Προς έναν ιστορικό μετασχηματισμό ή προς μια παγκόσμια κατάρρευση;
Η Νοονομία ως εναλλακτική θεώρηση
του Σάββα Μιχαήλ (Μάτσας)
Παγκόσμιες Προκλήσεις Μετασχηματισμού της Οικονομίας και Δυσαρμονική Ανάπτυξη: Η Νοονομία ως Εναλλακτική στις Σύγχρονες Οικονομικές Έννοιες.
Διεθνές Συνέδριο του Ινστιτούτου Νέας Βιομηχανικής Ανάπτυξης Σ. Γ. Βίττε και του Κέντρου Ερευνών της Παγκόσμιας Οικονομίας (CIEM),
Αβάνα, Κούβα, 31 Οκτωβρίου 2025
Η ορμή της προόδου στον τομέα της υψηλής τεχνολογίας της Τεχνητής Νοημοσύνης καταλαμβάνει σήμερα κεντρική θέση στις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις και στη δημόσια συζήτηση. Δημιουργεί παγκόσμιες προκλήσεις, μεγάλες προσδοκίες, αλλά και φόβους σχετικά με τις επιπτώσεις της σε μια παγκόσμια οικονομία που βρίσκεται σε μετάβαση και κρίση, μέσα σε ανταγωνισμούς για την ηγεμονία μιας αποσταθεροποιημένης διεθνούς τάξης -ή, μάλλον, αταξίας- με αυξανόμενες γεωπολιτικές εντάσεις και επικίνδυνες συγκρούσεις που κλιμακώνονται. Στις ιστορικές συνθήκες τού σήμερα, η υψηλή τεχνολογία της Τεχνητής Νοημοσύνης επηρεάζει αναμφίβολα το παρόν και το μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας και του ίδιου του πολιτισμού.
Σήμερα, ο αγώνας δρόμου στην υψηλή τεχνολογία εξελίσσεται υπό την κυριαρχία δύο πόλων: ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες, την πιο ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα που όμως τώρα βρίσκεται σε παρακμή, και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, τη δεύτερη ανερχόμενη παγκόσμια οικονομική δύναμη. Καθεμία από αυτές έχει τη δική της διαφορετική -ή και αντίθετη- στρατηγική, μεθόδους και στόχους, βασισμένους στη διαφορετική κοινωνική τους συγκρότηση και στις δομικές τους ανάγκες.
Μετά την Παγκόσμια Χρηματοπιστωτική Κρίση του 2008, τη Μεγάλη Ύφεση, τα αλλεπάλληλα παγκόσμια σοκ της οικονομίας, τις γεωοικονομικές και γεωπολιτικές αναταράξεις μέχρι σήμερα, η άνοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης τροφοδοτεί έναν ενθουσιασμό μεταξύ των καπιταλιστών επενδυτών και κερδοσκόπων, που βλέπουν στην υψηλή τεχνολογία ένα μέλλον που μπορεί να προσφέρει μια επικερδή έξοδο από την κρίση, προς μια «νέα ψηφιακή εποχή απεριόριστης ανάπτυξης». Στο σημερινό στάδιο της ιμπεριαλιστικής εποχής, με την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου, αυτή η εσφαλμένη προσδοκία οδηγεί το αμερικανικό χρηματιστήριο κοντά στα ιστορικά του υψηλά επίπεδα.
Ο τεχνολογικός φετιχισμός αντιστρέφει την πραγματικότητα, αποκρύπτοντας μια θεμελιώδη αντίφαση. Η βιομηχανική παραγωγή των ΗΠΑ βρίσκεται σε στασιμότητα και ύφεση τα τελευταία δύο χρόνια, ενώ «το χρηματιστήριο εξαρτάται σχεδόν ολοκληρωτικά από την τεχνητή νοημοσύνη και τις εταιρείες που την παράγουν» (Evan Gorelick, Reality Check, New York Times, 27 Οκτωβρίου 2025) — δηλαδή από τη Σίλικον Βάλεϊ και τη μικροσκοπική μειοψηφία που αποκαλείται με έπαρση «οι Ένδοξοι Επτά» (Magnificent Seven).
Οι τεχνολογικές εταιρείες της Σίλικον Βάλεϊ δαπανούν εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια για να επεκτείνουν τις επενδύσεις τους σε τεράστια ενεργοβόρα κέντρα δεδομένων και υποδομές τεχνητής νοημοσύνης, αναζητώντας την Γενική Τεχνητή Νοημοσύνη (AGI) ή ακόμη και την «Υπερνοημοσύνη» (ASI) -«πιο έξυπνη από οποιονδήποτε άνθρωπο», σύμφωνα με τον Σαμ Άλτμαν, διευθύνοντα σύμβουλο της OpenAI- προσδοκώντας μελλοντικά υπερκέρδη και παγκόσμια κυριαρχία. Οι επενδυτές συρρέουν για να αγοράσουν μετοχές υψηλής τεχνολογίας, ελπίζοντας σε μελλοντικά κέρδη, αλλά αγνοώντας την πραγματική κατάσταση της παραγωγικής σφαίρας της οικονομίας.
