Ο Παντελής Πουλιόπουλος και η πάλη κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου - 80 χρόνια

του Θόδωρου Κουτσουμπού

(Σχέδιο ομιλίας σε εκδήλωση της Αχτίδας Δυτικών Προαστείων Αθήνας του ΕΕΚ,

Χαϊδάρι, Τετάρτη 21 Ιουνίου 2023, Παλαιό Δημαρχείο)

[Εκδήλωση για τον Παντελή Πουλιοπουλο, τον μαχητή, θεωρητικό, επαναστάτη μαρξιστή, πρώτο γραμματέα του ΚΚΕ (1924 – 1927), ηρωικό κομμουνιστή, που εκτελέστηκε από τα ιταλικά στρατεύματα κατοχής στις 6 Ιουνίου 1943, οργάνωσε η ακτίδα δυτικών προαστείων του ΕΕΚ το βράδυ της Τετάρτης 21/6 στο παλιό Δημαρχείο Χαϊδαρίου.

Εισηγητές ήταν οι σύντροφοι Σάββας Στρούμπος και Θόδωρος Κουτσουμπός, μέλη της ΚΕ του ΕΕΚ. Αρκετοί σύντροφοι και συντρόφισσες ήταν παρόντες/ούσες και συμμετείχαν στη συζήτηση.

Στη διάρκεια της συζήτησης προέκυψε ένα ερώτημα – πρόκληση προς το ΚΚΕ. Αν η απόφαση της 6ης ολομέλειας του 1934 ήταν λάθος, αν η απόφαση για τα “λαϊκά μέτωπα” ήταν λάθος, αν η θεωρία των σταδίων ήταν λάθος, αν η κατάργηση της Τρίτης Διεθνούς ήταν λάθος – τότε ο Παντελής Πουλιόπουλος είχε δίκιο. Τότε η αποκατάστασή του είναι αναγκαία. Τι λέει η σημερινή ηγεσία του ΚΚΕ για το σύνθημα “θάνατος στους τροτσκιστές” που έριξε στην Ακροναυπλια ο Ιωαννίδης; Ήταν “χαφιές της αστυνομίας”, όπως τον κατηγόρησε η ηγεσία του ΚΚΕ, ο άνθρωπος που δεν δείλιασε μπροστά στο Ιταλικό εκτελεστικό απόσπασμα και έκανε αντιπολεμικό κήρυγμα; Και ας σταματήσουν οι γραφειοκρατικές “τακτοποιήσεις” της ιστορίας. Η επανεξέταση της ιστορίας πρέπει όχι να λειαίνει τις οξείες γωνίες αλλά να κόβει και να πονάει. Χωρίς τις μισοαλήθειες που συνιστούν τρισχειρότερο ψέμα.

Ακολουθεί το κείμενο στο οποίο βασίστηκε η ομιλία του σ. Θόδωρου Κουτσουμπού.]

1. Είμαστε εδώ για να τιμήσουμε έναν από τους μέγιστους του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα, τον Παντελή Πουλιόπουλο, φαντάρο στη Μικρασιατική εκστρατεία και διεθνιστή αντιπολεμικό αγωνιστή, τον πρώτο γραμματέα τού νεοδημιουργημένου το 1924 ΚΚΕ, ηγέτη της αριστερής-τροτσκιστικής αντιπολίτευσης και αντίπαλο του σταλινικού εκφυλισμού της ΕΣΣΔ και της ΚΔ, αγωνιστή κατά της δικτατορίας του Μεταξά, σπουδαίο μαρξιστή θεωρητικό, εκτελεσμένο, μαζί με 106 πολιτικούς κρατούμενους στις 6 Ιουνίου 1943 στο Νεζερό Φθιώτιδας, από τα φασιστικά στρατεύματα κατοχής της Ελλάδας.

Συνηθίζουμε να λέμε, και δεν είναι σχήμα λόγου, ότι κίνημα χωρίς ιστορική μνήμη είναι κίνημα χωρίς μέλλον και προοπτική. Είναι αδύνατο να θεμελιώσουμε μια επαναστατική πολιτική, προοπτικές, πρόγραμμα, τακτικές και στρατηγική χωρίς να βασιστούμε στην ιστορία του κινήματος. Είναι γνωστή η ρήση κάποιου που δεν ανήκει στην παράδοση του επαναστατικού κινήματος. “Είδα μακριά γιατί πάτησα σε ώμους γιγάντων” – είναι φράση του Ισαάκ Νεύτωνα, του θεμελιωτή της σύγχρονης, κλασικής φυσικής.

Ο Παντελής Πουλιόπουλος είναι ένας δικός μας γίγαντας, μαχητής, αγωνιστής, ηγέτης, θεωρητικός, ηρωικός κομμουνιστής που στο έργο του πρέπει να βασιστούμε και σε κάθε περίπτωση με ένα διαλεκτικό τρόπο να το ενσωματώσουμε, να το διατηρήσουμε και -στο μέτρο του δυνατού- να ξεπεράσουμε…

2. Τα βιογραφικά του στοιχεία θα τα αναφέρουμε επί τροχάδην, εν μέρει γιατί είναι σε πολλούς γνωστά, εν μέρει λόγω έλλειψης χρόνου και το θέμα μας είναι πιο περιορισμένο.

Γεννημένος στη Θήβα, το 1900, στη “στροφή του αιώνα”, θα σπουδάσει στη νομική. 19 χρόνων στρατεύεται στον ελληνικό στρατό, στη Μικρασιατική εκστρατεία που κατέληξε στην τρομακτική Καταστροφή – καταστροφή όλου του ελληνικού πληθυσμού που κατοικούσαν εκεί απ’ τους πανάρχαιους χρόνους. Ο Πουλιόπουλος είδε ιδίοις όμασι τη βαρβαρότητα, την αποκτήνωση, την αποανθρωποποίηση του ανθρώπου στον πόλεμο – κι αυτό χαράχθηκε στην προσωπικότητά του. Είδε ότι η εκστρατεία δεν αποσκοπούσε στην “απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων”, αλλά ότι ήταν μέρος της πολεμικής μηχανής που μάτωνε επί τέσσερα και πλέον χρόνια την Ευρωπαϊκή ήπειρο, με το Μεγάλο Ανθρωποσφαγείο, τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έναν πόλεμο ιμπεριαλιστικό, όχι για την ελευθερία των λαών αλλά για το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα των αγορών, των πηγών ενέργειας και πρώτων υλών, ανάμεσα στους ανταγωνιζόμενους καπιταλισμούς της Ευρώπης κυρίως, και των ΗΠΑ που τότε αναδύονταν ως παγκόμια ιμπεριαλιστική δύναμη. Συγκεκριμένα, η Μικρασιατική εκστρατεία ήταν μέρος της επιχείρησης ελέγχου των πετρελαίων της Μοσούλης και ευρύτερα της Μέσης Ανατολής από τον Βρετανικό ιμπεριαλισμό, σε πολεμική σύγκρουση με τον Γερμανικό ιμπεριαλισμό και εσωτερικό ανταγωνισμό με τον Γαλλικό και Ιταλικό ιμπεριαλισμό.

Η φρίκη του πολέμου και ο αντίκτυπος της Ρωσικής σοσιαλιστικής επανάστασης επέδρασαν στον Πουλιόπουλο, μετατρέποντάς τον σε επαναστάτη. Ο 19χρονος φοιτητής της Νομικής Σχολής, μέλος του ΣΕΚΕ, θα πρωτοστατήσει στην ανάπτυξη του παράνομου αντιπολεμικού δικτύου φαντάρων με προκηρύξεις, ακόμη και έκδοση αντιπολεμικής εφημερίδας, του «Ερυθρού Φρουρού».

