της Κατερίνας Μάτσα
Joy Sorman, Στην τρέλα, μετάφραση Αριάδνη Μοσχονά, εκδόσεις Πόλις, 2023
Πρόκειται για ένα καταπληκτικό βιβλίο για την τρέλα και τους τρελούς που βρίσκονται σε καθεστώς αναγκαστικής νοσηλείας σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο κάπου στο Παρίσι. Η συγγραφέας έζησε από κοντά τη ζωή των ασθενών, πηγαίνοντας κάθε μέρα, επί ένα χρόνο -με άδεια της Διοίκησης- στο τμήμα 4Β των εγκλείστων, συνομιλώντας με τους ασθενείς και το προσωπικό, παρατηρώντας και καταγράφοντας. Με μεγάλη ευαισθησία χαρτογραφεί τον ψυχιατρικό θεσμό όπως λειτουργεί στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης. Ύψιστη διαχειριστική αρχή η μείωση του κόστους των υπηρεσιών. Απ’ αυτή τη λογική κόστους-αποδοτικότητας διέπονται ο περιορισμός της φροντίδας των ασθενών στην εκτέλεση πρωτοκόλλων, ακόμα και ο χρόνος συνομιλίας με τον ασθενή είναι προκαθορισμένος, όσο το δυνατόν λιγότερος, η φαρμακοθεραπεία με μεγάλες δόσεις και συνδυασμό φαρμάκων όλο και πιο νέας γενιάς, τα ηλεκτροσόκ, η περιτύλιξη του διεγερτικού ασθενούς που δεν τον πιάνουν οι ενέσεις με βρεγμένο πανί, η απομόνωση, η μεταφορά στη Μονάδα των πιο δύσκολων και βίαιων ασθενών. Απογυμνωμένες, μοναχικές, σιωπηλές φιγούρες, οι τρόφιμοι των ψυχιατρείων παίρνουν εξιτήριο, κόβουν την αγωγή τους και ξαναμπαίνουν, σε διέγερση συνήθως. Λες και δεν αντέχουν εκεί έξω…
«Στο ψυχιατρικό νοσοκομείο βρίσκεται κανείς διαρκώς υπό έλεγχο φυλάσσεται, επιτηρείται, σε μόνιμο συγχρωτισμό με τους άλλους έγκλειστους, υποταγμένος σε μια αυστηρή οργάνωση που δεν ανέχεται κανένα καθεστώς εξαίρεσης, διπλά αποξενωμένος, από την τρέλα και από τον εγκλεισμό, την υποταγή σε μια ιδρυματική μικροκοινωνία. Εγκλεισμός σημαίνει να γίνεσαι μέλος μιας κοινότητας ενώ δεν το επιθυμείς, να ζεις συλλογικά δίχως να το έχεις επιλέξει. Σημαίνει, όπως στον έξω κόσμο, να νοιώθεις συμπάθεια για κάποιους, αντιπάθεια για τους άλλους, αλλά σε έναν χώρο περίκλειστο και μόνιμο, μερικών δεκάδων τετραγωνικών μέτρων» (σελ. 82).
Στο ψυχιατρικό νοσοκομείο σήμερα οι νοσηλευτές έχουν γίνει απλοί διανομείς φαρμάκων και εκπαιδευτές, επιφορτισμένοι να κρατούν τους ασθενείς σε καταστολή μέσα στο χώρο του εγκλεισμού τους. Παλιότερα, στα χρυσά χρόνια της γαλλικής ψυχιατρικής 1960-1990 κυριαρχούσε η αμφισβήτηση του εγκλεισμού, η τομεοποίηση εκτός των τειχών των ασύλων, η θεσμική ψυχοθεραπεία που επιδιώκει να θεραπεύσει το νοσοκομείο εξίσου με τους ασθενείς, να καταλύσει τις ιεραρχίες και να πριμοδοτήσει τις συλλογικότητες, να βάλει το λόγο πάνω από τα φάρμακα.
