Σαμπάτ

του Σάββα Μιχαήλ

[ Ήταν μια εξαιρετική εκδήλωση, την Τετάρτη 22 Μαρτίου, στο cafe του Κήπου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην παρουσίαση του βιβλίου της Irène Bonnaud Μέρα Σάββατο -Χρονικό του εκτοπισμού των Εβραίων των Ιωαννίνων (εκδόσεις Κουκκίδα 2023). Στην παρουσίαση του βιβλίου η γνωστή ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, η νέα ιστορικός Ελένη Μπεζέ, ο Σάββας Μιχαήλ, γνωστός μαρξιστής-τροτσκιστής και συγγραφέας, η συγγραφέας και σκηνοθέτης Irène Bonnaud, η ηθοποιός και μεταφράστρια Φωτεινή Μπάνου. Μίλησε επίσης η Κλειώ Μακρή της οποίας τα γλυπτά είναι αναπόσπαστο μέρος του βιβλίου, όπως και της ομότιτλης θεατρικής παράστασης που ερμηνεύει η Φωτεινή Μπάνου. Επίσης ο εκδότης Δημήτρης Δημόπουλος και αρκετοί από το κοινό.

Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι η παρέμβαση του Σάββα Μιχαήλ.

Στις 25 Μαρτίου, πριν 79 χρόνια, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής συγκέντρωσαν με τη βία τους Εβραίους των Ιωαννίνων και τους έστειλαν στην εξόντωση στο διαβόητο στρατόπεδο θανάτου, Άουσβιτς. Δεν ξεχνάμε, δεν συγχωρούμε. Αινώνια μνήμη και τιμή στα θύματα, αιώνιο ανάθεμα στους Γερμανούς ναζί και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Αγώνας για να τσακίσουμε το φασισμό και το σύστημα που τον γεννάει.

Θ.Κ. ]

Σάββας Μιχαήλ

Μνήμη των αφανισμένων της Σοά

Μνήμη των συντρόφων τού Γιοσέφ Ελιγιά

στον Μπίλλη Γαβριηλίδη

στον Ιωσήφ Μάτσα

στον Μωυσή Μάτσα

στον Σαλβατόρ Μπακόλα

στους αντάρτες της εβραϊκής ΕΠΟΝ Ιωαννίνων

1. Μιλάει αληθινά όποιος μιλάει για ίσκιους,

έγραφε o μεγάλος Εβραίος ποιητής Καταστροφής, της Σοά, Paul Celan. Και η Irène Bonnaud μιλάει αληθινά για ίσκιους και με ίσκιους. Τους ψάχνει και τους ανακαλύπτει εκεί που φαίνονται να έχουν χαθεί για πάντα. Στις όχθες της Παμβώτιδας, ένα Σάββατο, 25 Μαρτίου του 1944, στον ίδιο τον βυθό της λίμνης των Ιωαννίνων. Στο Τέλος της Μικρής μας Πόλης του Δημήτρη Χατζή, στα ποιήματα του πρωτοπόρου Ρωμανιώτη Εβραίου ποιητή και κομμουνιστή Γιοσέφ Ελιγιά. Στα ρωμανιώτικα και σεφαραδίτικα τραγούδια. Στις μαρτυρίες των επιζώντων του Άουσβιτς. Στις κρυμμένες στη σκιά φωτογραφίες του Μεγάλου Εγκλήματος που άφησε ο Αλμπέρτο Ερρέρα αψηφώντας του εγκληματίες Ναζί. Στις σκιές των καπνών των κρεματορίων που συνεχίζουν να σκοτεινιάζουν τον κόσμο τούτο. Στους ίσκιους των εξεγερμένων Εβραίων του Sonderkommando που ανατίναξαν το Κρεματόριο ΙΙΙ του Άουσβιτς, εκείνο το άλλο Σάββατο, στις 7 Οκτωβρίου 1944. Ανάμεσά τους, πρωτεργάτες της εξέγερσης και Εβραίοι από τα Γιάννενα, την Πρέβεζα, την Άρτα, την Λάρισα, την Χαλκίδα, την Αθήνα, την Θεσσαλονίκη που τραγουδούσανε την Διεθνή.

Stehen, im Shatten

des Wundenmals in der Luft

Να στέκεσαι, μέσα στην σκιά

του σημαδιού της πληγής στον αέρα

όπως επιτακτικά ζητάει ο Πάουλ Τσέλαν στην Atemwende, την Καμπή Πνοής. Να στέκεσαι χωρίς να λυγίζεις, να αντιστέκεσαι, μέσα στους ίσκιους, μαζί με τους ίσκιους, ενάντια σε όσους τους στείλανε εν σκιά θανάτου. Να στέκεσαι, να αντιστέκεσαι, και να τους φέρνεις στην ζωή.

