Το 2018, 80 χρόνια από την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς, είναι και τα ογδόντα χρόνια από μια σημαντική και επίκαιρη πρωτοβουλία του Λέων Τρότσκυ συνδεδεμένη με την πάλη για την Τέταρτη Διεθνή: η ίδρυση της Διεθνούς Ομοσπονδίας Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης-FIARI, ακριβώς δύο μήνες πριν την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς για να λυθεί, στο κατώφλι του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, η κρίση ηγεσίας του προλεταριάτου που «έχει καταντήσει κρίση του ανθρώπινου πολιτισμού» (1). Στην πρωτοβουλία του Τρότσκυ και του ιδρυτή του Υπερρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν με την FIARI, βρισκόταν η επίγνωση της αναγκαιότητας να ενωθούν οι καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονταν με δική του επιθυμία και ο ίδιος ο Τρότσκυ (2), παλεύοντας όχι απλά για την πρωτοποριακή τέχνη, αλλά για έναν άλλο κόσμο.
«Ο άνθρωπος εκφράζει στην τέχνη την απαίτηση της αρμονίας και της πληρότητας της ύπαρξης –δηλαδή τα πιο πολύτιμα αγαθά από τα οποία τον στερεί η ταξική κοινωνία» έγραψε ο Λέων Τρότσκυ τον Ιούνη του 1938 (3). Το κόκκινο νήμα που συνδέει την τέχνη με την σοσιαλιστική επανάσταση και τον μαρξισμό, έχει την αφετηρία του στην Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, την πρώτη πράξη της παγκόσμιας επανάστασης. Το ζήτημα ωστόσο της σχέσης του επαναστατικού Κόμματος του προλεταριάτου με τους καλλιτέχνες, είχε τεθεί ήδη από τα χρόνια της Πρώτης Διεθνούς.
Η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τέχνη και τον μαρξισμό στην Οκτωβριανή Επανάσταση, οδήγησε την πρώτη σε ένα νέο, πρωτόγνωρο μέχρι τότε επίπεδο. Όπως έχει επισημάνει το ΕΕΚ ήδη από τα εκατό χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, τα πρωτοποριακά κινήματα στην τέχνη με το όνομα ρωσική-σοβιετική πρωτοπορία, φωτίζουν την ίδια την Οκτωβριανή Επανάσταση και τις προοπτικές της: ένας Νέος Άνθρωπος σε έναν νέο Κόσμο, είναι το όραμα και ο σκοπός της προλεταριακής επανάστασης, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Τρότσκυ, τόσο στο τέλος του βιβλίου του Λογοτεχνία και Επανάσταση (4) όσο και στο λόγο του για την Οκτωβριανή Επανάσταση στην Κοπεγχάγη το 1932 (5).
Η πάλη για την μεταμόρφωση του Κόσμου και της ζωής που τέθηκε με τόση ένταση από την ρωσική-σοβιετική πρωτοπορία και τους επαναστάτες μαρξιστές το 1917, ήρθε στο προσκήνιο της εισβολής των μαζών τον Μάη του 1968, με την κατάρρευση της μεταπολεμικής τάξης και την ταξική αναμέτρηση που πυροδοτήθηκε. Ο πλούτος του ουτοπικού επαναστατικού λόγου και των οραμάτων που φλόγισαν τους εργάτες και τη νεολαία εκφράστηκε με συνθήματα, με έργα, με πρωτοβουλίες τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια του Μάη του 1968 και μετά. Το σύνθημα «Η φαντασία στην εξουσία», συνδέονταν με το σύνθημα «Η εξουσία στους εργαζόμενους» που δονούσε τους δρόμους και έκφραζε την αναγκαιότητα της κατάληψης της εξουσίας από το προλεταριάτο και της διαρκούς επανάστασης για την αναδιοργάνωση των κοινωνικών σχέσεων μέχρι το σβήσιμο κάθε εξουσίας με το άλμα στο βασίλειο της ελευθερίας (6). Ο συλλογικός προβληματισμός στον Μάη του 1968 αφορούσε τόσο στην απαλλοτρίωση των μέσων της κουλτούρας όσο και στην αναδιοργάνωση ολόκληρης της πολιτιστικής ζωής από την εργατική εξουσία, με βάση την αρχή του Λωτρεαμόν: Η ποίηση πρέπει να γίνεται από όλους.
