του Σάββα Μιχαήλ
Παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και εργατική αυτοδιαχείριση
2η Ευρω-Μεσογειακή Συνδιάσκεψη για την Οικονομία των Εργαζομένων,
ΒΙΟΜΕ, Θεσσαλονίκη, 28-30 Οκτωβρίου 2016
Εάν δεν μπορείτε εσείς, μπορούμε εμείς!
Το περήφανο ταξικό σύνθημα των εργατών της ΒΙΟΜΕ ξεπερνά τα όρια ενός ακόμα εργοστασίου που το εγκατέλειψε ο καπιταλιστής πρώην ιδιοκτήτης και το έθεσαν ξανά σε λειτουργία οι εργάτες του κάτω από την δική τους συλλογική διαχείριση. Συνοψίζει μια ολόκληρη ιστορική εποχή-προπαντός στις κρίσιμες καμπές της, όπως είναι η σημερινή- μαζί με τα οξύτατα προβλήματα και τα μεγάλα καθήκοντα που θέτει στην εργατική τάξη παγκόσμια. Γι’ αυτό, η εξέταση κι οι προοπτικές του αγώνα όχι μόνο στην ΒΙΟΜΕ αλλά και σ’ όλες τις ανάλογες εμπειρίες της ταξικής πάλης δεν μπορούν να αποκοπούν από το συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό-κοινωνικό τους έδαφος, την εποχή και την συγκυρία.
Εάν δεν μπορείτε εσείς… – τα αφεντικά, οι καπιταλιστές ιδιοκτήτες των όρων της παραγωγής, αναρωτιέται το πρώτο σκέλος της πρόκλησης που τους απευθύνουν οι άμεσοι παραγωγοί, οι μαχόμενοι εργάτες. Αν δεν μπορείτε να βγάλετε την παραγωγή από τον βάλτο, την χρεοκοπία, να υπάρξουν δουλειές και όροι ζωής με αξιοπρέπεια, τότε δεν χρεοκοπούν μόνο οι επιχειρήσεις σας αλλά χρεοκοπήσατε και σεις σαν άρχουσα τάξη.
Άραγε μπορούν; Ποιος μπορεί ακόμα να πιστεύει ότι οι Κυρίαρχοι του κεφαλαίου μπορούν να βγάλουν τον κόσμο από την τωρινή παγκόσμια κρίση του συστήματός τους που μαίνεται δέκα χρόνια τώρα χωρίς να φαίνεται διέξοδος; Μια κρίση όχι “κυκλική”, προσωρινή που θα την ακολουθήσει ξανά μια περίοδος αναθέρμανσης, κι “ανάκαμψης,”αλλά μια κρίση δομική, συστημική, ιστορική που άλλοι την συγκρίνουν με εκείνη του κραχ του 1929 κι άλλοι, πιο ακριβείς, την θεωρούν την χειρότερη στην ιστορία του καπιταλισμού. Ποιοι ανάμεσα στα αθώα θύματα της κρίσης θέλουν να ζουν με αυταπάτες ή να γίνονται στρουθοκάμηλοι ή να πιστεύουν τους πολιτικάντηδες που υπόσχονται -όπως κάνει διαρκώς ο Έλληνας πρωθυπουργός- μια επικείμενη “ανάκαμψη” και μια μετά θάνατο ζωή σε ένα καπιταλισμό-ζόμπι;
Από το καλοκαίρι του 2015 μέχρι σήμερα, όλοι οι «θεσμοί» του παγκόσμιου καπιταλισμού, η Σύνοδος των 20, το ΔΝΤ, η ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου, τα think tanks και οι κυβερνήσεις του κεφαλαίου γνωρίζουν και το ομολογούν δημόσια ότι όλα τα χρηματοπιστωτικά-οικονομικά μέσα, ανορθόδοξα και μη, που χρησιμοποιήθηκαν μετά το 2008 για να αναστρέψουν την παγκόσμια κρίση απέτυχαν στον στόχο τους και μετατράπηκαν σε νέες ωρολογιακές βόμβες, σε νέες γιγάντιες «φούσκες» που απειλούν να σκάσουν συμπαρασύροντας τα πάντα.