Έτσι και η Ιρέν Μπονώ συλλέγει προσεκτικά τις σκιές σαν εύθραυστες ψηφίδες και φτιάχνει το ψηφιδωτό τού κειμένου που θα το μεταμορφώσει δραματουργικά και σκηνοθετικά στην συγκλονιστική θεατρική παράσταση που είδε το φως στο θέατρο La Commune CDN Aubervilliers, στο Παρίσι και στο ΚΕΤ [Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων] στην Αθήνα. Ένα θέατρο-τελετουργία, όπου μόνη στη σκηνή, η μοναδική Φωτεινή Μπάνου σαν πρωθιέρεια μας οδηγεί σε μία Κάθοδο στον Άδη.

Οι σκιές που ανάμεσά τους γλιστράει πιο ανάλαφρη από σκιά, μιλάει, συνομιλεί μαζί τους, τραγουδάει, χορεύει, δεν είναι πια σκιές. Αποκρυσταλλώνονται σε αέρινα μα λαμπερά αγάλματα της Κλειώς Μακρή, γλυπτά σαν Κρύσταλλο Πνοή – Atemkristall του Τσέλαν.

“Στη σκηνή, όπως και σε αυτό το βιβλίο” κλείνει τον Πρόλογό της η Ιρέν Μπονώ, “όσοι δεν μπόρεσαν να καταθέσουν επειδή δολοφονήθηκαν και δεν επέστρεψαν από τα στρατόπεδα, είναι παρόντες μέσα από τα αγάλματα της Κλειώς Μακρή. Οι νεκροί βρίσκονται ανάμεσά μας και αντιτάσσουν την σιωπηλή παρουσία τους στη λήθη και στα ψέματα”

2. Μιλάει αληθινά όποιος μιλάει για ίσκιους, όποιος στέκεται μαζί με την σιωπηλή παρουσία των αδικοχαμένων κι αντιστέκεται μαζί τους στη λήθη και τα ψέματα.

Την λήθη και τα ψέματα συντηρούν κι αναπαράγουν επί δεκαετίες οι πρωταίτιοι του εγκλήματος, οι ένοχοι και οι συνένοχοι, παρόλα τα σχετικά πρόσφατα κροκοδείλια δάκρυα της κατεστημένης υποκρισίας και της κυνικής εργαλειοποίησης της φρίκης από τους κρατούντες, για τα δικά τους συμφέροντα. Ποιος αφελής, ανόητος ή ιδιοτελής μπορεί να δέχεται την κάλπικη “μεταμέλεια” τσεκουροφόρων της χούντας, συνηγόρων του φασισμού και τηλε-πωλητών του αντισημιτισμού όταν επισκέπτονται διπλωματικά, φωτογραφίζονται και βεβηλώνουν το Γιαντ Βασέμ;

“Η εξολόθρευση των Εβραίων της Ευρώπης”, επισημαίνει η Ιρέν Μπονώ, “δεν θα μπορούσε ποτέ να πάρει την διάσταση που προσδοκούσε το ναζιστικό καθεστώς, εάν το τελευταίο δεν είχε στηριχτεί στη συνεργασία τόσο πολλών ανθρώπων σε τόσες διαφορετικές χώρες, και αυτή η συνεργασία προετοιμάστηκε από αιώνες ευρωπαϊκού αντισημιτισμού, ακόμα επιζήμιου, όπως φάνηκε πρόσφατα, εν μέσω της πανδημίας. Επιπλέον έχει έρθει η ώρα της προσέγγισης ανάμεσα σε νεοφιλελεύθερα κόμματα και ακροδεξιούς σχηματισμούς, στη Γαλλία, την Ελλάδα, στην Ιταλία και σχεδόν παντού στον κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό ο αντιφασιστικός αγώνας, και ιδιαίτερα αυτός κατά της άρνησης των ναζιστικών εγκλημάτων, είναι πιο αναγκαίος από ποτέ” (σελ.10).

Ο φασισμός κάθε άλλο παρά τέλειωσε με το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αντίθετα, από την πρώτη στιγμή άρχισε η συγκάλυψη ενόχων και συμφεροντολόγων συνενόχων. Ανάμεσα σε άλλα, μπορούμε να δούμε στο βιβλίο Μέρα Σάββατο δύο από τα κραυγαλέα παραδείγματα σε διεθνή και ελληνική κλίμακα.

Πρώτο παράδειγμα η “υπόθεση”, ορθότερα το σκάνδαλο Κουρτ Βαλτνχάιμ. Ο αξιωματικός τής Βέρμαχτ που, συν τοις άλλοις, επέβλεψε στον εκτοπισμό των Εβραίων των Ιωαννίνων στέλνοντάς τους στον αφανισμό στο Άουσβιτς, ανήλθε μεταπολεμικά στο ύψιστο αξίωμα του καγκελαρίου της Αυστρίας και του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, με πλήρη γνώση του ρόλου του από τους Συμμάχους!

Δεύτερο κι εμβληματικό το “καθ’ ημάς” παράδειγμα της Γιαννιώτισσας Στέλλας Κοέν, με το οποίο κλείνει το βιβλίο – και που επαναλήφθηκε, με άλλες μορφές και στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα και αλλού.