Τέχνη και Επανάσταση τον Μάη του 1968
Τον Μάη του 1968 σημειώθηκε μια κοσμογονία αναζητήσεων και πειραματισμών, πρωτοβουλιών και δράσεων. Τα βασικά όργανα η δράση των οποίων αφορούσε στην σχέση της Τέχνης με την Επανάσταση ήταν:
-Η Επιτροπή Επαναστατικής Πολιτιστικής Αγκιτάτσιας (CRAC), ετερογενής ομάδα καλλιτεχνών, μουσικών, φοιτητών και καθηγητών που κατάφερε να κινητοποιήσει ποικίλα τμήματα του καλλιτεχνικού κόσμου στην κατειλημμένη Σορβόνη.
-Η Επιτροπή Επαναστατικής Δράσης (CAR), συλλογικότητα υπεύθυνη για την κατάληψη του θεάτρου Οντεόν από τα μέσα του Μάη μέχρι τα μέσα Ιούνη. Με την κατάληψη του θεάτρου Οντεόν από 4000 διαδηλωτές, η οποία υποστηρίχτηκε από τον διευθυντή Ζαν-Λουί Μπαρρώ, τον σκηνοθέτη που το 1938 ανήκε στην FIARI, ανακήρυξαν ότι το θέατρο μένει κλειστό στους αστούς, ανοίγοντας την εποχή της αταξικής κοινωνίας.
Η CRAC στις 11 Ιούνη, μετά τη νύχτα των οδοφραγμάτων, τόνισε: «Πρέπει να ανοίξουμε τους δρόμους στην δημιουργία και την επινόηση. Πρέπει να καλωσορίσουμε στο δικό τους Πάνθεον, όλους εκείνους που έχουν αποκλειστεί, τους φτωχούς και τους καταπιεσμένους της αστικής κουλτούρας (…). Πρέπει να απελευθερώσουμε τις δημιουργικές δυνάμεις που η κοινωνία μας καταπιέζει, μαζί με όλους τους εργάτες».
Οι όπερες του Παρισιού, της Λυών και άλλων πόλεων, καταλήφθηκαν από το προσωπικό όπως και τα Ωδεία και άλλα καλλιτεχνικά μουσικά ιδρύματα. Χώροι εκτέλεσης λαϊκής μουσικής καταλήφθηκαν. Στις 21 Μάη προκηρύχθηκε απεργία των μουσικών. Ένα δελτίο τύπου κυκλοφόρησε από σπουδαστές της κατάληψης του Ωδείου του Παρισιού, σε αίθουσα του οποίου γράφτηκε «Όχι Γκουνώ, Ξενάκης! -ο πρώτος συμβολίζοντας ό,τι πιο συντηρητικό στη μουσική και ο δεύτερος ως ο πρωτοπόρος της Νέας Μουσικής (7), καλώντας σε μια συνολική αναδιοργάνωση της μουσικής εκπαίδευσης στην Γαλλία, με την ενσωμάτωση της μουσικής κουλτούρας στη νέα κοινωνία.
Η σύγκρουση με την γραφειοκρατία εκδηλώθηκε στο ζήτημα της πρόσβασης των καλλιτεχνών στα κατειλημμένα εργοστάσια. Το συνδικάτο «Εργαζόμενοι στην Κουλτούρα» (TEC) και το Συνδικάτο Γάλλων Ηθοποιών (SFA), ελεγχόμενα από την CGT και το KKΓ, έστελνε τραγουδιστές στα εργοστάσια αποφασίζοντας ποιός μπορεί να τραγουδήσει και ποιός όχι. Τα ίδια αυτά συνδικάτα περιόρισαν τα αιτήματά τους σε στενά συνδικαλιστικά πλαίσια. Ανάμεσα στους απεργούς μουσικούς, ένα μικρότερο σχήμα ιδρύθηκε με το όνομα «Μουσική Δράση» καταγγέλλοντας την ηγεσία του συνδικάτου ότι παίζει το παιχνίδι της εξουσίας, να ξεπουλήσει το κίνημα στο όνομα της συντεχνιακής ατζέντας.