Ο οικονομολόγος Μάικλ Ρόμπερτς, στο ιστολόγιό του, επισημαίνει ότι σύμφωνα με τον Τζέισον Φέρμαν του Harvard, «οι επενδύσεις σε εξοπλισμό και λογισμικό επεξεργασίας πληροφοριών αντιστοιχούν μόλις στο 4% του ΑΕΠ των ΗΠΑ, αλλά ήταν υπεύθυνες για το 92% της αύξησης του ΑΕΠ κατά το πρώτο εξάμηνο του 2025» (Michael Roberts Blog, The AI bubble and the US Economy, 14 Οκτωβρίου 2025).
Οι επτά τεχνολογικοί γίγαντες «αντιπροσωπεύουν τώρα πάνω από το ένα τρίτο της αξίας του S&P 500 και διαπραγματεύονται σε τιμές που είναι κατά μέσο όρο 70 φορές υψηλότερες από τα κέρδη τους. Και ενώ σχεδόν οκτώ στις δέκα επιχειρήσεις χρησιμοποιούν ήδη παραγωγιστική (generative) τεχνητή νοημοσύνη, εξίσου πολλές αναφέρουν ότι δεν υπάρχει καμία σημαντική επίδραση στα κέρδη» (Evan Gorelick, ό.π.).
Αυξάνονται ολοένα οι δημόσιες ανησυχίες για ένα «σκουπιδο-ράλι» (junk rally) ή «ράλι απορριμμάτων» στο χρηματιστήριο. Δεν μπορούν να αγνοηθούν οι προειδοποιήσεις για μια γιγαντιαία, ολοένα διογκούμενη φούσκα, η οποία αν εκραγεί, θα οδηγήσει σε μια μεγάλη παγκόσμια κατάρρευση — προειδοποιήσεις που πλέον διατυπώνονται ακόμη και από το ΔΝΤ, την Τράπεζα της Αγγλίας, την JP Morgan, την Goldman Sachs, καθώς και από ηγέτες των ίδιων των (όχι και τόσο) «Ένδοξων Επτά».
Το φάντασμα της έκρηξης της “dotcom” φούσκας του 2000 επιστρέφει απειλητικό, με πολύ πιο καταστροφικές προοπτικές. Η Γκίτα Γκοπινάτ, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ και νυν καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου σχετικά με την τεράστια σοβαρότητα μιας παγκόσμιας κατάρρευσης που θα ακολουθούσε την έκρηξη της τρέχουσας φούσκας της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία θα μπορούσε να καταστρέψει 35 τρισεκατομμύρια δολάρια σε πλούτο, στις ΗΠΑ και παγκοσμίως: «… η τρέχουσα άνοδος των αγορών ίσως να προετοιμάζει το έδαφος για μια ακόμη επώδυνη διόρθωση. Ωστόσο, οι συνέπειες μιας τέτοιας κατάρρευσης θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο σοβαρές και παγκόσμιας εμβέλειας απ’ ό,τι εκείνες που βιώθηκαν πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Στην καρδιά της ανησυχίας βρίσκεται η τεράστιας κλίμακας έκθεση, τόσο εσωτερική όσο και διεθνής, στις αμερικανικές μετοχές. […] Υπολογίζω ότι μια διόρθωση της ίδιας έκτασης με την έκρηξη της φούσκας των dotcom θα μπορούσε να εξαφανίσει πάνω από 20 τρισεκατομμύρια δολάρια σε πλούτο των αμερικανικών νοικοκυριών — ποσό που αντιστοιχεί περίπου στο 70% του ΑΕΠ των ΗΠΑ το 2024. Αυτό είναι αρκετές φορές μεγαλύτερο από τις απώλειες που υπέστησαν κατά την κατάρρευση των αρχών της δεκαετίας του 2000 […]. Οι παγκόσμιες συνέπειες θα ήταν εξίσου βαριές. Οι ξένοι επενδυτές θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν απώλειες πλούτου άνω των 15 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, ή περίπου το 20% του ΑΕΠ του υπόλοιπου κόσμου. Για σύγκριση, η κατάρρευση των dotcoms είχε προκαλέσει ξένες απώλειες περίπου 2 τρισ., δηλαδή γύρω στα 4 τρισ. δολάρια σε σημερινές τιμές, λιγότερο από το 10% του τότε παγκόσμιου ΑΕΠ.» (Gita Gopinath για το κραχ που θα μπορούσε να καταστρέψει 35 τρις του πλούτου, The Economist, 15 Οκτωβρίου 2025).
