Μετάφραση – απόδοση, από το ισπανικό κείμενο του C.E.I.P. Leon Trotsky, σε αντιπαραβολή με την αγγλική μετάφραση από το Marxist internet archive από τον Γιώργο Χλωρό ο οποίος έχει επιμεληθεί τις σημειώσεις και το εισαγωγικό σημείωμα.

Εισαγωγικό σημείωμα

Το κείμενο που ακολουθεί είναι εκτεταμένο απόσπασμα της εισαγωγής που έγραψε ο Kρίστιαν Ρακόφσκι για το βιβλίο «Αναμνήσεις ενός ναύτη του Ποτέμκιν», μια μαρτυρία για την ανταρσία του ρωσικού πολεμικού πλοίου, από τον συμμετέχοντα σε αυτήν, Ανατόλι Πέτροβιτς Μπερεζόφσκι[1], τον επονομαζόμενο «Κύριλλο». Το βιβλίο και η εισαγωγή γράφτηκαν λίγους μήνες μετά από τα γεγονότα που πραγματεύονται, αλλά δημοσιεύτηκαν μόλις το 1907.
Τα γεγονότα είναι λίγο έως πολύ γνωστά: Οι ναύτες του Ποτέμκιν, υπό την ηγεσία ενός μικρού μπολσεβίκικου πυρήνα, στασίασαν στα ανοιχτά της Μαύρης Θάλασσας, κοντά στην Οδησσό, στις 27 Ιουνίου του 1905, σαν άμεση συνέπεια των ρωσικών ηττών στον Ρώσο-ιαπωνικό πόλεμο και ειδικά της πανωλεθρίας στην ναυμαχία του Τσουσίμα[2] καθώς και της πρώτης επανάστασης του 1905 που έχει ξεσπάσει εκείνη την εποχή στην Ρωσία.
Στην Μαύρη Θάλασσα ο στόλος που είχε απομείνει πίσω, απαρτίζονταν από νεότερα στελέχη και αξιωματικούς χωρίς πολεμική εμπειρία που είχαν προέλθει κατευθείαν από τους κύκλους της Ρωσική αριστοκρατίας, με σκοπό να καλύψουν τα κενά των παλαιότερων απωλειών αλλά και την επιστράτευση από τα εμπειρότερα στελέχη που είχαν προωθηθεί σε αυτήν την εκστρατεία. Ομοίως, το ίδιο συνέβαινε και με τους ναύτες που σε μεγάλο βαθμό ήταν νεοσύλλεκτοι και είχαν προλάβει να φέρουν μαζί τους, τον αέρα της επανάστασης που εκείνη την ώρα ξέσπαγε στην χώρα.
Μαζί με τους 650 ναύτες του Ποτέμκιν, επρόκειτο να στασιάσει και το σύνολο του στόλου της Μαύρης Θάλασσας αλλά εξαιτίας μιας σειράς γεγονότων αυτή η εξέγερση δεν πήρε ευρύτερες διαστάσεις στα άλλα πλοία. Οι ναύτες του Ποτέμκιν, μετά την βίαιη συμπεριφορά των αξιωματικών τους και τις αυθαίρετες δημόσιες εκτελέσεις χωρίς δίκη και με συνοπτικές διαδικασίες -με αφορμή την άρνησή τους να πάρουν το συσσίτιο την μέρα εκείνη καθώς ανακάλυψαν σκουλήκια στο σάπιο κρέας που τους μαγείρευαν- κατέλαβαν ένοπλα το πλοίο, αφόπλισαν και συνέλαβαν τους αξιωματικούς τους και μετά την αποτυχία της επέκτασης της εξέγερσης στα υπόλοιπα πλοία, το οδήγησαν στο Ρουμάνικο λιμάνι της Κωνστάντζας που βρίσκονταν δίπλα τους, διακηρύσσοντας την αλληλεγγύη τους στη Ρωσική επανάσταση. Κατά την διάρκεια της εξέγερσης σκοτώθηκαν 7 αξιωματικοί που αντιστάθηκαν στους επαναστάτες και ένας κατώτερος υπαξιωματικός που ήταν με το μέρος τους. Μαζί τους, πορεύθηκε και η μικρή τορπιλάκατος Ισμαήλ, της οποίας οι 37 ναύτες συντάχθηκαν με το Ποτέμκιν. Η τσαρική κυβέρνηση αξίωσε από την Ρουμάνικη να καταστείλει την ανταρσία και να παραδώσει τα δύο πλοία και τους στασιαστές στην Ρωσία.
Η Ρουμάνικη κυβέρνηση, αρχικά εμπόδισε τον ελλιμενισμό των πλοίων στην Κωστάντζα ρίχνοντας μάλιστα και προειδοποιητικές βολές αποτροπής όταν αυτά αγκυροβόλησαν αρόδου στα ανοιχτά του λιμανιού.
