφέρει στο Κρασνοντάρ. 4) Το φροντίζω μόνος μου. Εξόντωση αρουραίων και ποντικιών! Με συστάσεις! 25 χρόνια εμπειρίας!Η παρακάτω ερμηνεία του έργου, είναι από την σοπράνο Natalia Pschenitschnikova και του Στέφεν Σλαιερμάχερ στο πιάνο, στην ηχογράφηση του 2014.

Η διαλεκτική εξάσκηση του νου, τόσο απαραίτητη σ’ έναν επαναστάτη αγωνιστή όσο οι ασκήσεις των δακτύλων σ’ έναν πιανίστα, απαιτεί να προσεγγίζουμε τα προβλήματα ως προτσές και όχι σαν σταθερές κατηγορίες.

Λέων Τρότσκυ, “Στην Υπεράσπιση του Μαρξισμού”.

Τα χρόνια που ακολούθησαν την εξορία του Τρότσκυ από την ΕΣΣΔ το 1929, ο επαναστάτης μαζί με τη σύντροφό του Ναταλία, όχι μόνο άντεξαν στις πιο δύσκολες συνθήκες, με όλη τους την οικογένεια να υφίσταται τις διώξεις και τους δύο γιους του Τρότσκυ, Λέων Σεντόφ και Σεργκέι Μπρονστάιν να δολοφονούνται από τον Στάλιν, την κόρη του Ζινάιντα να αυτοκτονεί, μην αντέχοντας τα απάνθρωπα μέτρα των σοβιετικών αρχών ενάντιά της, αλλά πάλεψαν για αυτό που ο Τρότσκυ χαρακτήρισε ως το σημαντικότερο έργο της ζωής του: την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς, του παγκόσμιου Κόμματος για την ολοκλήρωση της Οκτωβριανής Επανάστασης σε παγκόσμια κλίμακα και την λύση της κρίσης ηγεσίας του προλεταριάτου. Η απόφαση για την νέα Διεθνή πάρθηκε τον Φεβρουάριο-Μάρτη του 1933, μέσα από το σοκ της προδοσίας του προλεταριάτου από τη σοσιαλδημοκρατία, το ΚΚ Γερμανίας και την Τρίτη Διεθνή, που χωρίς να δώσουν ούτε μία μάχη, παρέδωσαν ουσιαστικά την εξουσία στον Χίτλερ. Η μέχρι τότε πολιτική του Τρότσκυ και της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης για την μεταρρύθμιση του καθεστώτος της Τρίτης Διεθνούς και της ΕΣΣΔ, μετατράπηκε στην πολιτική της ίδρυσης νέων επαναστατικών Κομμάτων και μιας νέας Διεθνούς, στην πάλη για την ανατροπή της σταλινικής γραφειοκρατίας με την πολιτική επανάσταση και την επανάκτηση της πολιτικής εξουσίας από τα Σοβιέτ, στο πλαίσιο της πάλης για την παγκόσμια επανάσταση. Στο πρόσωπο του Τρότσκυ και των συντρόφων του, συγκεντρώθηκε όλο το μίσος των καπιταλιστικών κυβερνήσεων, των σταλινικών αρχών και των φασιστών, μην δίνοντάς του την άδεια παραμονής σε καμμία χώρα, μετά την Τουρκία όπου έμεινε στο νησί της Πριγκήπου ως το 1933. Στη συνέχεια πήρε προσωρινή άδεια παραμονής στην Γαλλία, με τον όρο βέβαια της μη-ανάμειξης του στην πολιτική κατάσταση της χώρας, ως το 1935, που οδηγήθηκε στην Νορβηγία και από την οποία απελάθηκε με παρέμβαση των σταλινικών στη νορβηγική σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση, για να βρει άσυλο στο Μεξικό τον Γενάρη του 1937, όπου μετά από αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας από τους μεξικανούς σταλινικούς, η μυστική αστυνομία του Στάλιν με τον Μερκαντέρ σε ρόλο εκτελεστή, σε γνώση και συνεργασία με τις μυστικές υπηρεσίες του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και το ΚΚ Μεξικού, όπως έχει πλέον αποδειχθεί από ντοκουμέντα που έχουν δημοσιευτεί, τον δολοφόνησε.