Παρά τους ποταμούς ρευστότητας που διοχετεύτηκαν στις τράπεζες, η οικονομία συνεχίζει να βαλτώνει σε Αμερική, ΕΕ και Ιαπωνία κι η παραγωγικότητα συνεχίζει να πέφτει παρά τις ελπίδες που επενδύθηκαν στη νέα ψηφιακή τεχνολογία. Μετά από δεκαετίες όπου το παγκόσμιο εμπόριο αναπτύσσονταν με διπλάσιους ρυθμούς από την παγκόσμια οικονομία, για πρώτη πέφτει σε ρυθμούς κατώτερους από εκείνους της ίδιας της οικονομίας. Ενώ στην πρώτη φάση της κρίσης μετά το 2008, φαινόταν να θίγονται περερισσότερο οι ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες του Βορρά και λιγότερο οι λεγόμενες “αναδυόμενες” του global South, οι BRICS με επικεφαλής την Κίνα, τώρα η κρίση συγχρονίζεται σε Βορρά και Νότο, με την ίδια την Κίνα να μπαίνει πλέον στην ζώνη των θυελλών. Εμπειρογνώμονες και “θεσμοί” καλούν σε συναγερμό: επέρχεται μια “τρίτη φάση της παγκόσμιας κρίσης”, μια νέα “παγκόσμια αναταραχή” (“global turbulence”).
Το σήμα κινδύνου που εκπέμπουν οι συστημικοί διαχειριστές είναι ιδιαίτερα αγωνιώδες γιατί πέφτει σε κενό στρατηγικής. Οι δύο κύριες οικονομικές στρατηγικές του κεφαλαίου για την αναχαίτιση συστημικών κρίσεων που ανέπτυξε τον περασμένο αιώνα, ο κεϋνσιανισμός και ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχαν τελικά, ο πρώτος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κι ο δεύτερος το 2007-08. Οι βραχυπρόθεσμες τακτικές που ακολούθησαν μετά το 2008, ιδιαίτερα τα μέτρα κοινωνικού κανιβαλισμού που ονομάστηκαν “λιτότητα”, για την διάσωση των τραπεζών τους και του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου, έφεραν κοινωνική καταστροφή, με τραγικό παράδειγμα την Ελλάδα των “μνημονίων”, αλλά καμιά λύση, το αντίθετο.Από το ξέσπασμα της άλυτης κρίσης στην Ελλάδα και την ευρωζώνη το 2010 και το επαπειλούμενο Grexit, έως το Brexit του 2016- τις σοβαρότερες συνέπειες του οποίου μόλις αρχίζουμε να βλέπουμε- η ΕΕ, όπως έγραψε ο Wolfgang Münchau στους Financial Times, έχει μπει για τα καλά in the Age of Disintegration, στην Εποχή της Διάλυσης.
Το κεφάλαιο έχει βρει το ιστορικό όριό του στον ίδιο τον εαυτό του. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, ιδιαίτερα των τελευταίων 30 χρόνων, έχει προκαλέσει μια πολύ βαθύτερη και στενότερη αλληλοσύνδεση όλων των ανισόμερων κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών του πλανήτη από ό,τι υπήρξε τον καιρό της διεθνούς κρίσης του μεσοπολέμου. Η κοινωνικοποίηση και διεθνοποίηση των κοινωνικών δυνάμεων της παραγωγής αλλά και της πολιτικής και πολιτισμικής ζωής είναι αφάνταστα πιο προωθημένη. Παρόλο που με την κρίση επανεμφανίζονται απειλητικά όλοι οι εθνικισμοί, η ξενοφοβία, οι ρατσισμοί κάθε είδους μαζί και οι βρυκόλακες του φασισμού, τώρα περισσότερο από ποτέ είναι αδύνατη οποιαδήποτε εθνική λύση.