Κατόπιν τα δύο πλοία κινήθηκαν πίσω προς το Ρωσικό λιμάνι της Θεοδοσία στην Κριμαία και απαίτησαν εφοδιασμό σε τρόφιμα και καύσιμα. Ο διοικητής της πόλης με εντολές της κυβέρνησης άνοιξε πυρ και στις μάχες που ακολούθησαν στο λιμάνι, μερικές δεκάδες ναύτες σκοτώθηκαν. Αλλά τελικά ο εφοδιασμός επιτεύχθηκε και το Ποτέμκιν ξαναγύρισε στην Κωστάντζα της Ρουμανίας ζητώντας άσυλο.
Ο Ρακόφσκι και οι Ρουμάνοι σοσιαλιστές τότε έκαναν μια καμπάνια αλληλεγγύης ανάμεσα στους Ρουμάνους λιμενεργάτες, για λογαριασμό των Ρώσων ναυτών, για να κάνουν απεργία και να εμποδιστεί η εκδίωξη των ναυτών του πλοίου πίσω στα νύχια της Τσαρικής Οχράνα. Αυτή η απεργία, κατέληξε σε βίαιες συγκρούσεις με την αστυνομία, και δικαστικές διώξεις ενάντια στους πρωτεργάτες, μαζί και στον Ρακόφσκι ο οποίος τραυματίστηκε και στο κεφάλι στις συμπλοκές με την αστυνομία. Ωστόσο, αυτή η υπόθεση ήταν το άμεσο έναυσμα για την έκρηξη του απεργιακού κινήματος στη Ρουμανία καθώς και της μεγάλης αγροτικής εξέγερσης του 1907, που ακολούθησε τα γεγονότα αυτά.
Εντέλει η κινητοποίηση των Ρουμάνων εργατών ανάγκασε την Ρουμανική κυβέρνηση, ενώ επέστρεψε μεν τα δύο πλοία πίσω στην Ρωσία, να επιτρέψει σε όσους Ρώσους ναύτες ήθελαν να μείνουν στην χώρα με χορήγηση πολιτικού ασύλου ή να φύγουν για άλλη χώρα της επιλογής τους. Οι περισσότεροι από τους 650 ναύτες που επέλεξαν να μην γυρίσουν στη Ρωσία, παρέμειναν στην Ρουμανία μέχρι το 1917, όταν οι πιο πολλοί ξαναγύρισαν μετά την νίκη της Ρωσικής επανάστασης. Λίγοι, καμιά 30αριά συνολικά, μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (κάποιοι έφτασαν μέχρι την Αργεντινή)[3] ενώ από αυτούς που επέλεξαν να επαναπατριστούν άμεσα – μαζί με την πλειοψηφία των ναυτών της τορπιλακάτου Ισμαήλ, που επικαλέστηκαν «απαγωγή και αιχμαλωσία» από το Ποτέμκιν – συνολικά περίπου εξήντα άτομα και από τα δύο πλοία, σχεδόν όλοι δηλαδή φυλακίστηκαν. Μάλιστα επτά από αυτούς καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν για παραδειγματισμό.
Η υπόθεση του Ποτέμκιν αποτέλεσε την κορυφαία στιγμή της επανάστασης του 1905 στη Ρωσία και οδήγησε τους Μπολσεβίκους τα επόμενα χρόνια να επεξεργαστούν μια ολόκληρη στρατηγική για την σχέση του πολέμου με την αντι-μιλιταριστική δράση και την επανάσταση. Ο Λένιν ονόμασε το θωρηκτό Ποτέμκιν, ως το «άπαρτο κάστρο της επανάστασης» του 1905.
Το ίδιο το θωρηκτό μετονομάστηκε από τις Τσαρικές αρχές σε «Παντελεήμων», σε μια προσπάθεια να σβηστεί η μνήμη της ανταρσίας. Με αυτό το όνομα το πλοίο θα πάρει μέρος σε μάχες κατά την διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Όταν η Ρωσία συγκλονίζεται από την επανάσταση του 1917, το πλοίο θα πέσει στα χέρια των Γερμανών που προελαύνουν το 1918. Αυτοί θα το παραδώσουν στους Άγγλους κατά την ιμπεριαλιστική εκστρατεία του 1919 εναντίον των Μπολσεβίκων. Απαρχαιωμένο τεχνολογικά το πλοίο μπαίνει σε ακινησία και αποψιλώνεται από τους Άγγλους πριν αποχωρήσουν ηττημένοι το 1921. Τελικά το πλοίο πάει για σκραπ στα ναυπηγεία της ΕΣΣΔ το 1923. Το 1925 ο Σεργκέϊ Αϊζενστάιν θα γυρίσει την περίφημη ταινία για το συμβάν της ανταρσίας αυτής.