Το Λαϊκό Ατελιέ επίσης παρήγαγε πολύ έργο. Στις 15 Μάη οι φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών και της Σχολής Διακοσμητικών Τεχνών κατέλαβαν τα κάμπους. Κάθε μέρα υπήρχε γενική συνέλευση της κατάληψης που κυρίως συζητούσε πολιτικά και στο τέλος αποφάσιζε το υλικό που έπρεπε να εκδώσει. Μέσα σε διάστημα ενός μήνα παρήχθησαν πάνω από 350 αφίσες ενώ οι καταληψίες γέμισαν τους δρόμους με τα στένσιλ, τεχνική που για πρώτη φορά χρησιμοποιούνταν στην Ευρώπη τις μέρες του Μάη του 1968.
Άλλες ομάδες ήταν η Επιτροπή Διαρκούς Καλλιτεχνικής Δημιουργίας και η ομάδα Τέχνη και Επανάσταση στην Λυών.
Διεθνισμός και Καλλιτέχνες
Το ζητούμενο μιας διεθνιστικής Τέχνης, ιδιαίτερα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, διαπερνά όλα τα κινήματα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας του Μάη του 1968, με όλη τους την ετερογένεια, τις συγχύσεις και τις συγκρούσεις ανάμεσά τους: από τα κινήματα μουσικής πρωτοπορίας και την Free Jazz, τους ζωγράφους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και την Ποπ-Αρτ, το διεθνές υπερρεαλιστικό κίνημα στο μεσοπόλεμο και μεταπολεμικά, το καλλιτεχνικό-πολιτικό κίνημα των Καταστασιακών που ήταν οργανωμένο στην «Καταστασιακή Διεθνή», τους μπίτνικ συγγραφείς και τους λετριστές, τον Χουάν Μιρό (1893-1983) με τον πίνακά του «Μάης 1968», τους κινηματογραφιστές πειραματιστές της περιόδου, τους σπουδαίους υπερρεαλιστές της Τσεχοσλοβακίας στην Άνοιξη της Πράγας το 1968, όπως οι τροτσκιστές Vratislav Effenberger, ή και παλιότερα ο δολοφονημένος γραμματέας του τροτσκιστικού κόμματος στην Τσεχοσλοβακία Ζάβις Καλάντρα, ιστορικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας, και τόσοι ακόμη καλλιτέχνες, έδωσαν ένα σπουδαίο έργο ανεξάρτητης επαναστατικής τέχνης και επαναστατικού θεωρητικού προβληματισμού.
Προσπάθειες καλλιτεχνών να οργανωθούν σε διεθνή κλίμακα έχουν γίνει κατά καιρούς και ιδιαίτερα τον 20ο αιώνα. Η αναγκαιότητα της διεθνούς πάλης των καλλιτεχνών πηγάζει από την ίδια την παγκοσμιοποίηση της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής κάτω από την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου. Η εγγενής εχθρότητα του καπιταλισμού προς την τέχνη πήρε κολοσσιαίες διαστάσεις στην εποχή της παρακμής του. Η ναζιστική θηριωδία ενάντια στην πρωτοποριακή τέχνη η οποία καταδικάζονταν ως εκφυλισμένη τέχνη και «κουλτουρο-μπολσεβικισμός» προπολεμικά, ακολουθήθηκε από την χειραγώγηση ορισμένων μορφών της σύγχρονης τέχνης μεταπολεμικά από τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό.
Από την άλλη πλευρά, οι διωγμοί και οι απαγορεύσεις στις χώρες της προδομένης επανάστασης του Οκτώβρη, έκαναν τη δουλειά όσων σοβιετικών καλλιτεχνών κατάφερναν να επιζήσουν, μια πολιτική πράξη αντίστασης απέναντι στο γραφειοκρατικό σταλινικό καθεστώς.
