O φανταστικός κόσμος της Άιν Ραντ αποτελεί μία ακριβή και εύστοχη καρικατούρα του σύγχρονου καπιταλισμού
Αρτέμ Κιρπιτσενόκ
Το βιβλίο της Άιν Ραντ με τον τίτλο “Άτλας Συρρικνωμένος” (Atlas Shrugged) είναι ένα από τα πλέον ιερά βιβλία για τον φιλελευθερισμό από την κυκλοφορία του. Αμέσως μετά την έκδοσή του, ο Λούντβιχ φον Μίζες απέστειλε επιστολή προς τη συγγραφέα με την οποία την ευχαρίστησε για την πειστική της “ανάλυση του κυριότερου δεινού και της μεγαλύτερης μάστιγας της κοινωνίας”, ενώ ο Άλαν Γκρίνσπαν, μετέπειτα Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Αμερικανικού Ομοσπονδιακού Αποθεματικού Συστήματος, χαρακτήρισε το βιβλίο της Ραντ ως “…γιορτή για τη ζωή και την ευτυχία”. Το βιβλίο αυτό θεωρείται ότι έχει την μεγαλύτερη απήχηση στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά την Βίβλο – παρόλο που σύμφωνα με το σύνολο της κοινωνιολογικής έρευνας, οι Αμερικανοί νεολαίοι προτιμούν πλέον σήμερα τα κλασικά Μαρξιστικά βιβλία.
Αυτή όμως είναι η Αμερική, και στο μετά το Μαϊντάν Ντνεπροπετρόφσκ, οι Ουκρανοί εθνικιστές μετονόμασαν τη Λεωφόρο Καρλ Μαρξ σε Λεωφόρο Τζον Γκολτ – κάτι το οποίο προκάλεσε το καγχασμό των ανθρώπων με κύρος σε όλες τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Εξάλλου, ο Αντρέι Ιλαριόνοφ, ο Γιεβγκένι Τσιτσβάρκιν και η Βαλέρια Νοβοντβόρσκαγια, όπως και ένα μάτσο Ρώσοι πολιτικοί ακτιβιστές, έχουν δηλώσει κατά καιρούς οπαδοί της Άιν Ραντ. Και στη διάρκεια των κινητοποιήσεων στη Μόσχα και το Μινσκ, νεαροί αντιπολιτευόμενοι τραγουδούσαν τον αποστηθισμένο λόγο του Τζον Γκολτ, κάτι σαν ένα είδος θρησκευτικού δόγματος του μαχητικού φιλελευθερισμού και μίσους για τον σοσιαλισμό.
“Στο ίδιο το παιδί λέτε ότι οι λήσταρχοι που είναι στην εξουσία στις Λαϊκές Δημοκρατίες θα ξεπεράσουν σε παραγωγή τη χώρα μας, γιατί έχουν ως οδηγό τους την επιστήμη- εμείς ωστόσο, όπως λέτε, δεν θα πρέπει να αφήσουμε να επηρεαστούμε από τα υλικά αγαθά, θα πρέπει να αποκηρύξουμε την υλική ευημερία. Διακηρύσσετε πως τα ιδεώδη των συμμοριτών είναι ευγενή -στην πραγματικότητα όμως αυτοί δεν τα ακολουθούν, όσο εσείς τα ακολουθείτε- ότι όταν καταπολεμάτε τους συμμορίτες, αυτό το κάνετε μόνον προκειμένου να υλοποιήσετε τους στόχους τους, καθώς αυτοί αδυνατούν μεν να τους υλοποιήσουν, ενώ αντίθετα μπορείτε εσείς – και πως θα πρέπει να τους πολεμήσετε με τρόπο τέτοιο, ώστε να τους ξεπεράσετε και να παραδώσετε τα δικά σας αγαθά. Και ύστερα από όλα αυτά αναρωτιέστε για ποιο λόγο τα παιδιά σας στηρίζουν τις Λαϊκές Δημοκρατίες, θεωρούν ότι βρίσκουν το ιδεώδες τους στα καθάρματα που τις διοικούν, είτε απλά εντάσσονται στον υπόκοσμο. Αναρωτιέστε για ποιο λόγο οι συμμορίτες διευρύνουν συνεχώς το πεδίο των κατακτήσεων τους, με αποτέλεσμα να είναι ήδη στο κατώφλι σας…
Υψώνοντας ως σύμβολο μας το δολάριο, το σύμβολο του ελεύθερου εμπορίου και του ελεύθερου πνεύματος, ξεκινούμε το κίνημα για να αποσπάσουμε από τα χέρια ασθενικών βαρβάρων που παραμένουν ανίδεοι ως προς τη φύση, τη σημασία και τη λαμπρότητά της πατρίδας μας. Εκείνοι που θα επιλέξουν να ενωθούν με εμάς θα μας ακολουθήσουν – όσοι παραμένουν στην άκρη του δρόμου δεν θα μπορέσουν ποτέ να μας παρεμποδίσουν: οι ορδές των αγρίων ποτέ δεν αποτέλεσαν τροχοπέδη για ανθρώπους που πορεύονται υπό τη σημαία της λογικής”.