Σ’ αυτό το σημείο θέλω να παραθέσω ένα απόσπασμα από αντιπολεμική προκήρυξη, ένα δείγμα της γλαφυρής γραφής και του επαναστατικού πάθους του Π.Π. Το κείμενο γράφτηκε από τον Παντελή Πουλιόπουλο εκ μέρους της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των ομάδων των κομμουνιστών στρατιωτών του Μετώπου και δημοσιεύτηκε στις 20 Σεπτέμβρη 1920 στην βδομαδιάτικη εφημερίδα «Εργατικός Αγώνας», επίσημο τότε δημοσιογραφικό όργανο του ΣΕΚΕ:

3. « Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ

Αφού τόσον καιρό εστρώσαμε της Βαλκανικής, της Ρωσίας και της Ανατολής τα βουνά και τους κάμπους με τα κουφάρια μας, και με το σκοτωμένο αίμα μας εβάψαμε το χώμα και τις πέτρες τους, αφού οι αφέντες που κυβερνάνε μας δέσανε με τις βαρειές αλυσίδες της οργανωμένης βίας σαβανώνοντας τα σπιτικά μας με τη μαυρίλα της δυστυχίας, έρχονται τώρα με την απαίσια ικανοποίηση του θριάμβου των να μας ζητήσουνε ψήφο ευγνωμοσύνης για το μεγάλωμα της «Πατρίδος» και για την απελευθέρωση των «υποδούλων αδελφών». Αυτό εκήρυξε ο Αύγουστος, ο μεγάλος αφέντης, δείχνοντας στά χάσκοντα παράσιτα της πλουτοκρατίας, που λέγονται Λαϊκή αντιπροσωπεία, τα καινούργια όρια της «μεγαλυνθείσης Ελλάδος» και τα νευρόσπαστα χειροκροτήσανε και χύσανε θερμά δάκρυα «εθνικής χαράς».

Τι τραγική ειρωνεία. Επάνω στα σύνορα αυτά της μεγαλυνθείσης πατρίδος που φυλάγονται άγρυπνα απ’ τα δικά μας τα ταλανισμένα κορμιά, τέτοιων δακρύων η πηγή είναι σε όλους μας για πάντα στερημένη. Οι αγνές πατριωτικές συγκινήσεις παγώσανε πολύ νωρίς, απ’ τη στιγμή που μέσα στη φρίκη της παγκόσμιας αλληλοσφαγής αντικρύσαμε τη μαύρη αλήθεια στη ζωντανή πραγματικότητα, έξω απ’ τα σύννεφα του ιδεαλισμού, στα οποία βυθίζουνε το νου του δύσμοιρου και άμαθου λαού οι κυβερνώσες κοινωνικές λύμες. Κι όταν, πια, ενώ εμείς τραβούσαμε το θανατερό δρόμο του μαρτυρίου μας με τα νύχια των στρατοκρατικών κοράκων στη σάρκα μας, είδαμε αυτή την παρασιτική τάξη αποχαλινωμένη μέσα στην αποκλειστική ικανοποίηση του ωμού προσωπικού της συμφέροντος και τον άπληστο θησαυρισμό πλούτου[…]

Δεν μπορείτε νάχετε σεις πατρίδα ούτε ιδανικά. Τα ιδανικά σας και η πατρίδα σας είναι κλεισμένα μέσα στο σιχαμερό σας συμφεροντολογικό σας εγώ που την κτηνώδη απληστία του χορταίνει η θυσία του ανθρωπίνου αίματος. Η πατρίδα αυτή που την περιτριγυρίζετε μ’ έναν γελοίο πλασματικό φωτοστέφανο είναι η δική μας η πατρίδα. Και οι αληθινοί πατριώτες είμαστε εμείς. Όχι γιατί σκοτωθήκαμε και σκοτώσαμε άλλους ανθρώπους και ματώσαμε και ταλαιπωρηθήκαμε για τα συμφέροντά σας κάτω απ’ την πίεση της βίας σας, αλλά γιατί το κήρυγμα της μεγάλης αλήθειας πούρχεται βροντόφωνο από κει πάνω μας εσφυρηλάτησε την καρδιά μας με τη θέληση της αγαπημένης πατρίδας μας αναγεννημένης κι ευτυχισμένης με τη δύναμη την ακαταμάχητη που χρειάζεται στους μεγάλους απολυτρωτικούς αγώνες, με την αγάπη για όλους τους δυναστευομένους ανθρώπους του κόσμου και για τη λευτεριά και για την παντοτινή ειρήνη και για την αδελφοσύνη. Αυτή είναι ή πατρίδα για την οποία έχουμε την ανώτερη θέληση και δύναμη να πολεμήσουμε. και θα πολεμήσουμε γι’ αυτήν.»

Για τη δράση τους ο Π.Π. και οι συναγωνιστές του συνελήφθησαν, κλείστηκαν στις φυλακές Μπαρτζόβα έξω από τη Σμύρνη, αναμένοντας στρατοδικείο για “εσχάτη προδοσία”. Η κατάρρευση του μετώπου, η συντριβή του ελληνικού στρατού, απέτρεψε τη διεξαγωγή της δίκης και την μάλλον καταδίκη τους σε θάνατο.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, μετά το 1922, ο Π.Π. πρωτοστάτησε στην ίδρυση των Παλαιών Πολεμιστών, μαχητικής οργάνωσης βετεράνων του πολέμου και διατέλεσε πρόεδρος της οργάνωσης το 1924. Ο ίδιος είναι ο συγγραφέας του περίφημου αντιπολεμικού αντιμιλιταριστικού μανιφέστου Πόλεμος κατά Πολέμου.

Ήταν η φουρνιά των μαχητών που μεταμόρφωσαν το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, εντός παρενθέσεως Κομμουνιστικό [ ΣΕΚΕ(Κ) ] σε ένα πραγματικό κομμουνιστικό κόμμα. Μετείχε στην αντιπροσωπεία του κόμματος στο 5ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, το 1924 μαζί με τον Σεραφείμ Μάξιμο και άλλους ηγέτες του πρώτου εργατικού κόμματος στην Ελλάδα. Αναδείχθηκε πρώτος γραμματέας του ΚΚΕ, όπως μετασχηματίστηκε το ΣΕΚΕ(Κ) στο 3ο έκτακτο συνέδριό του. Στο ίδιο συνέδριο θα εισηγηθεί την ένταξη στην Κομμουνιστική Διεθνή, θα ταχθεί υπέρ του στρατηγικού συνθήματος της εργατοαγροτικής κυβέρνησης και θα παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην “μπολσεβικοποίηση” του Κόμματος.

Τόσο το 5ο συνέδριο της ΚΔ, όσο και το 3ο έκτακτο συνέδριο του ΣΕΚΕ(Κ) γίνονται σε μια στροφή της παγκόσμιας κατάστασης, του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος και του πρώτου εργατικού κράτους, της ΕΣΣΔ, όταν η Γερμανική επανάσταση του 1923 και η Βουλγαρική έχουν ηττηθεί και η συντηρητική γραφειοκρατία στην ΕΣΣΔ και στο Μπολσεβίκικο κόμμα κερδίζουν ραγδαία έδαφος μετά τον θάνατο του Λένιν. Το ΚΚΕ και ο ίδιος ο Πουλιόπουλος θα καθοριστούν από αυτές τις διεθνείς εξελίξεις. Είναι το 5ο συνέδριο που υπό την καθοδήγηση του Μπουχάριν και Ζηνόβιεφ, και του νεοεμφανιζόμενου στα διεθνή ζητήματα Στάλιν, αναζητούν την προώθηση της παγκόσμιας επανάστασης όχι στην εργατική τάξη της Δύσης αλλά σε κάθε είδους δυνάμεις, ακόμη και σε κινήματα όπως στον Τσαγκ Κάι Σεκ στην Κίνα, μετέπειτα σφαγέα των εργατών στην Καντόνα, ή στο VMRO του Μακεδονικού κινήματος, που όμως έχει ήδη εκφυλιστεί σε φιλομουσολινικό κόμμα. Η λαθεμένη θέση της «ανεξάρτητης Μακεδονίας», και «ανεξάρτητης Θράκης» θα προκύψει από αυτό το πολιτικό υπόβαθρο… Το λάθος δεν βρισκόταν στην αναζήτηση και άλλων δυνάμεων για την ενίσχυση της παγκόσμιας επανάστασης, όσο στην άκριτη πρόσδεση, συχνά και συγχώνευση επαναστατικών κομμουνιστικών κομμάτων με τα αστικοδημοκρατικά (όπως στην Κίνα), ο υποβιβασμός του προλεταριάτου σε συμπληρωματική δύναμη αστικών δυνάμεων, η άρνηση της στρατηγικής των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων της Κομμουνιστικής Διεθνούς, και της ίδιας της ΚΔ ως κόμμα της παγκόσμιας επανάστασης.

4. Εθνικισμός και αγριανθρωπισμός

Σε αυτό το σημείο θέλω να μείνω σε μια σημαντική ιδεολογική αντιπαράθεση του Π.Π. με έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της προοδευτικής αστικής τάξης, τον Αλέξανδρο Δελμούζο (1880-1956). Ο Αλ. Δ. είναι ο φωτισμένος εκπρόσωπος της φιλελεύθερης αστικής τάξης, πρωτοπόρος του δημοτικισμού, με καθοριστική συμβολή στην ανάπτυξη μιας σύγχρονης παιδαγωγικής και διωγμούς από το αντιδραστικό μοναρχο-εκκλησιαστικό κατεστημένο.

