Peter Bellwood, Πρώτοι μετανάστες. Η αρχαία μετανάστευση σε παγκόσμια προοπτική, εκδ. του 21ου, 2013
“Όλοι όσοι ζούμε σήμερα, χρωστάμε τη ζωή μας στα πολλά στρώματα μετανάστευσης που έγιναν από τους απώτερους προγόνους μας, ανατρέχοντας πολύ μακριά στο χρόνο, πριν καν την εμφάνιση της ανθρωπότητας κι ως τις προανθρώπινες απαρχές της ζωής στη γη. Λειτουργώντας παράλληλα με τις διαδικασίες της εξέλιξης, η μετανάστευση εξάπλωσε τα εξελικτικά προϊόντα της βιολογικής μετάλλαξης και τις πολιτισμικής καινοτομίας σε όλες τις περιοχές, όπου υπάρχουν άνθρωποι”. Μ’ αυτά τα λόγια αρχίζει το εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο του Peter Bellwood, καθηγητή αρχαιολογίας στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο της Καμπέρα. Το βιβλίο μιλά για τη μετανάστευση σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης προϊστορίας, από την αρχική εξάπλωση των αρχαϊκών ανθρώπων από την Αφρική πριν δύο περίπου εκατομμύρια χρόνια, μέχρι τις μεταναστεύσεις σε κλίμακα ηπείρου αγροτικών πληθυσμών μέσα στα τελευταία 10.000 χρόνια.
Στις σελίδες του βιβλίου παρουσιάζεται καθαρά η μεγάλη σημασία που είχε η μετανάστευση για την εξέλιξη του ανθρώπου, την ανάπτυξη των γλωσσών και των πολιτισμών, μέσα από την ποικιλομορφία, βιολογική και πολιτισμική, που δημιουργήθηκε. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ηomo Sapiens είναι η ροπή του προς τη μετανάστευση σε μεγάλες αποστάσεις.
Εξετάζοντας το φαινόμενο με τα ερευνητικά εργαλεία της αρχαιολογίας, της συγκριτικής γλωσσολογίας και της ανθρώπινης βιολογίας βρίσκουμε ότι όλοι οι ανθρώπινοι πληθυσμοί έχουν ασαφή βιολογικά σύνορα, λόγω της ανάμειξης μεταξύ τους μέσα στο χρόνο. Όσο πηγαίνουμε πίσω στο χρόνο γίνεται όλο και πιο δύσκολη η διάκριση της μετανάστευσης προς αναζήτηση γης ή τροφής από την προσφυγιά λόγω πολέμων ή καταστροφών φυσικών ή άλλων, της πατρίδας τους.
Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι οι πρώιμοι άνθρωποι είχαν ολοκληρώσει τον αποικισμό του κόσμου πριν το τέλος της γεωλογικής εποχής του Πλειστόκαινου (2,5 εκατομμύρια έως 120.000 χρόνια πριν), με εξαίρεση την Ανταρκτική και κάποια απόμερα νησιά των ωκεανών. Δεν θα μάθουμε όμως, ποτέ, τι γλώσσα μιλούσαν, πόσοι άνθρωποι πήραν μέρος σε κάθε μεταναστευτικό κύμα ούτε το μέρος στο οποίο πάτησαν το πόδι τους οι πρώτοι παλαιολιθικοί άποικοι σε κάθε περιοχή, αφού δεν υπάρχουν γραπτές πηγές.
Κατά μια έννοια, οι άνθρωποι είναι γεννημένοι μετανάστες. Η εξέλιξη συνδέεται θεμελιακά με την πράξη της μετανάστευσης, της μετακίνησης από τον ένα τόπο στον άλλο, και της προσαρμογής στο νέο περιβάλλον, μέσα από τη δημιουργία μυριάδων εθνοτικών, πολιτισμικών, γλωσσικών και φυλετικών ομάδων.
Η μετανάστευση, λοιπόν, υπήρχε σταθερά σε όλη την ανθρώπινη προϊστορία. Ο συγγραφέας όμως του βιβλίου περιγράφει τρείς διακριτές και εξαιρετικά ερευνημένες φάσεις μετανάστευσης στη συνολική ανθρώπινη εξέλιξη:
1. μεταναστεύσεις εξαφανισμένων ειδών του γένους Homo, όπως ο Homo Erectus και αργότερα οι Νεάντερνταλ, μετά από 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, εντός και πέρα από την Αφρική και σε όλη την Ευρασία.
2. μεταναστεύσεις πρώιμων, σύγχρονων ανθρώπων (Homo Sapiens) στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, συμπεριλαμβάνοντας την Αυστραλία και την Αμερική ανάμεσα σε 120.000 και 10.000 χρόνια πριν.
3. μεταναστεύσεις αγροτών, βοσκών και κατασκευαστών πλοιαρίων σε πολλές ξεχωριστές ομάδες, μέσα από τους περισσότερους ωκεανούς και σε όλες τις ηπείρους πλην Ανταρκτικής, μέσα στα τελευταία 10.000 χρόνια.
Υπάρχει βέβαια και μια τέταρτη, λέει ο συγγραφέας, ιστορική και πολύ πιο πρόσφατη μεταναστευτική φάση, σε 3 μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα 150 εκατομμυρίων ανθρώπων, μεταξύ 1840 και 1950. Το ένα ρεύμα οδηγούσε από τη Δ. Ευρώπη στην Αμερική και την Αυστραλασία. Το δεύτερο από την Ινδία και την Κίνα στις παράκτιες περιοχές του Ινδικού Ωκεανού, τη Ν.Α Ασία και τον Ν. Ειρηνικό. Το τρίτο από τη Ρωσία και την Κίνα πρός την Κεντρική και Β.Α. Ασία.