“Η Στέλλα Κοέν επιστρέφει επίσης, στα Γιάννενα, και χτυπάει την πόρτα του σπιτιού της. Είναι κατειλημμένο από έναν πρώην οπαδό της αντισημιτικής οργάνωσης τρία Έψιλον:

“ – Τι θέλετε, με ρώτησε.

– Εδώ είναι το σπίτι μου.

– Θυμάσαι αν είχε φούρνο το σπίτι;

– Ναι, βέβαια, ψήναμε το ψωμί και ωραίες πίτες.

– Έ, λοιπόν, εξαφανίσου. Γλίτωσες από τους φούρνους στη Γερμανία, θα σε ψήσω εδώ στον φούρνο του σπιτιού σου”.

Στη συνέχεια, προσπαθεί να ξαναβρεί τις δύο ραπτομηχανές Singer της οικογένειάς της, για να μπορέσει να εργαστεί:

“Έμαθα ότι τις δύο Singer τις είχε πάρει ο μητροπολίτης. Πήγα και τις ζήτησα πίσω, αλλά μου είπαν ότι τις έδωσαν στη Νομαρχία.

Εκεί μου ζητούσαν τους αριθμούς πλαισίου των μηχανών.

Σήκωσα το μπράτσο μου και τους έδειξα το ανεξίτηλο νούμερο από το Άουσβιτς:

– Να, αυτόν τον αριθμό θυμάμαι εγώ” (σελ. 130 – 131).

3. Ήταν μέρα Σάββατο, 25 Μαρτίου 1944. Οι Ναζί συγκεντρώνουν τους Εβραίους στην όχθη της λίμνης Παμβώτιδας. Η Εσθήρ (Στέλλα) Κοέν θυμάται: “Κατάλαβα ότι έπρεπε να αποχαιρετίσω… το μόνο πράγμα που αγαπούσα πολύ… ήταν η λίμνη… μπήκαμε μέσα, χαιρέτισα τη λίμνη ” (σελ. 97).

Γράφει η Ιρέν Μπονώ: “Όταν συναντήσαμε τη Στέλλα Κοέν στα Γιάννενα, εντυπωσιαστήκαμε από τον τρόπο με τον οποίο επαναλάμβανε πολύ ότι η 25η μαρτίου του 1944, η μέρα του εκτοπισμού της, δεν ήταν μόνο ημέρα εθνικής γιορτής αλλά ήταν επίσης Σαμπάτ ” (σελ.16).

Βεσαμερού μπενέι Ισραέλ ετ α Σαμπάτ…

…σύναξον τοις υιοίς Ισραήλ λέγων· οράτε και τα σάββατα μου φυλάξεσθε· σημείον εστί παρ’ εμοί και εν εμοί εις τας γενεάς υμών, ίνα γνώτε ότι εγώ Κύριος ο αγιάζων υμάς… (Έξ.31:13)

Σαμπάτ μπερίτ ολάμ… Σάββατο, διαθήκη στον αιώνα.

Μέρα Σάββατο, 25 Μαρτίου του 1944, η ημέρα του αφανισμού της Ιερουσαλήμ της Παμβώτιδας.

Μέρα Σάββατο, 7 Οκτωβρίου του 1944, η μέρα της εξέγερσης των Εβραίων, μαζί και των Ρωμανιωτών στο Κρεματόριο ΙΙΙ στο Άουσβιτς.

“Αυτές οι δύο ημερομηνίες”, γράφει η Ιρέν Μπονώ, “μας οδήγησαν στον τίτλο του κειμένου…” και της δραματουργικής του μεταμόρφωσης στο θέατρο.

Χαράχτηκε έτσι στη γραφή και στη σκηνή ένας Μεσημβρινός, όπως θα έλεγε κι ο Πάουλ Τσέλαν, ανάμεσα στον όλεθρο του θανάτου και την επανάσταση της Ζωής, ανάμεσα στην κατάλυση ενός “κόσμου οργανωμένης σήψης¨, όπως βροντοφώναζε πρόσφατα το κίνημα των καλλιτεχνών, και στον Ολάμ Αμπά, τον Κόσμο που Έρχεται

Τα δύο Σαμπάτ, Σαμπάτ και Σαμπάτ Σαμπατόν :

Σαμπάτ, η καταπαύσεως ημέρα.

Σαμπάτ, η μέρα του αφανισμού.

Σαμπάτ, Γιομ Αγκαντόλ βε Ανορά, Ημέρα η Μεγάλη και Φοβερή.

Σαμπάτ, η Μέρα της Εξέγερσης.

Σαμπάτ, Ημέρα η Αγία, η επαγγελία της Μεσσιανικής Εποχής, του αταξικού Κόσμου που Έρχεται.

Σάββατο των Σαββάτων, αυγή της μυστικής Ημέρας!

21-22 Μαρτίου 2023