Ο Πουλιόπουλος είναι κρατούμενος στις Στρατιωτικές Φυλακές Παραπηγμάτων, στη διμοιρία κρατουμένων Kομμουνιστών, φυλακισμένος για άρθρο του για άρθρο που είχε δημοσιεύσει ο Ριζοσπάστης για το Μακεδονικό. Ο Αλέξανδος Δελμούζος έχει δημοσιεύσει στην εφημερίδα Δημοκρατία (9 Iουνίου 1925) κείμενο υπεράσπισης του “εθνισμού”…

Η απάντηση του Παντελή Πουλιόπουλου δημοσιεύεται σε εννέα (9) συνέχειες στο Pιζοσπάστη (21 – 29 Iουνίου 1925). O νεαρός γραμματέας του KKE έχει φυλακιστεί από τη δημοκρατική κυβέρνηση του Aνδρέα Mιχαλακόπουλου για άρθρο που είχε δημοσιεύσει ο Pιζοσπάστης για το Mακεδονικό. Eίναι μια ταραγμένη εποχή. Στη διάρκεια της συγγραφής / δημοσίευσης των άρθρων του Π.Π. ο Mιχαλακόπουλος ανατρέπεται από τη δικτατορία του Πάγκαλου, που όμως δεν απαγορεύει την κυκλοφορία του Pιζοσπάστη!

O Δελμούζος υπερασπίζεται τον εθνισμό, όχι εθνικισμό. Ο εθνισμός του δεν έχει καμιά σχέση με τον εθνικισμό του σύγχρονού του, Aριστείδη Aνδρόνικου, σημείου αναφοράς των εθνικιστών και φασιστών μέχρι σήμερα, του αντισημίτη και μετέπειτα δωσίλογου [μέλους της δωσίλογης «κυβέρνησης» του ξενοδοχείου Grand Hotel της Bιέννης όπου ειδικό γερμανικό τρένο μετέφερε Έλληνες συνεργάτες των ναζί μετά την ήττα του άξονα], πρώτου «εισαγωγέα στην Eλλάδα» των χαλκευμένων από την Oχράνα Πρωτόκολλων των Σοφών της Σιών.

O όρος εθνισμός χρησιμεύει στον Δελμούζο για να διαχωριστεί από αυτές τις ακραίες μορφές του εθνικισμού που στα Bαλκάνια και σ’ όλη την Eυρώπη σαρώνει πριν και μετά τον Mεγάλο (πρώτο παγκόσμιο) Πόλεμο.

«O εθνισμός όμως δεν είναι δημιούργημα της φαντασίας που μπορείς να το πετάξεις όταν θελήσεις. Eίναι πραγματικότητα αιώνων ζυμωμένη στο αίμα, που τη ζεις και καθορίζει τη ζωή σου», γράφει. Tα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έθνος κατά τον A.Δ. δεν είναι μόνο οι «κοινές ιστορικές περιπέτειες», κοινά στοιχεία καταγωγής, πολιτισμού, συνείδησης, γλώσσας, θρησκείας, ήθη, έθιμα κλπ. Στον Δελμούζο το έθνος είναι το όριο της ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας, η ανώτερη βαθμίδα πολιτισμού. Aπό τη στιγμή που διαμορφώνεται γίνεται αιώνια κατηγορία. Δεν μπορεί να νοηθεί η κοινωνία χωρίς το έθνος.

«H ανθρωπότητα όμως δεν είναι για μένα έννοια αφηρημένη. Aνθρωπότητα θα πει σύνολο λαών, εθνών, και όχι άθροισμα αχρωμάτιστων ανθρώπων. Tέτοιο άθροισμα ζει μόνον στη φαντασία μερικών ατόμων. Έλληνες, Tούρκοι, Bούλγαροι, Γάλλοι, Γερμανοί κτλ. όλοι αυτοί οι λαοί, τα έθνη αποτελούν την ανθρωπότητα, και ελεύθερη ανθρωπότητα θα πει ελεύθερα έθνη» (περιλαμβάνεται στο Παντελής Πουλιόπουλος, Εθνικισμός και Αγριανθρωπισμός, επιμέλεια Βαγγέλης Σακκάτος, εκδ. Δρόμων, σελ. 100). O «αληθινός πολιτισμός δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στον εθνισμό»…

O ανθρωπισμός του ταυτίζεται και προϋποθέτει το έθνος και την ιδεολογική του αντανάκλαση, τον εθνισμό: «[…] εθνισμός και πατρίδα ούτε λόγια είναι, ούτε μέσα των αστών για να εκμεταλλεύονται τους φτωχούς, ούτε ιδιοκτησία, αλλά η ίδια μας η ζωή. Kαι την ζωή μας αυτή, την ένωση και την αυθυπαρξία μας, τον ανθρωπισμό μας συμβολίζει η εθνική μας σημαία». (ό.π., σελ. 102).

Yπερθεματίζοντας φθάνει στη βιολογικοποίηση των απόψεων και των δικών του και των διεθνιστών-κομμουνιστών αντιπάλων του. «H εθνική αυτοσυντήρηση είναι βιολογική ανάγκη, στοιχειώδης προϋπόθεση της ζωής, είναι ακόμη απαίτηση του ανθρωπισμού», γράφει, απηχώντας επιρροές ιδεολόγων του γερμανικού εθνικισμού που πράγματι επιχειρούσαν να στηρίξουν τον εθνικισμό στη βιολογία. H θεμελίωση του γερμανικού ναζισμού στο αίμα, τη ράτσα και την… τιμή θα είναι η ακραία αλλά λογική απόληξη.

Όσοι αμφισβητούν με την πολιτική τους το έθνος πάσχουν από… βιολογική ανοησία(!), θα γράψει ο A.Δ. : «Έτσι κάθε ενέργεια εναντίον της εθνικής αυτοσυντήρησης (πρβλ. αίτημα για την αυτονομία της Mακεδονίας) είναι αυτοκτονία και του ατόμου και του συνόλου, είναι βιολογική ανοησία. Kαι είναι ακόμη ενέργεια εναντίον της ανθρωπότητας, του ανθρώπινου πολιτισμού και του ανθρωπισμού, αν δεν θέλουμε να είναι αυτά λόγια μονάχα». (σελ. 102).

Προφανώς, εδώ ο παιδαγωγός έχει δώσει τη θέση του στον ακρίτα της αστικής εθνικιστικής ή εθνιστικής ιδεολογίας, προσφέροντας βιολογικά επιχειρήματα στη φαρέτρα των απροσχημάτιστων ρατσιστών, όσο κι αν σπεύδει να διαχωριστεί από τους εθνικιστές και τον αγριανθρωπισμό τους…

H απάντηση του Π.Π. δείχνει ένα υψηλό βαθμό αφομοίωσης της μαρξιστικής θεωρίας του έθνους και του εθνικού ζητήματος στο οποίο μεγάλοι μαρξιστές της κλάσης του Λένιν, της Λούξεμπουργκ και του Όττο Mπάουερ κονταροχτυπήθηκαν.

Για τον Π.Π. και τους μαρξιστές το έθνος δεν είναι αιώνιο, «είναι μια κατηγορία ιστορική, κι όχι απόλυτη και μεταφυσική». Aν και ως όρος απαντάται ήδη σε προκαπιταλιστικές κοινωνίες, το έθνος κι ο εθνικισμός είναι κατηγορίες της νεωτερικότητας. Συνδέονται με την αστική τάξη (μπουρζουαζία) και τη γένεση του μοντέρνου κράτους-έθνους στη θέση των παλαιών φεουδαρχικών διαιρέσεων.

«Oι αστικές εμπορευματικές οικονομικές σχέσεις είναι το κύριο χαρακτηριστικό του, ως ιστορικής κατηγορίας. Αν ο κ. Δελμούζος ανέλυε ιστορικοϋλιστικά τα “κοινά στοιχεία πολιτισμού”, που ορθά έβαλε στον ορισμό του κι επίτηδες υπογραμμίσαμε εμείς, τότε δεν θα ήτανε τόσο μακριά από την πραγματική επιστήμη», θα σημειώσει ο Π.Π.