Το παράδοξο της υπόθεσης είναι πως αυτό το βιβλίο της Άιν Ραντ αποδείχτηκε ένα δίκοπο όπλο, όπως πολλά ακόμη κείμενα εναντίον της “κομμουνιστικής-σοσιαλιστικής δικτατορίας”. O φανταστικός κόσµος τον οποίο περιγράφει είναι απείρως διαφορετικός από την τότε Σοβιετική πραγματικότητα, αποτελεί ωστόσο µία εξαιρετικά ακριβή και εύστοχη καρικατούρα του σύγχρονου καπιταλισμού, που χτίστηκε υπό το σήμα του δολαρίου, από τις προσπάθειες των ελεύθερων πνευμάτων, µε βάση τις αρχές του ελεύθερου εμπορίου. Για την ακρίβεια, πρόκειται για ένα βιβλίο που αφορά τις ίδιες τις ΗΠΑ – πράγμα που παρατήρησαν και οι σύγχρονοί της.
Τέτοια τύχη δεν έτυχε μόνον στον Άτλαντα που άπλωσε τα φτερά του. Δουλεύοντας το μυθιστόρημα “1984”, ο Τζορτζ Όργουελ περιγράφει τις προσωπικές του εμπειρίες που αποκόμισε όταν υπηρετούσε στην Πολεμική Αεροπορία και συνεργάστηκε με τις μυστικές υπηρεσίες, στις οποίες έγραφε κρυφά κείμενα όπου κατήγγειλε την Αριστερά. Κατά συνέπεια, στις σελίδες του ο συγγραφέας περιέγραψε επιδέξια τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα “δημοκρατικά” εταιρικά ΜΜΕ και τη Μακαρθική τρομοκρατία εναντίον των αντιφρονούντων. Ο δε Βλαντιμίρ Βοϊνόβιτς περιέγραφε αρκετά εύστοχα στο μυθιστόρημά του “Μόσχα 2042” την σύγχρονη παγκόσμια τάξη πραγμάτων, στην οποία οι κάτοικοι του Πρώτου Κόσμου έχουν περιφραχθεί με τσιμεντένια φράγματα από τη λεηλατηθείσα και φτωχοποιημένη περιφέρεια.
Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. Ως τα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι Δυτικοί πολίτες διατηρούσαν μία άκρως αφαιρετική αντίληψη για τον κομμουνισμό – παραδείγματος χάριν, για μεγάλο χρονικό διάστημα επιτρεπόταν στις Ηνωμένες Πολιτείες να διδάσκονται οι μαρξιστικές διδασκαλίες μόνον σε κολέγια Ιησουιτών, διότι οι Άγιοι Πατέρες θα μπορούσαν να αντισταθούν στον πειρασμό του απαγορευμένου δόγματος. Αλλά ακόμα και η ίδια η Άιν Ραντ είχε μεταναστεύσει από την τότε Σοβιετική Ένωση, την εποχή της ΝΕΠ, οπότε και δεν είχε απολύτως καμιά εικόνα της ζωής που επικρατούσε πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Στο βιβλίο λοιπόν περιέγραψε την κρίση του υπαρκτού Αμερικάνικου καπιταλισμού, ρίχνοντας την ευθύνη για αυτήν στους κομμουνιστές οι οποίοι διείσδυσαν στην κυβέρνηση.