Είναι συναρπαστικό το κεφάλαιο που αναφέρεται στο δικό μας είδος αρχαϊκού ανθρώπου, τον homo sapiens, που μετανάστευσε από την Αφρική στην Ευρασία μεταξύ 120.000 και 70.000 χρόνων πριν. Αυτό οδήγησε στην ανάμειξη και την αντικατάσταση των αρχαϊκών ανθρώπινων ειδών, δημιουργώντας τον πολιτισμό και τη γλώσσα, που εξελίχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου από απλές σε πιο σύνθετες μορφές. Πριν 45.000 χρόνια οι κυνηγοί- τροφοσυλλέκτες homo sapiens είχαν φτάσει στα κατοικήσιμα όρια του Παλαιού Κόσμου. (Ευρώπη και Ασία).
Ο Peter Bellwood θέτει ερωτήματα και αναζητά απαντήσεις. Πότε εξαφανίσθηκαν οι Νεάντερνταλ, που είχαν πλήρως αναπτυχθεί στα 130.000 χρόνια πριν; Τι ρόλο έπαιζε σε αυτό ο homo sapiens;
Στη συνέχεια περιγράφει το πέρασμα του homo sapiens από τον τροπικό κόσμο, διασχίζοντας τη θάλασσα, στην Αυστραλία και τη Νέα Γουϊνέα, τις πολλαπλές μεταναστεύσεις από την Ασία στην Αμερική μεταξύ 17.000 και 15.000 χρόνων των προγόνων μας κυνηγών – τροφοσυλλεκτών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου που εξετάζουν την τροφοπαραγωγή μέσα από την ανάπτυξη της γεωργίας, ως το κυριότερο κίνητρο για μετανάστευση πριν από 10.000 χρόνια. Η μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση σ’αυτήν την περίοδο οδήγησε στη μαζική μετανάστευση σε όλες τις ηπείρους και τους ωκεανούς, γεννώντας πολλές από τις κύριες γλωσσικές οικογένειες και τους βασικούς εθνογλωσσικούς πληθυσμούς.
Η ανάπτυξη της γεωργίας και η τροφοπαραγωγή ξεκίνησε στη νεολιθική εποχή απο τη Δυτική Ασία και την Κίνα και επεκτάθηκε στην Ανατολική Ασία και τη Δυτική Ωκεανία στην Αφρική και την Αμερική. Ιδιαίτερα η μετανάστευση στην Αμερική απο ευρασιατικούς homo sapiens πραγματοποιήθηκε 25.000 έως 15.000 χρόνια πριν, στο τέλος της εποχής των παγετώνων, όταν κατέβηκε η στάθμη της θάλασσας και σχηματίστηκε μια λωρίδα ξηράς μεταξύ Ευρασίας και Αλάσκας, εκεί που σήμερα είναι ο Βερίγγειος πορθμός.
Στο βιβλίο τονίζεται η ανθρώπινη αυτενέργεια, η επιλογή και τα σχέδια για το μέλλον των προϊστορικών ανθρώπων και σε δεύτερη μοίρα οι κλιματικές ή άλλες περιβαλλοντικές αλλαγές, ως το βασικό έναυσμα κάθε προϊστορικής μετανάστευσης. Οι πιο εντυπωσιακές μεταναστεύσεις στην ανθρώπινη προϊστορία, μας λέει ο συγγραφέας δεν είχαν καμία σχέση με αρχαία κράτη ή στρατιές κατακτητών αλλά αφορούσαν αποκλειστικά μικρούς φυλετικούς πληθυσμούς κυνηγών- τροφοσυλλεκτών, αγροτών και ψαράδων, στην παλαιολιθική εποχή που έφτασαν μέχρι τις ακατοίκητες ως τότε Αμερική και Αυστραλία. Οι μεταναστεύσεις της ολόκαινης εποχής (12.000 χρόνια πριν) ήταν πιο περιορισμένες, γιατί πολύ εκτεταμένες περιοχές της γης ήταν απαγορευτικές για τη γεωργία.
Γιατί ξεκίνησαν οι αρχαίοι πληθυσμοί τις μεταναστεύσεις; Επειδή υπήρχε η ανάγκη για γη και πόρους, εκεί που η μετανάστευση σχεδιαζόταν ελεύθερα από τους πληθυσμούς. Επειδή υπήρχε πόλεμος ή άλλες πηγές απόγνωσης, σε άλλες περιπτώσεις, τόσο στο προϊστορικό παρελθόν, όσο και στην πιο πρόσφατη ιστορία.
Οι μαζικές μεταναστευτικές ροές από τη Μ. Ανατολή και τη Β. Αφρική προς την Ευρώπη σήμερα οφείλονται σίγουρα στον πόλεμο και τις καταστροφές, που ο ιμπεριαλισμός έχει προκαλέσει σ ‘αυτές τις περιοχές.
Έχει σημασία, όμως, να ανιχνεύσουμε το φαινόμενο της μετανάστευσης μέχρι τις ρίζες του για να συνειδητοποιήσουμε ότι τελικά, όλοι είμαστε μετανάστες.
Κατερίνα Μάτσα