H ανάλυση του Π.Π. ιδίως στις σελ. 42 – 46 (κεφ. III) υπό τον τίτλο EΘNOΣ KAI ΔEΛMOYZIKEΣ AΦAIPEΣEIΣ είναι υπόδειγμα αντιμετώπισης της κατηγορίας του έθνους με την ιστορικο-υλιστική μέθοδο.

Στην πρώτη φάση ο εθνικισμός είναι προοδευτικός και συνδέεται με τον φιλελευθερισμό, όμως στην πορεία της ταξικής πάλης, και καθώς ο καπιταλισμός φθάνει στα ιστορικά του όρια, γίνεται αντιδραστικός, συχνά ανοιχτά φασιστικός.

Αντιπαραθέτοντας στις «αφαιρέσεις» και εξιδανικεύσεις του A.Δ. την πραγματικότητα του εθνικισμού της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας, ειδικά στον 20ο αιώνα, στην εποχή του ιμπεριαλισμού, ο Π.Π. δίνει μια καταπληκτική περιγραφή του «επιθετικού εθνικισμού». O σύγχρονος καπιταλισμός όπως διαμορφώθηκε από τις αρχές ιδίως του 20ου αιώνα με τα τραστ και το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν μπορεί να υπάρχει παρά με την κατάκτηση των αποικιακών και μικρών χωρών «για την εξαγωγή σ’ αυτές του περίσσιου χρηματιστικού κεφαλαίου, για την εξαγωγή των φτηνών τους εργατικών δυνάμεων, για τη χρησιμοποίηση των λαών τους ως ‘κρέας για κανόνια’, σε νέους κατακτητικούς πολέμους».

Σ’ αυτή τη φάση ο καπιταλισμός «Oργανώνει το έθνος ψυχικώς και τεχνικώς για κατακτήσεις και ληστείες πάνω σε ξένα εδάφη υπό τα ποικίλα συνθήματα του κτηνώδους EΠIΘETIKOY EΘNIKIΣMOY, τον οποίο γνωρίζουμε από την πρόσφατη, και τωρινή ιστορία του κόσμου. Παγγερμανισμός, πανσλαβισμός, μεγάλη ιδέα και μαρμαρωμένοι βασιλιάδες, μεγάλη Σερβία, εκπολιτισμός ‘βαρβάρων’, προστασία αδυνάτων (προβάτων από τους ισχυρούς λύκους), ιρεντεντισμός [= αλυτρωτισμός], αμερικανικός πατσιφισμός και ‘απελευθερωτικός’ αμερικανισμός στις αποικίες, κλπ., κλπ. Aυτός ο ιμπεριαλιστικός επιθετικός εθνικισμός οδηγεί στις φοβερότερες καταστροφές, στα ατέλειωτα ανθρωπομακελιά και ανθρωποεμπόρια και στους προσφυγικούς εξανδραποδισμούς (μια μορφή του επιθετικού εθνικισμού είναι και η αποικιστική πολιτική της μπουρζουαζίας) και είναι η θηριωδέστερη μορφή ΠOΛITIΣMENOY AΓPIANΘPΩΠIΣMOY που γνώρισε ο κόσμος ποτέ μέχρι σήμερα». (σελ. 48-49)

Aκόμη, ο Π.Π. ξεσκεπάζει την απάτη πίσω από την επίκληση των εθνικών συναισθημάτων και διεκδικήσεων. «Tο κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα», γράφει.

«Γερμανοί κεφαλαιούχοι ενώ η πατρίδα “τους” πολεμούσε την Aντάντ, εγγράφονται σε πολεμικά Pωσικά δάνεια που εκδίδονται στο Παρίσι. O “εθνικός” χρηματοδότης του ντεμι-σαιζόν φασισμού κεφαλαιούχος Mποδοσάκης τα πρώτα του εκατομμύρια τα μάζεψε ως τροφοδότης του κεμαλικού στρατού όταν αυτός πολεμούσε στη Mικρασία με τον “εθνικό” μας στρατό». (σελ. 49)

Διεθνισμός: Aπέναντι στον αγριανθρωπικό εθνικισμό ο Π.Π. αντιτάσσει τον διεθνισμό: «Oι εργάτες δεν έχουν πατρίδα», «Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε»!, λέει, επαναλαμβάνοντας τα λόγια των Mαρξ – Ένγκελς στο Kομμουνιστικό Mανιφέστο. Είναι σε πλήρη ευθυγράμμιση με τον Mαρξ που στις σημειώσεις του για τον γερμανό οικονομολόγο Λιστ -κείμενο που ο Π.Π. δεν εγνώριζε γιατί δεν είχε δημοσιευτεί-, γράφει:

«H εθνικότητα του εργάτη δεν είναι ούτε γαλλική, ούτε αγγλική, ούτε γερμανική, είναι η εργασία, η ελεύθερη σκλαβιά, το ξεπούλημα του εαυτού του. H κυβέρνησή του δεν είναι ούτε γαλλική, ούτε αγγλική, ούτε γερμανική, είναι το κεφάλαιο. O πάτριος αέρας του δεν είναι ούτε γαλλικός, ούτε γερμανικός, ούτε αγγλικός, είναι ο αέρας του εργοστασίου. H γη που του ανήκει δεν είναι ούτε γαλλική, ούτε αγγλική, ούτε γερμανική, είναι λίγα πόδια κάτω από το χώμα».

O διεθνισμός κατά τον Π.Π. είναι όχι μόνο υλική, οικονομική αναγκαιότητα για να αρθεί η αντίφαση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τους φραγμούς της καπιταλιστικής ιδιοποίησης και του εθνικού κράτους. Eίναι επίσης ο δρόμος για να ελευθερωθεί η ανθρωπότητα από τη φρίκη της καπιταλιστικής θηριωδίας, που μάταια επιχειρείται να συγκαλυφθεί πίσω από το σύστημα της οργανωμένης πατριδοκαπηλείας και εθνικισμού.

«Tο προλεταριάτο δεν μπορεί να πολεμήσει το διεθνές κεφάλαιο παρά με τη διεθνή του ένωση. Δεν θα ελευθερωθεί χωρίς να ελευθερώσει συγχρόνως όλη την ανθρωπότητα από τον αγριανθρωπισμό του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού», θα σημειώσει. Aπέναντι στον λεκτικό ανθρωπισμό του Aλ. Δ. που συνδέεται αφηρημένα με την κατηγορία του έθνους αλλά όχι με την πράξη και τα γεγονότα, ο Π.Π. θα προβάλλει τον διεθνιστικό ανθρωπισμό. Tον ανθρωπισμό που θέτει υπέρτατη αρχή την ανθρώπινη ζωή και όχι την αφαίρεση του έθνους.

Mόνο ο Διεθνιστικός Aνθρωπισμός, που παλεύει για τη Σοσιαλιστική Kοινωνία, είναι ο πραγματικός ανθρωπισμός. O «εθνισμός» του κ. Δελμούζου είναι μια απόπειρα εξιδανίκευσης του εθνικισμού καλύπτοντας την αληθινή, ωμή του όψη.

Η έξοδος από τη φρίκη του παρηκμασμένου καπιταλισμού απαιτεί εξύψωση της ανθρωπότητας με το ξεπέρασμα του εθνικισμού. O διεθνισμός, η κοινή διεθνιστική επαναστατική δράση των προλεταρίων όλων των χωρών, είναι ο μοναδικός δρόμος απέναντι στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Ο διεθνισμός δεν είναι φραστική επίκληση, απαιτεί την αναγκαία οργάνωση του προλεταριάτου διεθνώς, με την Τρίτη Διεθνή, εκείνη την εποχή, με πρόγραμμα, στρατηγική και τακτική.

Aυτή η διεθνιστική στρατηγική επιβάλλει την υπεράσπιση του δικαιώματος των καταπιεσμένων εθνών στην αυτοδιάθεση, που σημαίνει το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού μέχρι και τον κρατικό αποχωρισμό τους. Στο ζήτημα αυτό ο Π.Π. υπερασπίζεται την λενινιστική τακτική.