Είναι, ασφαλώς, υποτίμηση να παρουσιάζεται τόσο ήπια μια τέτοια καταστροφή ως απλή «διόρθωση», σύμφωνα με τη συνήθη ορολογία του κυρίαρχου οικονομικού λόγου.
Η Γκίτα Γκοπινάτ επισημαίνει επίσης ένα άλλο αξιοπρόσεκτο σημείο: «Ιστορικά, ο υπόλοιπος κόσμος έχει βρει ένα είδος μαξιλαριού ασφαλείας στην τάση του δολαρίου να ενισχύεται σε περιόδους κρίσεων. Αυτή η “φυγή προς την ασφάλεια” έχει συμβάλει στο να μετριαστεί ο αντίκτυπος των απωλειών σε δολαριακά περιουσιακά στοιχεία πάνω στην κατανάλωση εκτός ΗΠΑ. […] Ωστόσο, υπάρχουν λόγοι να πιστεύουμε ότι αυτή η δυναμική ενδέχεται να μην ισχύσει στην επόμενη κρίση» (ό.π.). Ο ρόλος του αμερικανικού δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος και θεμελίου της αμερικανικής ηγεμονίας στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα διαταράσσεται όχι απλώς για συγκυριακούς λόγους, αλλά λόγω της ιστορικής παρακμής της αμερικανικής παγκόσμιας ηγεμονίας και του ίδιου του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος.
Η παρακμή του αμερικανικού καπιταλισμού, ως του υψηλότερου ιστορικού σημείου που έχει φτάσει η παγκόσμια καπιταλιστική ανάπτυξη, εκδηλώνεται επίσης στην κρίση χρέους των ΗΠΑ. Το δημόσιο χρέος αυξάνεται συνεχώς και βρίσκεται σε πορεία προς τα 40 τρισεκατομμύρια δολάρια. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι τεχνολογικοί κολοσσοί αντλούν διαρκώς μεγαλύτερα ποσά δανεισμού για να καλύψουν τα ολοένα αυξανόμενα κόστη επενδύσεων και ενέργειας, εμβαθύνουν την ευρύτερη αμερικανική κρίση χρέους — με συνέπειες ακόμη σοβαρότερες από εκείνες του τρέχοντος διεθνούς εμπορικού πολέμου που διεξάγει η κυβέρνηση Τραμπ σε συμμαχία με τη Σίλικον Βάλεϊ.
Η κυρίαρχη υστερία γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη, που τροφοδοτείται από τεχνολογικό φετιχισμό, ασύδοτες δυνάμεις της αγοράς, συγχωνευμένες με πολιτική εξουσία και ολιγαρχική απληστία, συγκρούεται με την πραγματικότητα. Τα ιστορικά της όρια και οι άλυτες αντιφάσεις της την οδηγούν σε αποτυχία, σε αδιέξοδο — ή, ακόμη χειρότερα, σε καταστροφή για το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας.
Ήδη, στις 27 Ιανουαρίου 2025, η κινεζική τεχνολογική πρόοδος με το Deep Seek R1 υπήρξε μια στιγμή αλήθειας, που έδειξε την υπεροχή του μακροπρόθεσμου κεντρικού σχεδιασμού, προσανατολισμένου στην ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων υψηλής ποιότητας μέσα στην πραγματική παραγωγή, από ένα μορφωμένο, υψηλής ειδίκευσης μαζικό εργατικό δυναμικό. Είχαμε ήδη την ευκαιρία να επισημάνουμε τη σημασία αυτής της «νέας στιγμής Σπούτνικ», όπως την αναγνώρισαν ακόμη και μεγιστάνες της Σίλικον Βάλεϊ. (Σάββας Μιχαήλ-Μάτσας, AI Technological Progress, “General Intellect” and the “New Sputnik Moment”, εισήγηση στο SPEC-2025, 8 Απριλίου 2025· υπό δημοσίευση στο Noonomy.)