«Γνωρίζουμε πως υπάρχουν μέρη όπου το συλλογικό θεραπεύει -η κλινική La Βorde, που ιδρύθηκε από τον Ζαν Ουρύ το 1953, και παντού όπου εξακολουθεί να εφαρμόζεται με επαγρύπνηση και διαθεσιμότητα η θεσμική ψυχοθεραπεία-, η κοινότητα όχι των ασθενών, αλλά των ασθενών και του νοσηλευτικού προσωπικού μαζί, που ενεργούν, δημιουργούν και σκέφτονται από κοινού, λαμβάνουν μαζί όλες τις αποφάσεις που αφορούν το ενδιαίτημά τους, φορτώνονται μαζί την αγγαρεία να καθαρίσουν πατάτες, κρατούν μαζί τους λογαριασμούς, ανεβάζουν μια θεατρική παράσταση.» (σελ. 83)
Μια ψυχίατρος, που είχε ζήσει και την προηγούμενη «χρυσή περίοδο» της Ψυχιατρικής, εκθέτει με πικρία τις αλλαγές που έχουν γίνει στον 21ο αιώνα: «Ο κόσμος έχει ξεχαρβαλωθεί. Και ξεφορτώνονται σε εμάς όλους τους ανεπιθύμητους, ακόμα κι οι γενικοί γιατροί, εκνευρισμένοι ή σε αδιέξοδο, μας στέλνουν κατευθείαν τους ασθενείς τους, όταν δεν κατανοούν τις παθήσεις τους – με το που δεν προκύπτει κάποια σαφής σωματική εξήγηση, είναι για εμάς, είναι ψυχιατρικό! Βρισκόμαστε εν μέσω αντικρουόμενων απαντήσεων, μας στέλνουν ορδές καταθλιπτικών, ενώ ταυτόχρονα μας χαρακτηρίζουν πολυέξοδους, μας κατηγορούν ότι νοσηλεύουμε για ψύλλου πήδημα, αλλά δεν ανοίγουν θεραπευτικές μονάδες απ’ έξω (σελ. 190).
Το βιβλίο αναδεικνύει μια μεγάλη αλήθεια. Κάθε ασθενής είναι μοναδικός. Δεν μπορούμε να μιλάμε για τους τρελούς γενικά. Ο περιορισμός της φροντίδας στην εκτέλεση πρωτοκόλλων… δεν λειτουργεί στην Ψυχιατρική. «Διότι πρωτόκολλο ίσον παγκοσμιοποίηση, το αντίθετο του μοναδικού, η θανάτωσή του. Σ’ ένα πρωτόκολλο δεν φροντίζουμε έναν τρελό, αλλά τους τρελούς. Σωστός είναι μόνο ο ενικός» (σελ. 264).
Με σεβασμό, λοιπόν, στην παρουσία και την οδύνη του καθενός, η συγγραφέας προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει τα χαμηλά ηχητικά κύματα και τα αόρατα σινιάλα των ασθενών. Ακούει, όμως, προσεκτικά και τους γιατρούς, που της λένε: «…Το παραλήρημα είναι κάτι σαν οχύρωμα του ατόμου ενάντια στην ίδια του την κατάρρευση. Όταν το έδαφος υποχωρεί, οι φωνές σχηματίζουν μια αντιστήριξη, ενδεχομένως ασταθή, που, όμως, εκείνη τη στιγμή, αποτρέπει τη μοιραία πτώση». (σελ. 245)
Καταπληκτικό το βιβλίο, πολύ καλή η μετάφραση της Αριάδνης Μοσχονά, υπέροχο το εξώφυλλο με το έργο της Βάλλυ Νομίδου «πορτραίτο στο σκοτάδι», το οποίο εκτέθηκε στην έκθεση «Εγκλεισμοί», που πραγματοποιήθηκε στο Δρομοκαΐτειο το Νοέμβρη 2022.