Η αντιμετώπιση των καταπιεσμένων εθνοτήτων, η ευαισθησία απέναντι στη διαφορετικότητά τους, προεικάζει την στάση των μαρξιστών απέναντί τους μετά την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού. O διεθνής σοσιαλισμός δεν σημαίνει ισοπεδωτικό σβήσιμο των εθνικών ιδιαιτεροτήτων, πολιτιστικών χαρακτηριστικών και ευαισθησιών, όπως επιχείρησε ο Στάλιν τροφοδοτώντας με δηλητηριώδη μίση τους εθνικισμούς…

5. Προφανώς, με τέτοιες διεθνιστικές αντιλήψεις, για την παγκόσμια επανάσταση, ο νεαρός κομμουνιστής ηγέτης του ΚΚΕ δεν θα μπορούσε να γίνει υποστηρικτής της νεόκοπης τότε θεωρίας του “σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα”, του Στάλιν. Θα αντιταχθεί στον σταλινικό ιδεολογικό εκφυλισμό του ΚΚΕ και της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στην Ελλάδα, ο νέος προσανατολισμός που επιχειρούν οι υποστηρικτές τού Στάλιν θα πάρει τη μορφή του συνθήματος της “αριστερής δημοκρατίας”, έναντι του μέχρι τότε, από το 1924, κεντρικού συνθήματος του κόμματος για “εργατοαγροτική κυβέρνηση”. Αυτή είναι η γραμμή που λανσάρει το 1926 η πρώτη, υπό διαμόρφωση, σταλινική ομάδα των Χαϊτά – Ευτυχιάδη – Ζαχαριάδη, με (προσωρινό) γραμματέα του κόμματος τον Σταυρίδη, μετέπειτα αντικομμουνιστή και γραμματέα της αντισημιτικής οργάνωσης 3Ε (Εθνική Ένωσις Ελλάς)! Τότε, η γραμμή αυτή θα ηττηθεί. Με την πτώση της δικτατορίας του Πάγκαλου, το Σεπτέμβρη του 1926, ο Παντελής Πουλιόπουλος και άλλα στελέχη που μόλις βγήκαν από τις εξορίες ή την παρανομία καταδίκασαν την “αριστερή δημοκρατία” και υποστήριξαν το σύνθημα της “προλεταριακής – σοβιετικής δημοκρατίας”. Ο Π.Π. θα επανεκλεγεί παμψηφεί γραμματέας του Κόμματος. (Δημ. Λιβιεράτος, Παντελής Πουλιόπουλος, εκδόσεις Γλάρος, 1992, σελ. 29). Η μετέπειτα αλλαγή της στρατηγικής από την 6η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το 1934, η αντικατάσταση της στρατηγικής της “σοσιαλιστικής επανάστασης” με την “αστικοδημοκρατική επανάσταση”, είναι η λογική και αναπτυγμένη έκφραση εκείνης της πρώιμης αριστεροδημοκρατικής πλεύσης από την οποία ποτέ μετέπειτα δεν ξέφυγε το ΚΚΕ. (Σύγκρινε τα κεντρικά συνθήματα “Νέα Δημοκρατία”, στο 9ο συνέδριο του ΚΚΕ, και στη Μεταπολίτευση το κονταροκτύπημα μεταξύ “αλλαγής” και “πραγματικής αλλαγής”, που βουλιάξανε στη συγκυβέρνηση με τον Μητσοτάκη – Τζανετάκη και την Οικουμενική. Η τωρινή συνθηματολογία για “εργατική εξουσία” νομίζει ότι παρακάμπτει τη μαρξιστική κριτική θέτοντας την εργατική εξουσία στο απροσδιόριστο μακρινό μέλλον).

Στις 25 Σεπτέμβρη του 1927 ο Παντελής Πουλιόπουλος, ο Σεραφείμ Μάξιμος και άλλα στελέχη πρώτης γραμμής, θα διαγραφούν από το ΚΚΕ, ως… “λικβινταριστές”. Θα σχηματιστούν ως ιδεολογικο-πολιτική ομάδα αριστερής αντιπολίτευσης του ΚΚΕ, στον εγχώριο και διεθνή σταλινισμό, τη γραφειοκρατικοποίηση της ΕΣΣΔ και της Κομιντέρν, γύρω από το περιοδικό Σπάρτακος. Είναι μια, σε σημαντικό βαθμό, ανομοιογενής ομάδα. Ο Π.Π. θα απορρίψει τη θεωρία του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα, όμως δεν θα υποστηρίξει άμεσα τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.¹Σάββας Μιχαήλ, Παντελής Πουλιοπουλος Στα τεύχη τού Σπάρτακου υπάρχουν μια σειρά εξαιρετικές μελέτες για τον ελληνικό καπιταλισμό, που διατηρούν την αξία τους έως σήμερα.

Αλλά η ιδιομορφία στην ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλιστικού σχηματισμού θα έχει διαμορφώσει στην Ελλάδα και μια άλλη αριστερή αντιπολίτευση, γύρω από το περιοδικό Αρχείο του Μαρξισμού, που από το 1930 θα αναπτυχθεί ως ΚΟΜΛΕΑ (Κομμουνιστική Οργάνωση Μαρξιστών–Λενινιστών Αρχειομαρξιστών) και θα αναγνωριστεί από τον Τρότσκι. Η ΚΟΜΛΕΑ θα αναδειχθεί σε ισχυρό τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης που δημιουργείται το 1930, μετά την διαγραφή και εξορία του Τρότσκι από την ΕΣΣΔ. Οι ρίζες του Αρχειομαρξισμού βρίσκονται στην αριστερή διεθνιστική κομμουνιστική πτέρυγα του ΣΕΚΕ, στη μετέπειτα ομάδα του περιοδικού Κομμουνισμός (1919) και της Κομμουνιστικής Ένωσης (1921). Κεντρικό πρόσωπο του Αρχείου του Μαρξισμού ήταν ο Φραγκίσκος Τζουλάτι, σύντροφος του Δημοσθένη Λιγδόπουλου στην αριστερή πτέρυγα του ΣΕΚΕ, στη σύγκρουση με τις εν πολλοίς κυριαρχούσες τάσεις, της δεξιάς σοσιαλδημοκρατικής και της κεντριστικής. Αρχικά πρότεινε την έκδοση του περιοδικού ως θεωρητικού οργάνου του ΣΕΚΕ, όμως η πρόταση απορρίφθηκε. Το πρώτο τεύχος του Αρχείου του Μαρξισμού θα κυκλοφορήσει την Πρωτομαγιά του 1923 με μεταφρασμένο για πρώτη φορά στα ελληνικά το θεμελιώδες για τους επαναστάτες κομμουνιστές Κράτος και Επανάσταση του Λένιν. Οι ηγέτες της δεξιάς του ΣΕΚΕ(Κ) με επικεφαλής τον τότε γραμματέα του Σαργολόγο θα επιτεθούν, θα κατάσχουν το περιοδικό και θα παραδώσουν τα μέλη του Αρχείου στην αστυνομία! Λίγα χρόνια αργότερα ο Σαργολόγος θα αποκαλυφθεί ως πράκτορας της αστυνομίας.

Σε μια χώρα με μικρή σοσιαλιστική και εργατική παράδοση, όπου η εργατική τάξη δεν είχε περάσει από την εμπειρία των ομίλων και των διαπαιδαγωγητικών κύκλων, ο παγκόσμιος πόλεμος και η Μικρασιατική Καταστροφή θα σπρώξουν απότομα το εν πολλοίς άπειρο προλεταριάτο, υπό διαμόρφωση με την έλευση νέων μεγάλων μαζών εργατών από τη Μικρασία, στο προσκήνιο της ιστορίας, θέτοντάς του το καθήκον της άμεσης πάλης για την εξουσία. Για την επαναστατική πρωτοπορία θα δημιουργηθεί μια κατάσταση όπου η εκπαιδευτική προπαγανδιστική δουλειά συνυφαίνεται με την πάλη για την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη με επικεφαλής ένα κόμμα μπολσεβίκικου τύπου. Θεμελιακή αντίληψη του Αρχείου είναι ότι το πρωταρχικό καθήκον της προλεταριακής πρωτοπορίας, στις συνθήκες πολιτικού πρωτογονισμού και ταξικής ασάφειας της τότε Ελλάδας, έγκειται στη διαπαιδαγώγηση στελεχών στο Μαρξισμό, πριν αρχίσει η πλατιά δράση μέσα στις μάζες. Από εδώ προέκυπτε η μομφή ότι το Αρχείο έθετε ως αξίωμα το “πρώτα μόρφωση και μετά δράση”, ένα διαχωρισμό της θεωρίας από την πράξη. Η απάντηση της δεξιάς του κόμματος ήταν ότι απαιτείται μια “μακρά και νόμιμος ύπαρξη” για τη διαμόρφωση, ανάπτυξη και θεωρητική κατάρτιση των στελεχών του κόμματος και της εργατικής τάξης, ενώ η απάντηση του Παντελή Πουλιοπουλο και του Σπάρτακου ήταν η “μπολσεβικοποίηση” του κόμματος στη βάση των αποφάσεων του 5ου συνεδρίου της Κομιντέρν, στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε.