Η επιστήμη και η τεχνολογία δεν βρίσκονται έξω από την κοινωνία και την ιστορία, αγνοώντας τον πολιτισμό και τη δημιουργικότητα του ανθρώπου. Η γνώση και η παραγωγή αλληλοσυνδέονται και αλληλοδιεισδύουν όλο και περισσότερο. Η διαλεκτική ανάλυση και η επιστημονική πρόγνωση του Καρλ Μαρξ, στο απόσπασμά του για τον «Γενικό Νου» (General Intellect) στα Grundrisse, επιβεβαιώνονται σήμερα πλήρως και παραμένουν ζωντανές. Αντίθετα, οι κυρίαρχες οικονομικές έννοιες, αποκομμένες από την πραγματική διαδικασία της ζωής, συσκοτίζουν, διαστρεβλώνουν και αντιστρέφουν την αντικειμενική πραγματικότητα σε κίνηση και μεταβολή.
Η Νοονομία, που εισήγαγε ο Σεργκέι Μποντρούνωφ ως ιδιαίτερο πεδίο έρευνας, αμφισβητεί και προκαλεί αυτές τις παγιωμένες έννοιες. Εξετάζει τις δυνατότητες νέων σχέσεων ανάμεσα στην παραγωγή και τη γνώση, που αναδύονται από την επιστημονικο-τεχνολογική πρόοδο. Ο στόχος είναι η αναζήτηση μιας μελλοντικής Νοο-κοινωνίας, πέρα από τον αλλοτριωτικό διαχωρισμό νοητικής και χειρωνακτικής εργασίας και της εκμετάλλευσης — η απελευθέρωση της δημιουργικής δραστηριότητας από την υποδούλωσή της, ανοίγοντας νέους ορίζοντες για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τη σύγκλιση της Νοονομίας με το σοσιαλιστικό πρόταγμα.
Απολύτως εχθρικός προς μια τέτοια προοπτική είναι ο αλλόκοτος συνδυασμός τεχνολογικής έξαρσης και «Σκοτεινού Διαφωτισμού», που κηρύττουν οι ιεροκήρυκες της Σίλικον Βάλεϊ – ή ο «πόλεμος κατά των πανεπιστημίων», των ερευνητικών ιδρυμάτων και της παιδείας, σε μια χώρα που θεωρείται «η πιο προηγμένη στη Δύση και στον κόσμο». Πρόκειται αναμφίβολα για εκδηλώσεις παρακμής και συστημικής αποτυχίας μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης πραγμάτων.
Ο τεχνολογικός ντετερμινισμός οδηγεί σε φετιχιστικές αυταπάτες. Οι νέες παραγωγικές δυνάμεις υψηλής ποιότητας δεν είναι «α-κοινωνικές», αλλά αποτελούν δυνάμεις κοινωνικής εργασίας μέσα σε ένα ιστορικά διαμορφωμένο σύστημα κοινωνικών σχέσεων.
Η δημιουργική τους ανάπτυξη σήμερα προϋποθέτει την υπέρβαση των ασφυκτικών ορίων που επιβάλλονται στην ίδια τη δημιουργική δραστηριότητα των παραγωγών, σε έναν βαθιά διασυνδεδεμένο κόσμο που αντιμετωπίζει την απειλή παγκόσμιων καταστροφών μέσα σε συνθήκες κατακερματισμού.
Το πραγματικό δυναμικό της υψηλής τεχνολογίας μπορεί να πραγματωθεί μόνο με την υπέρβαση των εμποδίων που θέτει ένα εξαντλημένο σύστημα κοινωνικών σχέσεων παραγωγής — με τη δημιουργική μεταμόρφωση του κοινωνικού μεταβολισμού ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τη φύση, πάνω σε νέες κοινωνικές βάσεις, της καθολικής ανθρώπινης απελευθέρωσης και της σοσιαλιστικής συνεργασίας σε παγκόσμια κλίμακα.
Πρέπει να επιμείνουμε ξανά, όπως έχουμε ήδη κάνει στο πρόσφατο παρελθόν (Σ.Μ. Μάτσας, ό.π.), ότι «ο προχωρημένος βαθμός ενσωμάτωσης της επιστημονικής γνώσης στην υλική παραγωγή, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων δυνατοτήτων που παρέχει η πρόοδος της τεχνολογίας της τεχνητής νοημοσύνης, καθιστά τον επειγόντως αναγκαίο κοινωνικό μετασχηματισμό εφικτό.
Η Νοονομία, όπως παρουσιάζεται στα έργα του καθηγητή Σεργκέι Μποντρούνωφ, συγκλίνει με αυτή τη σοσιαλιστική προοπτική, προσανατολισμένη προς μια παραγωγή βασισμένη στη γνώση, πέρα από το ιδιωτικό κέρδος και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Η ανθρωπότητα οφείλει να υπερβεί την άθλια κατάσταση ενός γερασμένου Homo Economicus, για να αναδυθεί ως ένας απελευθερωμένος Homo Creator, δημιουργός ενός Νέου Κόσμου που έρχεται — και της ίδιας του της μοίρας.»