Το μοναδικό πρόβλημα είναι πως αυτό το βιβλίο για ιδιαίτερα προικισμένους καπιταλιστές έχει γραφτεί σε εξαιρετικά ατάλαντη, βαρύγδουπη και δυσνόητη γλώσσα. Είναι γνωστό πως η Αικατερίνη Β’ επέβαλε ως τιμωρία στους αδικούμενους αυλικούς να απαγγέλνουν αποσπάσματα από τον “Τηλεμάχη” του Τρεντιακόφσκι. Οι φιλελεύθεροι, λέγεται επίσης ότι καταδικάστηκαν στην κόλαση να αποστηθίσουν ολάκερα κεφάλαια από τα βιβλία της Ραντ. Κατά τη γνώμη μου, όμως, το διάβασμα του παρόντος βιβλίου παρέχει μια αλμυρή σαδομαζοχιστική ηδονή για τους ειδήμονες – γιατί συνδυάζει ιδιόμορφα το μυθιστόρημα Όσα παίρνει ο άνεμος με το Τσιμέντο του Γκλάντκοφ.
Στο σύνολό της, το σενάριο του βιβλίου είναι πολύ απλό. O αμερικανικός καπιταλισμός αποσυντίθεται και διαλύεται, και οι ελάχιστοι καπιταλιστές που έχουν αφοσιωθεί ολόψυχα στην παραγωγή καταφεύγουν στην ρομαντική κοιλάδα, από όπου ενδίδουν στις απολαύσεις του ελεύθερου ανταγωνισμού. Το κεντρικό πρόσωπο αμφιταλαντεύεται να εγκαταλείψει τον κληρονομικό σιδηρόδρομο, ωστόσο και εκείνη, στο τέλος, δραπετεύει στην απομονωμένη κεφαλαιοκρατική ουτοπία. Και οι ΗΠΑ, που υπέκυψαν στο πειρασμό των σοσιαλιστικών αιρέσεων, αργοπεθαίνουν, προς τέρψη ολόκληρης της προοδευτικής ανθρωπότητας.
Ωστόσο, αυτό το βιβλίο βρίθει από παραδοξότητες και ασυνέπειες. Οι κυνικοί και υπολογιστικοί “Ατλάντιοι”, που ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο για τα κέρδη, αρνούνται για κάποιον ιδιαίτερο λόγο να δεχθούν χρήματα από το κράτος και φέρονται επιφυλακτικά απέναντι στην οικονομική κερδοσκοπία – παρότι αυτό θα τους απέφερε πολλαπλάσια έσοδα. Ακόμα περισσότερο προβληματίζει το σκεπτικό της ίδιας της Αμερικανικής κυβέρνησης, που διατηρεί τις παγκοσμίως νικηφόρες “λαϊκές δημοκρατίες”. Και για να μην αναφέρουμε και το γεγονός ότι οι καπιταλιστικοί καρχαρίες συνευρίσκονται σεξουαλικά μεταξύ τους, τζάμπα, και ούτε καν σε συμψηφιστική βάση. Παρόλο που στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.
Όλα όμως τα παραπάνω αποτελούν τα στοιχεία της ουτοπίας που συναντάμε μέσα στο βιβλίο της Ραντ. Όσο για τα υπόλοιπα, ο “Άτλας Συρρικνωμένος” αποτελεί μία ρεαλιστικά αποτυπωμένη απεικόνιση της κρίσης και της παρακμής του εταιρικού καπιταλισμού, στην κυριολεξία αντλημένη από την καθημερινή μας πραγματικότητα.