Ατυχώς, η εχθρότητα και απολυτότητα στην αντιμετώπιση του Αρχειομαρξισμού από τον Π.Π. θα κάνει ανέφικτη την προτροπή του Τρότσκι και της ΔΑΑ για ενότητα των δύο αντιπολιτευόμενων οργανώσεων. Ο Π.Π. θεωρεί “αντεπαναστατικό” τον Αρχειομαρξισμό, όπως γράφει τον Δεκέμβρη του 1930 – αν και λίγα χρόνια αργότερα θα συνεργαστεί και μετά θα ενωθεί με μεγάλο μέρος αυτής της “αντεπαναστατικής” οργάνωσης. Θεωρεί ότι είναι λάθος του Τρότσκι η αναγνώριση του Αρχειομαρξισμού ως επίσημο τμήμα της ΔΑΑ. Για κάποια χρόνια (μέχρι το 1935) ο Π.Π. θα είναι σε ρήξη με τον Τρότσκι, όχι μόνο στο (τοπικό-εθνικό) ζήτημα του Αρχειομαρξισμού, όσο στο μεγάλο, διεθνές ζήτημα της αλλαγής προσανατολισμού μετά την χωρίς μάχη κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί και τον Χίτλερ το 1933. Η άρνηση του Γερμανικού ΚΚ αρχικά και της Κομιντέρν στη συνέχεια να βγάλουν μαθήματα από την πιο καταστροφική ήττα της εργατικής τάξης, έκαναν τον Τρότσκι να γράψει : Είναι αδύνατο να παραμείνουμε στην ίδια Διεθνή με τους Στάλιν, Μανουίλσκι, Λοζόφσκι (Ιούλιος 1933). Η χωρίς μάχη ήττα στη Γερμανία ήταν για τον Τρότσκι το αντίστοιχο με της 4ης Αυγούστου 1914, όταν η Γερμανική Σοσιαλδημοκρατία συντάχθηκε με το κράτος και την κυβέρνηση του Κάιζερ στην “υπεράσπιση της πατρίδας” και ψήφισε τον πολεμικό προϋπολογισμό. Τότε, ο Λένιν συμφώνησε με τον χαρακτηρισμό της Ρόζας Λούξεμπουργκ ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι “σπαπισμένο πτώμα” και κάλεσε για την δημιουργία της 3ης Διεθνούς.

Ενώ ο Τρότσκι αγωνιωδώς προσπαθεί να ενώσει τις γραμμές των επαναστατών κομμουνιστών σε μια νέα διεθνή οργάνωση για την αντιμετώπιση του φασισμού και του αναπόφευκτου πλέον Β’ Παγκόσμιου πολέμου, η στροφή της κατάστασης προκαλεί φυγόκεντρες δυνάμεις. Ο Π.Π. θα στραφεί προς τον κεντρισμό του Διεθνούς Γραφείου του Λαντάου, της Αριστερής Αντιπολίτευσης του ΚΚ Γερμανίας μαζί με άλλες τρεις οργανώσεις (ανάμεσά τους η Ισπανική του Νιν). Την ίδια περίοδο και το Αρχειομαρξιστικό κόμμα θα διασπαστεί, ανάμεσα στον Γιωτόπουλο που θα κατευθυνθεί προς το Γραφείο του Λονδίνου του Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος Βρετανίας. Αντίθετα, ο Γιώργος Βιτσώρης και η πλειοψηφία των οργανώσεων Αθήνας και Θεσσαλονίκης των Αρχειομαρξιστών θα υποστηρίξει τον Τρότσκι και τον προσανατολισμό σε νέα κόμματα και νέα Διεθνή.

Το 1935 η οργάνωση ΟΚΔΕ που έχει συσταθεί (το 1934) από την ένωση του Σπάρτακου του Πουλιόπουλου με την ΛΑΚΚΕ (Λενινιστική Αντιπολίτευση ΚΚΕ) θα υιοθετήσει την γραμμή της ίδρυσης νέας (Τέταρτης) Διεθνούς. Η ΟΚΔΕ, μαζί με την ομάδα Νέος Δρόμος που διασπάστηκε από την ΚΔΕΕ του Βιτσώρη θα συγκροτήσουν, το καλοκαίρι του 1937, την Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (ΕΟΚΔΕ). Η εφημερίδα της ενιαίας οργάνωσης Προλετάριος θα κυκλοφορήσει, μέσα σε συνθήκες της Μεταξικής παρανομίας, 30 φύλλα, μέχρι το καλοκαίρι του 1939.

Η ΚΔΕΕ, στην οποία έχει ενταχθεί και ο προερχόμενος από το ΚΚΕ Στίνας θα έχει μια σειρά συνεργασίες και συζητήσεις με την ΚΔΕΕ για την ενοποίηση και την ένταξη των αριστερών αντιπολιτευόμενων ομάδων στην Τέταρτη Διεθνή. Οι συζητήσεις για την ενοποίηση θα συνεχιστούν, υπό τις συνθήκες της δικτατορίας του Μεταξά που κηρύχθηκε την 4η Αυγούστου 1936, στην παρανομία και μετά στις φυλακές της Ακροναυπλίας.

Οι οργανώσεις ΚΔΕΕ και ΕΟΚΔΕ θα συμμετάσχουν το 1938 στο ιδρυτικό συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς που θα χαιρετίσει την απόφαση ενοποίησης των δύο οργανώσεων. Εκ μέρους της ΕΟΚΔΕ αντιπρόσωπος ήταν ο Μιχάλης Ράπτης (ή Σπέρος, γνωστότερος αργότερα ως Πάμπλο και γραμματέας της Τέταρτης Διεθνούς) και εκ μέρους της ΚΔΕΕ ο Γιώργος Βιτσώρης. Η δικτατορία θα συλλάβει τους περισσότερους αγωνιστές τόσο τους οπαδούς του Τρότσκι όσο και του ΚΚΕ. Ο Πουλιόπουλος, επικηρυγμένος, θα συλληφθεί το 1938 και θα κλειστεί στις φυλακές της Ακροναυπλίας. Δυστυχώς, οι δύσκολες συνθήκες εγκλεισμού, σε μια περίοδο απότομων μεταβολών στην κατάσταση (σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, τεμαχισμός της Πολωνίας, Σοβιετική εισβολή στη Φινλανδία), έκαναν πιο δύσκολες τις συζητήσεις, πυροδοτώντας διαφορές και αντιφάσεις που εμπόδισαν την πλήρη ενοποίηση των δύο τροτσκιστικών οργανώσεων.

6. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος που ξέσπασε τον Σεπτέμβη του 1939 θα προκαλέσει νέα προβληματα στις ενοποιητικές συζητήσεις.

Και για τις δύο τροτσκιστικές ομάδες ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικός πόλεμος. Ιμπεριαλιστικός και από τις δύο ομάδες εμπολέμων, του φασιστικού ιμπεριαλισμού και του “δημοκρατικού” ιμπεριαλισμού. Ο ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας του πήγαζε όχι από τα προπαγανδιστικά επιχειρήματα των εμπολέμων, αλλά από την ταξική φύση τους. Ήταν, όπως έγραφε ο Π. Πουλιόπουλος λίγο πριν την επίσημη κήρυξη του πολέμου, τον Ιούνιο του 1939:

«… ένας θανάσιμος σπασμός του ανταγωνιστικού συστήματος του παγκόσμιου καπιταλισμού, συστήματος που έχει παρακμάσει και περνάει μια γενική κρίση. Θα είναι κι αυτός μια έκφραση της βασικής αντίφασης ανάμεσα στις γιγαντιαίες σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις και το αναρχικό πρόβλημα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Ειδικότερα η σημερινή σύγκρουση φέρνει στα χέρια την ομάδα των καπιταλιστικών χωρών που νικήθηκαν ή έμειναν αχόρταστες στον πόλεμο του 1914-18 (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία) με το συνασπισμό των χορτάτων νικητών. Οι πρώτοι ζητούνε νέο “ζωτικό χώρο”, νέες δηλαδή ληστρικές κατακτήσεις, οι δεύτεροι “αμύνονται κατά των επιτιθέμενων”, δηλαδή προφυλάσσουνε με το όπλο την παλιά τους λεία και ζητούνε να τη μεγαλώσουνε με τον νέον πόλεμο». (Ο Πόλεμος που έρχεται και τα Καθήκοντα των Κομμουνιστών στην Ελλάδα).