Η παγκόσμια κρίση δεν αφορά μόνο την οικονομία αλλά το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων που συνθλίβονται στην μέγγενη από την μια, της διαδικασίας μαζικής απαλλοτρίωσης και προλεταριοποίησης των μικρομεσαίων στρωμάτων κι από την άλλη μιας πρωτοφανούς καταστροφής της παραγωγικής εργασίας. Η “μαύρη”, “ελαστική” , “επισφαλής” εργασία και προπαντός η διαρκής και μαζική εξολόθρευση θέσεων εργασίας δεν διογκώνουν απλώς τον παραδοσιακό εφεδρικό στρατό ανέργων σαν μέσο πίεσης πάνω στους μισθούς: εξοβελίζουν στο μόνιμο περιθώριο, στην έρημο των “non workers”, των “μη εργατών” που έχουν πάψει προπολλού να ψάχνουν καν για δουλειά εκατομμύρια ανθρώπους- στην ίδια την αμερικανική Μητρόπολη ξεπερνούν επισήμως τα 7 εκατομμύρια στα οποία προστίθενται και τα 20 περίπου εκατομμύρια αποφυλακισθέντων, στην πλειοψηφία τους Αφρο-Αμερικανών.
Δεν είναι δύσκολο να δει κανείς το κοινωνικό έδαφος στο οποίο αναπτύσσεται ένας ακήρυκτος εμφύλιος πόλεμος των απόκληρων με μια στρατιωτικοποιημένη αστυνομία δολοφόνων, από το Ferguson και την Βαλτιμόρη, στην Βόρεια Καρολίνα και την ίδια τη Νέα Υόρκη. Όπως και δεν είναι δύσκολο να δει κανείς την διάλυση του μακραίωνου αμερικανικού δικομματικού πολιτικού συστήματος μέσα στην κοινωνική πόλωση, με την άνοδο του Τραμπ και πιο πριν με το αντίθετο φαινόμενο Σάντερς.
Ανάλογα φαινόμενα στην μια ή την άλλη μορφή ή κλίμακα βλέπουμε παντού καθώς ο διαχωρισμός ανάμεσα σε μητροπόλεις και περιφέρεια αυτοδιαλύεται και μέσα στον άλλοτε “Πρώτο Κόσμο” εμφανίζεται ένας “Τρίτος” και “ Τέταρτος Κόσμος” απελπισμένων απόκληρων, ενώ η ίδια η περιφέρεια αποκτά μητροπολιτικά χαρακτηριστικά. Οι “από πάνω” δεν μπορούν πια να κυβερνούν με το παλιό τρόπο κι οι “από κάτω” δεν μπορούν πια να τους κυβερνούν σε συνθήκες κόλασης. Γι’αυτό και η κρίση πυροδοτεί όχι απλώς πολιτικές κρίσεις που ο ψόφιος κοινοβουλευτισμός αδυνατεί να επιλύσει αλλάζοντας, στις κάλπες, εξίσου βρώμικα πουκάμισα. Είνα μια ολόπλευρη κρίση εξουσίας.
Η τελευταία δεν πρέπει να ειδωθεί σχηματικά σαν μια κρίση από τα πάνω προς τα κάτω, αποκλειστικά σε ένα κάθετο άξονα ανάμεσα σε κράτος και “κοινωνία των πολιτών”. Είναι κρίση της “κυβερνησιμότητας” (gouvernementalité, governmentality), για να χρησιμοποιήσουμε τον δυσκολομετάφραστο αλλά γόνιμο όρο του Michel Foucault. Αγκαλιάζει α) όλες τι διαδικασίες, κώδικες κλπ που είναι απαραίτητα για την επιβίωση του κράτους κι επιτρέπουν να ασκηθεί εξουσία πάνω σε ένα πληθυσμό ‘ β) ανάγει την πολιτική οικονομία σε ύψιστη “επιστημονική θεωρία” ‘ και γ) συγκροτεί ισχυρούς μηχανισμούς καταστολής και “ασφάλειας”. Η πολιτική και προπαντός η πολιτική διεκδίκηση της χειραφέτησης εμφανίζεται στα σημεία σύγκρουσης με την διακυβερνησιμότητα.