Δύσκολα κάποιος έχει γνωρίσει επιχειρηματία που έχει ανελιχθεί από εργάτης σε ιδιοκτήτη επιχειρήσεων. Ωστόσο, όπως όλοι γνωρίζουμε τα λαμόγια που είτε γεννήθηκαν με το “ασημένιο κουταλάκι μέσα στο στόμα τους”1Ρητό για όσους γεννήθηκαν ήδη πλούσιοι είτε πλούτισαν χάρη στην οικονομική κερδοσκοπία. Διοικούν αναποτελεσματικές τράπεζες και επιχειρήσεις των οποίων οι ζημίες τους αποζημιώνονται τακτικά από τον κρατικό προϋπολογισμό. Ενώ παράλληλα η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει από καιρό περιέλθει σε τέλμα, με εξαίρεση την παραγωγή διαρκώς τρομακτικότερων εξοπλιστικών συστημάτων.
Εξάλλου, οι εικόνες της στασιμότητας και της διάλυσης όπως περιγράφονται σε αυτό το βιβλίο -όταν οι σιδηρόδρομοι, τα εργοστάσια και τα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής παντού σταματούν να λειτουργούν- προσομοιάζουν οδυνηρά με τα τοπία της Ανατολικής Ευρώπης, στα οποία οι κομμουνιστές έχουν υποκατασταθεί από τις αγορές. Ή με τα ερείπια του αποβιομηχανοποιημένου Ντιτρόιτ των σημερινών Ηνωμένων Πολιτειών.
Είναι να απορεί κανείς με το γεγονός ότι σύγχρονοι δυτικοί κριτικοί σχολιάζουν το έργο της Άιν Ραντ με ελάχιστα συγκαλυμμένη ειρωνεία; Το προσκλητήριο του Τζον Γκολτ για την κατάργηση όλων των φόρων δεν θερμαίνει τις κεφαλαιοκρατικές τους καρδιές. Στο κάτω-κάτω, αρκετοί αντιλαμβάνονται ότι το δημόσιο χρήμα δαπανάται για την οικοδόμηση οδικών αξόνων και δικτύων συγκοινωνίας, για την κατάρτιση εξειδικευμένων επαγγελματιών και τη διατήρηση του κατασταλτικού μηχανισμού για την προστασία της ιδιοκτησίας των τραπεζιτών και των χρηματιστών. Το σημαντικότερο όμως είναι πως το Αμερικάνικο κράτος επιδοτεί απλόχερα ιδιωτικές επιχειρήσεις με τα δικά του χρήματα, διασφαλίζοντας έτσι την ύπαρξη και την ανάπτυξή τους.
Πιστεύω ότι οι επόμενες γενεές θα σεβαστούν την μνήμη της Αλίκης Ζινόβιεβνα Ρόζενμπαουμ, που έγραψε αρκετά ορθά πράγματα, ωστόσο μπέρδεψε την ορολογία. Άλλωστε, δεν μπορεί παρά να συμφωνήσουμε ότι ένα ελεύθερος Σοβιετικός άνθρωπος φαινόταν κατά πολύ περισσότερο ενδιαφέρων από κάποιον υπόδουλο στις αμερικανικές εταιρείες. Αυτό αναγνωρίστηκε εμμέσως από την ίδια την Άιν Ραντ, που πέρασε ολόκληρη την ζωή της κομπλεξαρισμένη με το γεγονός ότι ο Σοσιαλισμός πρώτος οδήγησε το ανθρώπινο γένος στο διάστημα και πραγματοποίησε πάρα πολλές προωθημένες ανακαλύψεις σε επιστημονικό και τεχνολογικό επίπεδο.
Μακάρι λοιπόν με την κατάρρευση αυτή του καπιταλισμού να μην επέλθει ταυτόχρονα και η κατάρρευση του πολιτισμού και να μην σβήσουν τελικώς τα φώτα της Νέας Υόρκης. Παρόλο που οι θιασώτες της Άιν Ραντ καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια να ζωντανέψουν τη δυστοπία αυτή.
09.06.2021
[1] Το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο διαδικτυακό περιοδικό https://liva.com.ua/
Μετάφραση Αρ.Μα.
Υποσημειώσεις