Το γεγονός ότι από τις 22 Ιουνίου 1941 συμμετείχε στον πόλεμο η Σοβιετική Ένωση, δεν καθιστούσε τον πόλεμο “αντιφασιστικό”, όπως ήθελε να τον παρουσιάσει η δημοκρατική-ιμπεριαλιστική πλευρά των εμπόλεμων και ο Στάλιν. Όμως, η συμμετοχή του πρώτου εργατικού κράτους, έστω εκφυλισμένου και παραμορφωμένου, έθετε το ερώτημα ποια έπρεπε να είναι η θέση των επαναστατών διεθνιστών; O Πουλιόπουλος, όπως και ο Τρότσκι, υποστήριζαν την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ παρά την ύπαρξη του καθεστώτος απολυταρχίας και τρόμου του Στάλιν και της γραφειοκρατίας. Αντίθετα ο Στίνας υποστήριζε ότι ο πόλεμος είναι ιμπεριαλιστικός και από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς, κατά την άποψή του, είχε πάψει να είναι εργατικό κράτος, επομένως, οι επαναστάτες έπρεπε να κρατήσουν “ντεφαιτιστική” θέση απέναντι στην ΕΣΣΔ. Η υπεράσπιση της ΕΣΣΔ ασφαλώς προκαλούσε μεταβολές στην τακτική των επαναστατών διεθνιστών, στη σφαίρα των συγκεκριμένων πρακτικών δραστηριοτήτων, όπως αναλυτικά περιέγραφε ο Τρότσκι στο Πόλεμος και Τέταρτη Διεθνής (1934).²«Παραμένοντας ο αποφασισμένος και αφοσιωμένος υπερασπιστής του εργατικού κράτους στην πάλη με τον ιμπεριαλισμό, το διεθνές προλεταριάτο δεν θα γίνει, ωστόσο, σύμμαχος των ιμπεριαλιστών συμμάχων της ΕΣΣΔ. Το προλεταριάτο μιας καπιταλιστικής χώρας που θα βρίσκεται σε συμμαχία με τήν ΕΣΣΔ, πρέπει να διατηρήσει πλήρως και ολοκληρωτικά την ασυμβίβαστη εχθρότητά του στην ιμπεριαλιστική κυβέρνηση της δικής του χώρας. Μ’ αυτή την έννοια η πολιτική του δεν θα διαφέρει από την πολιτική του προλεταριάτου μιας χώρας που πολεμάει ενάντια στην ΕΣΣΔ. Αλλά στη σφαίρα των πρακτικών δραστηριοτήτων μπορεί να προκύψουν αξιόλογες διαφορές που θα εξαρτηθούν από τη συγκεκριμένη μορφή του πολέμου. Για παράδειγμα, θα ήταν παράλογο και εγκληματικό σε περίπτωση πολέμου ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και την Ιαπωνία, το αμερικάνικο προλεταριάτο να σαμποτάρει την αποστολή αμερικανικών πολεμοφοδίων στην ΕΣΣΔ. Αλλά το προλεταριάτο μιας χώρας που θα πολεμούσε ενάντια στην ΕΣΣΔ, θα ήταν απόλυτα υποχρεωμένο να καταφύγει σε τέτοιου είδους πράξεις – απεργίες, σαμποτάζ κ.λπ.», έγραφε ο Λέον Τρότσκι.

Οι συζητήσεις, καταγραμμένες στα Τετράδια της Ακροναυλίας, μεταξύ των δύο οργανώσεων, αναδεικνύουν ζητήματα θεωρίας, φιλοσοφίας και (μηχανιστικής) μεθόδου. Μ ε τα ίδια ζητήματα καταπιάστηκε ο Τρότσκι στο άλλο ημισφαίριο, εξόριστος στο Μεξικό, στην αντιπαράθεσή του με την “μικροαστική αντιπολίτευση” μέσα στο αμερικανικό SWP, των Μπάρναμ και Σάχτμαν. Το θέμα του πολέμου, της φύσης της ΕΣΣΔ και της αναγκαίας κατά τον Τρότσκι υπεράσπισής της από την επίθεση των ιμπεριαλιστών ήταν ζητήματα που διαπερνούσαν όλες τις επαναστατικές οργανώσεις.

Συνυφασμένο με αυτά ήταν το ζήτημα της στάσης απέναντι στα αντάρτικα κινήματα που πυροδότησε η φασιστική κατοχή στα Βαλκάνια (κυρίως σε Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα), αλλά και στη Δυτική Ευρώπη (κυρίως στη Γαλλία). Τις θέσεις των Ελλήνων Τροτσκιστών τον καιρό της Κατοχής τις έχουμε παρουσιάσει και κριτικάρει στο παράρτημα του βιβλίου μας Ελλάδα 1941 – 1945, Πόλεμος Χωρικών και Κοινωνική Επανάσταση. Είναι μεγάλο θέμα που απαιτεί μια ειδική εκδήλωση/συζήτηση. Εδώ να σημειώσουμε ότι παρά τις διαφορές των δύο ομάδων, στην πράξη, όπως παρατηρούσε η Ευρωπαϊκή Γραμματεία της Τέταρτης Διεθνούς (20 Γενάρη 1946), «Η πολιτική που υιοθετήθηκε από το 1943, τόσο απο την ηγεσία του Εργατικού Μετώπου [τάση Στίνα], όσο και από αυτή της Εργατικής Πάλης [τάση Χρήστου Αναστασιάδη, των οπαδών του Π. Πουλιόπουλου] –παρά τις ελαφρές τους διαφορές αντιλήψεων- απέναντι στο ζήτημα του ΕΑΜικού κινήματος στην Ελλάδα, καθώς κι απέναντι στα γεγονότα του Δεκέμβρη 1944, οφείλει να χαρακτηριστεί σαν τυπικά σεχταριστική και σε σαφή αντίθεση με όλες τις αποφάσεις που αναφέραμε παραπάνω και που προσδιορίζουν τη γραμμή της Διεθνούς». (Θ. Κουτσουμπός, Πόλεμος Χωρικών… σελ. 207, της β’ έκδοσης). Να σημειώσουμε επίσης, τη διαφορά των θέσεων που διατυπώνει ο φυλακισμένος από το 1938 Π. Πουλιόπουλος με την πρακτική των τροτσκιστών τον καιρό της κατοχής, πλην μιας μειοψηφίας. Σε ένα από τα τελευταία κείμενά του, γραμμένο στις 29 Μάη 1941, λίγο μετά την γερμανική εισβολή στην Ελλάδα με τίτλο “Η στιγμή του Πολέμου και τα καθήκοντά μας” ο Πουλιόπουλος τονίζει: «Oργάνωση της αντίστασης στη μεταφορά στρατιωτών από τη χώρα στα διάφορα μέτωπα του ιμπεριαλιστικού πολέμου, ασιατικά, ή αφρικανικά, από τους Άγγλους ή τους Γερμανούς ιμπεριαλιστές». (Π. Πουλιόπουλος, ΚΕΙΜΕΝΑ για τον Πόλεμο…, σελ. 222). Δυστυχώς τα μηχανιστικά σχήματα, για τα οποία κατηγορούσε τον Στίνα είχαν κυριαρχήσει στην πλειοψηφία και των στενών οπαδών του.

Στην πραγματικότητα, όπως έχουμε αναλυτικά δείξει, τα μηχανιστικά σχήματα επιχειρούσαν να επιβληθούν στην πραγματικότητα της επανάστασης που αναπτυσσόταν μπροστά τους. Μια μεγάλη επανάσταση, ξεπηδούσε μέσα απ’ τις συνθήκες του πολέμου και της φασιστικής κατοχής, ένας ύστερος πόλεμος χωρικών, με την έννοια που μιλούσε ο Ένγκελς για το 1525 στη Γερμανία, δημιουργώντας μια εναλλακτική εξουσία του αντάρτικου, με λαϊκή αυτοδιοίκηση, λαϊκή δικαιοσύνη, με εκλεγμένους και ανακλητούς δικαστές και εκπροσώπους, με απόπειρες κατάληψης τσιφλικιών, πυρπολήσεις υποθηκοφυλακείων που αμφισβητούσαν την εξουσία του κεφαλαίου. Η ηγεσία του αντάρτικου, ο Άρης Βελουχιώτης, ενθάρρυνε τέτοιες πρωτοβουλίες, ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ, το Πολιτικό Γραφείο από την Αθήνα, τις κατέστελλε… Οι τροτσκιστές έμεναν ουδέτεροι, αν και σε όποιες περιπτώσεις τροτσκιστές συμμετείχαν στο ΕΑΜ όπως ο Σταύρος Βερούχης, που εκλέχθηκε εθνικοσύμβουλος για το συνέδριο της ΠΕΕΑ, δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ των σταλινικών.