Όλο αυτό το πλέγμα εξουσιαστικών σχέσεων συγκλονίζεται σήμερα από την συστημική κρίση του κεφαλαίου και την αντίσταση των “από κάτω” ενάντια στις καταστροφικές συνέπειές της. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά, συνεπώς, σε συνθήκες μάλιστα μαζικής αποβιομηχάνισης και ανεργίας , η σύγκρουση στους παραγωγικούς κόμβους του πλέγματος κυριαρχίας, ανάμεσα στους άμεσους παραγωγούς όχι μόνο σαν αντικειμένων εκμετάλλευσης αλλά ως υποκειμένων αντίστασης και τους καπιταλιστές ιδιοκτήτες των όρων της παραγωγής. Εδώ βρίσκεται και το βάρος που αποκτούν αγώνες για την κατάληψη εργοστασίων που κλείνουν ή απολύουν μαζικά και η λειτουργία τους κάτω από εργατική αυτοδιαχείριση, προπαντός σε συνθήκες γενικής κοινωνικής αναστάτωσης, όπως μετά το Argentinazo στην χρεοκοπημένη Αργεντινή του 2001-02, ή, με την περίπτωση της ΒΙΟΜΕ μετά την χρεοκοπία όχι απλώς του καπιταλιστή ιδιοκτήτη αλλά και του καπιταλισμού στην Ελλάδα, πριν και μετά τα μνημόνια.
Εάν δεν μπορείτε εσείς, μπορούμε εμείς! Οι εργάτες που παίρνουν στα χέρια τους το εργοστάσιο και ζωντανεύουν την παραγωγή δεν αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν μια οικονομική λειτουργία. Πρώτον, αμφισβητούν άμεσα με την κατάληψη και την εργατική διαχείριση την καπιταλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και την απομύζηση της υπεραξίας τους από τον ιδιοκτήτη. Δεύτερο, έμπρακτα αποδεικνύεται ότι η αστική τάξη είναι πλέον ανίκανη να διευθύνει την παραγωγή καθώς την οδηγεί σταθερά στην χρεωκοπία και την αποσύνθεση. Τρίτο, δείχνουν ότι η εργατική τάξη είναι εκείνη που μπορεί να δώσει διέξοδο αναδιοργανώνοντας την παραγωγή σε νέες κοινωνικές βάσεις .
Από αυτήν την άποψη, η αυτοοργάνωση των εργατών σε κολλεκτίβα συνεταιρισμένων άμεσων παραγωγών δεν είναι μόνον μέσο αντίστασης και όργανο πάλης αλλά και σχεδίασμα του ιστορικού σκοπού, μιας κοινωνίας που πραγματώνει την καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση, τον πανανθρώπινο ελευθεριακό κομμουνισμό, καταργώντας κάθε ταξική σχέση εκμετάλλευσης και κυριαρχίας ανθρώπου από άνθρωπο.
Η μετάβαση αυτή μέσα από την πάλη για εργατική αυτοδιαχείριση δεν είναι ένας ειδυλλιακός , μοναχικός περίπατος σε δρομάκια απομονωμένα σε μια χώρα, σε ένα τόπο, σε ένα χώρο δουλειάς περιμένοντας ότι, ειρηνικά, σιγά-σιγά, “φασούλι το φασούλι θα γεμίσει το σακούλι” της κοινωνικής απελευθέρωσης. Δεν μπορείς να κατασκευάσεις οάσεις ελευθερίας στην πίσω αυλή μιας απέραντης αλλά και περίκλειστης φυλακής “υψίστης ασφαλείας”. Μπορείς, όμως, να στήσεις οδοφράγματα και να ανοίξεις μέτωπα πάλης ενάντια στην καπιταλιστική κυριαρχία, με προοπτικές νίκης.