Το 2017, ο αργεντινοεβραϊκής καταγωγής συνθέτης Φερνάντο Φιζμπάιν, συνέθεσε την όπερα που είναι στηριγμένη στο βιβλίο του Λεονάρδο Παδούρα “Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά”, το οποίο διηγείται το χρονικό της δολοφονίας του Τρότσκυ από τον Μερκαντέρ, συνδέοντάς το με τα γεγονότα από τη ζωή του μεγάλου επαναστάτη εκείνης της περιόδου, στη βάση της μεγάλης έρευνας που έκανε ο συγγραφέας σε ιστορικά αρχεία και ντοκουμέντα της περιόδου. Ο Φιζμπάιν, στη βάση του βιβλίου, συνέθεσε την πολιτική αυτή όπερα–ντοκουμέντο, από την οποία θα ακούσουμε ένα κομμάτι, στο οποίο ακούγεται η φωνή του Τρότσκυ καθώς μιλάει ενάντια στις δίκες της Μόσχας και ένα σύνολο από βιόλα, ακορντεόν και κρουστά δίνει την μουσική επένδυση. Στόχος του συνθέτη δεν ήταν απλώς να αναδειχθεί η μουσικότητα της ομιλίας του Τρότσκυ, ο οποίος μιλάει στα αγγλικά, που όπως λέει στην αρχή, είναι πολύ ατελή, αλλά η πολιτική-ιστορική επικαιρότητα της ομιλίας του. Στο κομμάτι λοιπόν αυτό ο Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν (Τρότσκυ) είναι στη φωνή, ο Αλαίν Τρεσαλέτ στο άλτο βιολί, ο Πασκάλ Κοντέτ στο ακκορντεόν και η Ίζαμπελ Κορνέλις στα κρουστά, με τον Ζαν-Μίχαελ Λαβουά στην διεύθυνση. Ας μην ξεχνάμε εξάλλου, ότι στο γράμμα που έστειλε στο ιδρυτικό Συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς το 1938, ο Τρότσκυ, θέλησε καθόλου τυχαία να προσυπογράψει τον χαιρετισμό του ως καλλιτέχνης.

Από την περίοδο αυτή, έχουμε και στα ελληνικά, το Ημερολόγιο της Εξορίας που κρατούσε ο μεγάλος μπολσεβίκος επαναστάτης στα χρόνια της εξορίας του στη Γαλλία, τη Νορβηγία και μαζί την Διαθήκη που έγραψε το διάστημα πριν την δολοφονία του, τον Μάρτη του 1940. Στο Ημερολόγιο της Εξορίας, ο Τρότσκυ παραθέτει τα μουσικά ακούσματά του εκείνης της περιόδου από το ραδιόφωνο. Χαρακτηρίζει αυτό το μέσο ως “όργανο φυλακής”, γιατί στην Γαλλία, όλη του η κοινωνική ζωή περιορίζονταν στις ελάχιστες ώρες που μπορούσε να αναπαυθεί από την πολιτική εργασία της συγγραφής των κειμένων με τα οποία έδινε την ηγεσία στις διάσπαρτες δυνάμεις του διεθνούς επαναστατικού κινήματος.