Είναι, φυσικά, βλακώδης συκοφαντία ότι οι τροτσκιστές συνεργάζονταν με τους κατακτητές και άλλα αισχρά που έγραφαν οι σταλινικοί. Πεθαίνανε, όπως ο Πουλιόπουλος και οι σύντροφοί του στο Νεζερό, με τον Πουλιόπουλο να βγάζει αντιπολεμικό λόγο στο Ιταλικό απόσπασμα – που δίστασε να πυροβολήσει και χρειάστηκε να επέμβει ο φασίστας αξιωματικός τους. Ή, όπως οι 12 τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές στην Καισαριανή, την Πρωτομαγιά του 1944, που πεθάνανε τραγουδώντας τη Διεθνή, ενώ οι υπόλοιποι απ’ τους 200 τραγουδούσαν τον εθνικό ύμνο.

Και οι μεν και οι δε πέφτανε σαν ήρωες. Το μεθοδολογικό πρόβλημα είναι ότι το ΚΚΕ, ακριβέστερα η ηγεσία του ΚΚΕ, σε μια σύνθετη κατάσταση, είχε επιλέξει την εθνικοαπελευθερωτική συνιστώσα του αγώνα. Χωρίζοντας τον αγώνα σε δύο στάδια, τον αντιφασιστικό απελευθερωτικό αγώνα από τον ταξικό αγώνα και την πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση, τη δημοκρατική από τη σοσιαλιστική επανάσταση, την εθνική από την παγκόμια επανάσταση, η ηγεσία του ΚΚΕ με τη “λαοκρατική” στρατηγική της, ευθυγραμμισμένη με τη γραμμή του Στάλιν για συμμαχία με τους “δημοκράτες” ιμπεριαλιστές συμμάχους, προσέδεσε το αντάρτικο κίνημα στην αστική τάξη και το οδήγησε στην ήττα μέσω των συμφωνιών του Λιβάνου, της Καζέρτας και της Βάρκιζας. Και για να πετύχει την επιβολή της γραμμής της στους επαναστατημένους αγρότες και εργάτες, συκοφαντούσε όσους τολμούσαν να προειδοποιήσουν ότι οι Αγγλοαμερικάνοι όταν έρθουνε δεν θα έρθουν ως ελευθερωτές αλλά ως δύναμη κατοχής. Την προειδοποίηση αυτή, από τον Ιανουάριο του 1943, στον Προλετάριο με αριθμό φύλλου 2, η ΚΟΜΕΠ (φύλλο 11, Μάρτιος 1943) την αντιμετώπισε με μανιασμένη επίθεση:

«Γιατί κάθε νίκη των συμμάχων φτερώνει τις ελπίδες και φέρνει κοντύτερα την εθνική τους λευτεριά, που η κατάκτησή της είναι πρωταρχικός και αξεχώριστος όρος για κάθε παραπέρα κοινωνική αλλαγή. Συνεπώς για τους κομμουνιστές που είναι πολιτικοί αρχηγοί και όχι δογματιστές, αυτή είναι η μοναδική επαναστατική μαρξιστική – λενινιστική πολιτική. Ο πρωτεργάτης της σ. Στάλιν φανερώνεται αντάξιος των Μαρξ – Λένιν. Έτσι χαίρεται και ψυχώνεται κι ο λαός μας τούτη την περίοδο, που ο πόλεμος έκλινε οριστικά την πλάστιγγα με το μέρος των συμμάχων, δηλ. με το μέρος της λευτεριάς. Κι όμως μέσα σ’ αυτή την έξαρση των ενθουσιασμών και των ελπίδων έρχονται σαν τα κοράκια οι πληρωμένοι τροτσκιστές και σκούζουν από τα κεραμίδια».

***

Τιμώντας λοιπόν σήμερα, 80 χρόνια αργότερα, τον Παντελή Πουλιόπουλο, πρώτον εμπνεόμαστε από το παράδειγμα του πρωτοπόρου διανοούμενου διεθνιστή κομμουνιστή. Δεύτερον, συμμεριζόμαστε τη σημασία που έδινε ο Π.Π., όπως και ο Τρότσκι σε μεγαλύτερο βαθμό, στην αξία της ανάλυσης, της θεωρίας, των αρχών και του προγράμματος. Kαι ακόμη στο να μάθουμε να σκεφτόμαστε, χωρίς μηχανιστικά σχήματα. “Μάθετε να σκέφτεστε”, ήταν ο τίτλος ενός άρθρου του Τρότσκι, ενώ όλος ο τόμος Στην Υπεράσπιση του Μαρξισμού, εμβαθύνει ακριβώς στα μεθοδολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα που υπόκεινται των πολιτικών διαφορών. Ο χωρίς θεωρία κινηματισμός, στις απότομες καμπές της ιστορίας είναι ανίκανος να καθοδηγήσει τους αγώνες στη νίκη. Ούτε χρειαζόμαστε άλλους στρατηγούς της ήττας που θα ‘ρθούνε 70 χρόνια αργότερα να τακτοποιήσουν κάποια ερμάρια της ιστορίας αναγνωρίζοντας και κάποια λάθη, καθώς η εποχή μας “δεν σηκώνει” το “Αλάθητο” των Μεγάλων Αρχηγών. Και να κάνουν αποκαταστάσεις με αγκομαχητά (μισή το 2011, άλλη μισή με επιφυλάξεις το 2018) για τον Άρη και πλήρη για τον Ζαχαριάδη. Και για τον Πουλιόπουλο ημιαναγνώριση ότι σε ορισμένα είχε δίκιο. Η ιστορία έδειξε ότι ο Παντελής Πουλιόπουλος είχε δίκιο και οι κατήγοροι και συκοφάντες του, ο Ιωαννίδης και η σταλινική ηγεσία, είναι υπόλογοι στο δικαστήριο της ιστορικής αλήθειας. Αυτοί που ρίξανε το σύνθημα το 1940 στον 5ο θάλαμο της Ακροναυλίας «Θάνατος στος τροτσκιστές!», και κατηγορούσαν τους φυλακισμένους τροτσκιστές ότι είναι «όργανα της αστυνομίας» είναι υπόλογοι στην ιστορία. Και υπόλογοι γιατί εμπόδισαν τους 650 κρατούμενους της Ακροναυπλίας να δραπετεύσουν στις πρώτες ώρες της κατάληψης της χώρας και αυτό τους το καταλογίζουν όχι μόνο οι τροτσκιστές αλλά πλήθος αγωνιστές του ίδιου του ΚΚΕ. Αυτή η αισχρή μεθοδολογία του ψεύδους και της συκοφαντίας δεν έχει τίποτα το κομμουνιστικό και πρέπει να εξαλειφθεί από το εργατικό κίνημα.

80 χρόνια αργότερα, μέσα σε συνθήκες όξυνσης της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης και αποσύνθεσης, ένας πόλεμος έχει ανάψει στο ανατολικό κέντρο της Ευρώπης, απειλώντας να επεκταθεί σε τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Την αναγκαία για τον ιμπεριαλισμό και το κεφάλαιο προετοιμασία του, την προλειαίνει ο εθνικισμός και ο φασισμός. Οι επαναστάτες διεθνιστές, οι κομμουνιστές, εμπεόμενοι από τον Παντελή Πουλιόπουλο, τον Τρότσκι και τον Λένιν, πρέπει να προετοιμαστούν για τις επαναστατικές ευκαιρίες που προκύπτουν από την πορεία προς την καταστροφή, αποτρέποντας την καταστροφή. Παλεύοντας για την ήττα του εθνικισμού και του φασισμού, ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, πρέπει να χτίσουμε τη μαχητική κομμουνιστική οργάνωση που δεν θα διαδηλώνει στη ρωσική και την αμερικανική πρεσβεία, που δεν θα τηρεί ίσες αποστάσεις στον πόλεμο του ΝΑΤΟ, αλλά θα μάχεται για την ήττα του ΝΑΤΟ, της κυριότερης αντεπαναστατικής συμμαχίας των ιμπεριαλιστών, μαζί και της “δικής μας πατρίδας”, που με τον Μητσοτάκη έχει γίνει το πιο κραυγαλέο κυνηγόσκυλο των ιμπεριαλιστών.

21/6/2023