Οι προοπτικές του Μάη του 1968, ο διεθνισμός και η προοπτική της επαναστατικής μεταμόρφωσης του κόσμου και της ζωής, η καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση, είναι ο ορίζοντας του Λέων Τρότσκυ και των συντρόφων του, οι οποίοι τον Ιούλη του 1938, προχώρησαν στο κάλεσμα για την ίδρυση της Διεθνούς Ομοσπονδίας της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης (FIARI). Στα χρόνια των καταστροφών του μεσοπολέμου, με την άνοδο του φασισμού και του σταλινισμού που στράφηκαν ενάντια στις επαναστατικές καλλιτεχνικές πρωτοπορίες της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Τρότσκι μαζί με τον ιδρυτή του υπερρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν και τον μεγάλο μεξικάνο ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα, καλούσαν τους επαναστάτες καλλιτέχνες να παλέψουν η ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη να συνενωθεί «στην πάλη κατά των αντιδραστικών διωγμών και να διακηρύξει ανοιχτά το δικαίωμα ύπαρξής της» (8).
Ο Λέων Τρότσκυ μετά από συζήτηση με τον Αντρέ Μπρετόν, έγραψε το Μανιφέστο της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης, ένα κείμενο που αντανακλά το βαθύ απελευθερωτικό πνεύμα του μαρξισμού. Ο Λέων Τρότσκυ μάλιστα, ήταν πιο αποφασιστικός και απόλυτος σε σχέση με τον ίδιο τον Μπρετόν για το ζήτημα της ελευθερίας της Τέχνης, υποστηρίζοντας ότι το επαναστατικό καθεστώς του προλεταριάτου, δεν πρέπει να θέσει κανέναν περιορισμό στην τέχνη.
Οι δύο συνομιλητές αποφάσισαν να εκδώσουν το περιοδικό της FIARI, το CLE-Κλειδί. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού, τον Γενάρη του 1939, αφιερώθηκε στην καμπάνια ενάντια στις εκτοπίσεις μεταναστών διανοούμενων και καλλιτεχνών από την Γαλλία και στο δεύτερο τεύχος, τον Φεβρουάριο του 1939 το εξώφυλλο εικονογραφήθηκε από ένα μοναδικό έργο από τον υπερρεαλιστή ζωγράφο Αντρέ Μασσόν, ενάντια στον Φράνκο και τον Χίτλερ (εικόνα 2). Τα πρώτα τμήματα της FIARI υπήρξαν στην Γαλλία, στην Μαρτινίκα, το Βέλγιο, την Αγγλία, τις ΗΠΑ, το Μεξικό, την Χιλή και την Αίγυπτο. Η διακήρυξη του Αιγυπτιακού τμήματος της FIARI τον Δεκέμβρη του 1939, της «Ομάδας Τέχνη και Ελευθερία» με το περιοδικό τους al-Tatawwur (Εξέλιξη), του πρώτου μαρξιστικού περιοδικού στην Αίγυπτο μετά την απαγόρευση του μαρξισμού στην χώρα το 1924 (9), είχε υπογραφές 29 καλλιτεχνών και κατάγγειλε τον διωγμό των καλλιτεχνών από το ναζισμό, διακηρύσσοντας την υποστήριξη στην «εκφυλισμένη τέχνη» που ανήκει στο μέλλον της ανθρωπότητας καλώντας στον αγώνα μέχρι τη νίκη στον ανερχόμενο μεσαίωνα (10).
Οι δυσκολίες ήταν μεγάλες και οι πολιτικές αδυναμίες του Αντρέ Μπρετόν, τον έκαναν τον Ιούνη του 1939 να επικαλεστεί αποτυχία του ως οργανωτή της FIARI, δηλώνοντας στον Τρότσκυ ότι ήταν αδύνατο να συνεχίσει. Με το ξέσπασμα του πολέμου. με τους διωγμούς των Τροτσκιστών και την δολοφονία του Λέων Τρότσκυ στο Μεξικό από τον πράκτορα του Στάλιν, τον Αύγουστο του 1940, η FIARI σταμάτησε να υπάρχει. Επαναστάτες καλλιτέχνες στη συνέχεια, ανάμεσα στους οποίους και τροτσκιστές μεταπολεμικά, με όλο τον προβληματισμό που ενέπνευσε ο Μάης του 1968 και μετά στην πάλη ενάντια στην οπισθοδρόμηση τη δεκαετία του 1980 και 1990, πάλεψαν να κρατηθεί το νήμα που συνδέει την τέχνη με την επανάσταση.