Η ζωή μας εδώ πέρα πολύ λίγο διαφέρει από φυλακή. Είμαστε κλεισμένοι στο σπίτι μας και στην αυλή μας και δεν συναντάμε άνθρωπο συχνότερα από ό,τι στις ώρες της επίσκεψης στη φυλακή. Είναι αλήθεια, μέσα στους τελευταίους μήνες αποκτήσαμε ένα ραδιόφωνο, μα τέτοια πράγματα υπάρχουν ακόμα και σε μερικές φυλακές, τουλάχιστον στην Αμερική (όχι στη Γαλλία, φυσικά). Ακούμε σχεδόν αποκλειστικά κοντσέρτα, που τώρα πιάνουν μια μάλλον εξαιρετική θέση στην καθημερινή μας ρουτίνα. Τον περισσότερο καιρό ακούω μουσική επιπόλαια καθώς εργάζομαι. Μερικές φορές η μουσική με βοηθάει να γράφω, μερικές φορές με εμποδίζει. Γενικά μπορώ να πω πώς με βοηθάει να καταστρώσω τα πρώτα σχεδιάσματα των ιδεών μου, όμως με εμποδίζει να δουλέψω πάνω σ’ αυτά. Η Ν. όπως πάντα, ακούει απορροφημένη και συγκεντρωμένη. Ακριβώς τώρα ακούμε Ρίμσκυ-Κόρσακοφ. Το ραδιόφωνο σου θυμίζει πόσο πλατιά και πολύμορφη είναι η ζωή, και συνάμα δίνει έκφραση πραγματικά οικονομική και πυκνή σ’ αυτήν την ποικιλία. Κοντολογίς, είναι ένα όργανο τέλεια προσαρμοσμένο για φυλακή.

Λέων Τρότσκυ, Ημερολόγιο της Εξορίας – 1935. Διαθήκη 1940,
σελ. 78, μετάφραση Λ. Μιχαήλ, εκδόσεις Άγρα.

Αν στο πρώτο μέρος της αφιερώματος είχαμε το έργο συνθετών της σοβιετικής πρωτοπορίας, και μιλήσαμε για τον ρόλο του Σκριάμπιν, θα πούμε τώρα ότι ο Ρίμσκι Κόρσακοφ ήταν ένας από τους σημαντικότερους μουσουργούς της προεπαναστατικής Ρωσίας, με ένα θεωρητικό έργο για την ενορχήστρωση που είχε διεθνή αξία. Αν και το έργο που είναι πολύ γνωστό στις συναυλίες είναι “Η Σεχραζάντ” εμείς θα βάλουμε το μουσικό-παιχνίδι που είναι επίσης διάσημο, το Πέταγμα της Μέλισσας, ανιχνεύοντας κάποιες τάσεις αυτής της χιουμοριστικής και πειραματικής μουσικής αίσθησης που υπάρχει στους σοβιετικούς μουσικούς, ήδη σε αυτό. Η Μέλισσα, είναι ο μεταμορφωμένος πρίγκιπας Γκίντον Σαλτάνοβιτς, που με αυτόν τον τρόπο ταξιδεύει για να συναντήσει τον πατέρα του που δεν ξέρει ότι είναι ζωντανός, στην όπερα “Το παραμύθι του Τσάρου Σαλτάν”, του Κόρσακοφ του 1899-1900. Η όπερα αυτή, όπως έχει επισημάνει ο σύντροφος Σάββας Μιχαήλ, ήταν αγαπητή στους κύκλους των επαναστατών και είχε οδηγήσει τον μεγάλο συνθέτη της προεπαναστατικής Ρωσίας σε δυσμένεια από τις τσαρικές αρχές, γιατί ήταν ένα επικριτικό σχόλιο-επίθεση στον Τσάρο και προειδοποίηση για την αναπόφευκτη κατάρρευση του τερατώδους αυτοκρατορικού οικοδομήματος. Η παρακάτω του ηχογράφηση, είναι από την ερμηνεία της Ρωσικής Εθνικής Ορχήστρας, υπό τον Μίκαελ Πλέτνεφ.

Οι επόμενες αναφορές του Τρότσκυ στη μουσική που γίνονται στο Ημερολόγιο, αφορούν στη μουσική του Μπετόβεν, με την Ηρωική 3^η Συμφωνία, την μουσική του Ρίχαρντ Βάγκνερ από την Τετραλογία του Νιμπελούνγκεν και τις δύο από τις τέσσερις όπερες: τις Βαλκυρίες και το Λυκόφως των Θεών.

Όσον αφορά στο δεύτερο αυτό έργο, ο Τρότσκυ μάλιστα προβαίνει σε ορισμένες σκέψεις που όπως γράφει, πιθανώς του υποβάλλονται από την μουσική¹Λέων Τρότσκυ, Ημερολόγιο της Εξορίας – 1935. Διαθήκη 1940, σελ. 94 και σελ. 110, μετάφραση Λ. Μιχαήλ, εκδόσεις Άγρα.. Παραπέμπουμε για ακρόαση, στο Πένθιμο Εμβατήριο του Ζίγκφριντ, από το Λυκόφως των Θεών, στην ερμηνεία του από τον Γκέοργκ Σόλτι και την Φιλαρμονική της Βιέννης.