Η πάλη για την εργατική διαχείριση έχει σε κάθε βήμα να αντιμετωπίσει εχθρούς, εμπόδια, παγίδες: τα παλιά αφεντικά που θέλουν να επιστρέψουν για να ξεπουλήσουν ό,τι κατέστρεψαν ΄ ένα εχθρικό αστικό κράτος που περιφρουρεί τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις με κατασταλτικούς μηχανισμούς, δικαστήρια, αστυνομική βία διανθισμένη με ψεύτικες και παραπλανητικές υποσχέσεις( όπως στην περίπτωση της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ) ‘ συνεχείς προσπάθειες αποπροσανατολισμού, ενσωμάτωσης ή κι εκφυλισμού του εγχειρήματος με τον αποικισμό του από τοπικά συμφέροντα και κρατικές παρεμβάσεις, απόπειρες διάσπασης των εργατών κι εκμετάλλευσης της απελπισίας από την παρατεταμένη κοινωνική δυστυχία.
Προπαντός, ας μην ξεχνάμε ότι η παλη για εργατική αυτοδιαχείριση γίνεται πάνω στο σεισμογενές έδαφος μιας πρωτοφανούς κρίσης όπου οι ανάγκες χρηματοδότησης κι επιβίωσης του εγχειρήματος αντιμετωπίζουν σαν τοίχο ένα εχθρικό και κλυδωνιζόμενο τραπεζικό σύστημα και σαν βάλτο μια κορεσμένη αγορά κάτω από ασφυκτικό μονοπωλιακό έλεγχο.
Κάτω από αυτές τις δυσμενείς συνθήκες, υπάρχει προοπτική νίκης; Αναμφίβολα ναί, εάν αντιληφθούμε ότι η κάθε επιμέρους μάχη είναι μέρος αναπόσπαστο ενός παρατεταμένου, γενικευμένου κοινωνικού ταξικού πολέμου σε πανεθνική και διεθνή κλίμακα. Απαιτεί την ανάπτυξη, κινητοποίηση, συντονισμό τόσο όλων των εγχειρημάτων αυτοδιαχείρισης, αυτών που υπαρχουν κι αυτών που πρέπει να γίνουν, όσο κι ευρύτερα όλων των μορφών εργατικής -λαϊκής αυτοοργάνωσης, δράσης κι αλληλεγγύης. Ήδη το παράδειγμα της ΒΙΟΜΕ κι η επιτυχημένη, μέσα από την αλληλέγγυα κινητοποίηση, απόκρουση των αλλεπάλληλων προσπαθειών πλειστηριασμού μέσω της δικαστικής εξουσίας, δείχνει τις υπαρκτές δυνατότητες.
Οι προοπτικές του αγώνα δεν εξαντλούνται στο σπάσιμο της απομόνωσης, στον αμυντικό αγώνα ενάντια σε παγίδες και κάθε είδους κινδύνους. Η άμυνα πρέπει να μετατραπεί σε αντεπίθεση ενάντια στο κεφάλαιο, τους “θεσμούς” του, το Κράτος και όλο το πλέγμα της καπιταλιστικής κυριαρχίας, για την απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών της ζωής μας. Όπως δείχνει και η δραματική τροπή που παίρνουν οι εξελίξεις στην Λατινική Αμερική, δεν υπάρχει λύση χωρίς την κατάλυση των κρατικών και οικονομικών δομών καπιταλιστικής κυριαρχίας κι ιμπεριαλιστικής επικυριαρχίας.
Πρέπει να παλέψουμε να αναδειχθεί η ίδια η εργατική τάξη σε εναλλακτική δύναμη που θα πάρει την παραγωγή, την εξουσία, τις τύχες της κοινωνίας στα χέρια της και θα ανοίξει τον δικό της δρόμο εξόδου από το σημερινό τραγικό αδιέξοδο, στο οποίο μας καταδικάζει ένα σύστημα ιστορικά εξαντλημένο και χρεοκοπημένο.
“ Αυτοί”, οι “από πάνω” σίγουρα ΔΕΝ μπορούν. Εμείς, οι “από κάτω” μπορούμε. Χρειάζεται τόλμη, τόλμη και ξανά τόλμη, επαναστατική στρατηγική και οργάνωση!
Οκτώβριος 2016