Στην εξέγερση του Δεκέμβρη 2008, στην Aθήνα, πραγματοποιήθηκαν ρηξικέλευθες κινήσεις καλλιτεχνών και ενός ευρύτερου δυναμικού νεολαίας και εργαζόμενων, όπως η κατάληψη της Λυρικής Σκηνής και πλήθος ακόμα παρεμβάσεων. Η Αραβική Επανάσταση με όλο τον πλούτο των εν πολλοίς άγνωστων και ανεξερεύνητων ακόμα επαναστατικών καλλιτεχνικών αναζητήσεων, όπως και η συνολικότερη συντελούμενη στροφή στο Πολιτικό που παρατηρείται σε διάσπαρτες συλλογικότητες και έργα καλλιτεχνών σε όλο τον κόσμο ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, δείχνουν ότι η κρίση και η επανάσταση έχουν συνέπειες στην τέχνη.
Ογδόντα χρόνια μετά, τιμούμε την ίδρυση της FIARI παλεύοντας να φέρουμε σε πέρας τον σκοπό της και να συνεχίσουμε το έργο της, την ανεξαρτησία της τέχνης για την επανάσταση, την επανάσταση για την οριστική απελευθέρωση της Τέχνης (11), αγώνας που παραμένει επίκαιρος και κρίσιμος όσο ποτέ και μια πηγή έμπνευσης.
Ερνέστος Αγγελής – μέλος του ΕΕΚ.
Κείμενο εισήγησης στην 13η Μαρξιστική Διεθνιστική Κατασκήνωση του ΕΕΚ και της ΟΕΝ, Παρασκευή 27 Ιουλίου στην Ερέτρια Εύβοιας, στο θέμα Μάης 1968: Ένα διεθνές 1905.
Σημειώσεις
1. Λέων Τρότσκυ, Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού, Το Μεταβατικό Πρόγραμμα, σελ. 10, εκδ. Αλλαγή
2. Λέων Τρότσκυ, Επαναστατική Τέχνη και η Τέταρτη Διεθνής. Γράμμα του Λέων Τρότσκυ στο ιδρυτικό συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς. Από τα Κείμενα του Τρότσκυ 1937-1938, εκδόσεις Pathfinder, 2002. Μετάφραση Σάββας Στρούμπος, Νέα Προοπτική, τεύχος 661, 24 Φεβρουαρίου 2018.
3. Λέων Τρότσκυ, Η Τέχνη και η Επανάσταση, γράμμα στη σύνταξη του «Partizan Review», Ιούνης 1938.
4. Λέων Τρότσκυ, Λογοτεχνία και Επανάσταση, μετάφραση Μιχαήλ Λίλλη, εκδόσεις Παρασκήνιο, Αθήνα 2003.
5. Λέων Τρότσκυ, Η Οκτωβριανή Επανάσταση. Διάλεξη στο στάδιο της Κοπεγχάγης, 27 Νοεμβρίου 1932. Νέο Βιβλιοπωλείο, Αθήνα 1966.
6. Σάββας Μιχαήλ, Ορίζοντες του Μάη, Το Υποκείμενο μπροστά στο Παρόν. Στο Homo Liber, σελίδα 287, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2016.
7. Μάκης Σολωμός, Ιάννης Ξενάκης, Το Σύμπαν ενός ιδιότυπου δημιουργού, σελίδα 338, Αθήνα, εκδ. Αλεξάνδρεια. 2008.
8. Λέον Τρότσκι-Αντρέ Μπρετόν, Το Μανιφέστο της Καλλιτεχνικής Δημιουργίας. Για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη, σελ. 13, Μεξικό, 25 Ιούλη 1938, εκδόσεις Αλλαγή, Αθήνα 1983.
9. Ντον λα Κoς, Art and Liberty (Τέχνη και Ελευθερία), Surrealism in Egypt (Ο Υπερρεαλισμός στην Αίγυπτο), στο www.egyptiansurrealism.com.
Ζήτω η Εκφυλισμένη Τέχνη. Μανιφέστο, 22 Δεκεμβρίου 1939. Στο www.egyptiansurrealism.com.
10. Λέον Τρότσκι-Αντρέ Μπρετόν, Το Μανιφέστο της Καλλιτεχνικής Δημιουργίας. Για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη, Μεξικό, 25 Ιούλη 1938, εκδόσεις Αλλαγή, Αθήνα 1983.