Ο Τρότσκυ, εξόριστος στο Μεξικό, δέχτηκε την επίσκεψη του αρχηγέτη του Σουρεαλισμού, Αντρέ Μπρετόν, με τον οποίο συνέταξαν το 1938, το “Μανιφέστο για μια Ανεξάρτητη Επαναστατική Τέχνη”, στο οποίο αναγγέλλονταν η ίδρυση της FIARI – η Διεθνής Ομοσπονδία Ανεξάρτητων Επαναστατών Καλλιτεχνών. Το περιοδικό που έβγαζαν λεγόταν CLE, και η Ομοσπονδία γνώρισε σημαντική ανάπτυξη στη Γαλλία, την Βρετανία, την Χιλή και την Αίγυπτο. Στο Μανιφέστο του 1938, διακηρύσσονταν η σημασία της πάλης για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη για την χειραφέτηση των εργαζομένων με τον κομμουνισμό.

Η περίφημη φράση του Τρότσκυ, με την οποία έκλεισε τον λόγο του για τις “Δίκες της Μόσχας”, σε συγκέντρωση που διοργάνωσε σε ιππόδρομο στη Νέα Υόρκη το τροτσκιστικό κίνημα μαζί με την Επιτροπή Ντιούι, η οποία είχε αποκαλύψει τον σκηνοθετημένο χαρακτήρα των δικών αυτών, ξεσκεπάζοντας τα ψέματα των σταλινικών, “H μεγαλύτερη ευτυχία δεν είναι η μίζερη εκμετάλλευση του παρόντος, αλλά η προετοιμασία του μέλλοντος”, μπορεί να ιδωθεί με το άλλο της σκέλος μαζί, παρ’ ό,τι αυτό διατυπώθηκε πολύ πριν την εξορία του Τρότσκυ από την ΕΣΣΔ, στα πρώτα χρόνια της επανάστασης και επισημάνθηκε από τον σπουδαίο μαρξιστή επαναστάτη Χοσέ Κάρλος Μαριάτεγκι: “Ο πολιτισμός δεν είναι η πρώτη φάση της ευτυχίας, αλλά το τελικό της αποτέλεσμα”²Σάββας Μιχαήλ, Homo Liber, δοκίμια για την Εποχή, την Ποίηση και την Ελευθερία. Σελ. 240. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2016..

Η φράση αυτή του Λέων Τρότσκυ συνδέεται εγγενώς, με την φράση του Σαιν-Ζυστ που σημάδεψε την Γαλλική Επανάσταση: η διαρκής επανάσταση θα συνεχιστεί έως την τελείωση της ευτυχίας. Ο Τρότσκυ, έχοντας συνειδητά ορμήσει στο κέντρο της δίνης των αντιφάσεων της ιστορίας, αντιλαμβάνονταν την ευτυχία όχι μόνο ως τον ορίζοντα αλλά και το εξαγόμενο της επανάστασης, με τον Πολιτισμό ως το τελικό της αποτέλεσμα.

Όπως θα γράψει ο Τρότσκυ στη διαθήκη του: Η ζωή είναι όμορφη. Ας την καθαρίσουν οι αυριανές γενιές από κάθε ασχήμια, κάθε καταπίεση και βία, και ας τη χαρούν σε όλη την πληρότητά της³Λέων Τρότσκυ, Ημερολόγιο της Εξορίας – 1935. Διαθήκη 1940, σελ. 238, μετάφραση Λ. Μιχαήλ, εκδόσεις Άγρα..

81 χρόνια μετά, περισσότερο παρά ποτέ, η επανάσταση των εργατών και των απανταχού φτωχών είναι διαρκής και παγκόσμια, για την τελείωση της ευτυχίας και την πραγματοποίηση του Πολιτισμού της.