****

Απόσπασμα από την εισαγωγή στο βιβλίο του Ανατόλι Πέτροβιτς Μπερεζόφσκι, «Αναμνήσεις ενός ναύτη του Ποτέμκιν»

Είναι πλέον ευρέως γνωστό ότι η εξέγερση του Ποτέμκιν δεν ήταν ένα απροσδόκητο γεγονός. Ήταν αντίθετα, μια πρόωρη και αποκομμένη έκρηξη ενός ευρύτερου θαρραλέου σχεδίου, προετοιμασίας μιας γενικότερης εξέγερσης η οποία θα αγκάλιαζε όλο το στόλο της Μαύρης θάλασσας. Κατακτώντας το θαλάσσιο προμαχώνα, η ρωσική επανάσταση, θα διέθετε μια ακλόνητη βάση για επιπλέον επεκτάσεις. Με τους βομβαρδισμούς των ακτών, των εγκαταστάσεων και των παράκτιων φρουρών, θα μπορούσε να είχε εξαπλωθεί σ’ όλο το νότο και ακόμα παραπέρα θα μπορούσε να εξαπλωθεί και στην υπόλοιπη χώρα.

Αυτή η εξέγερση έπρεπε να ξεσπάσει τον Ιούλιο, κατά την διάρκεια των μεγάλων πολεμικών γυμνάσιων του στόλου. Στο κατάλληλο σημείο των ασκήσεων αυτών και με βάση την συμφωνία των επαναστατών, δύο φωτοβολίδες θα ρίχνονταν η μία μετά την άλλη από τη γέφυρα του θωρηκτού Αικατερίνη II. Ο ναυτικοί που έπαιρναν μέρος στην συνωμοσία όφειλαν να συλλάβουν ή να σκοτώσουν τους αξιωματικούς εις το όνομα του λαού, παίρνοντας στην κατοχή τους όλα τα μεγάλα πλοία. Όπως είναι τώρα γνωστό, το δευτερεύουσας σημασίας περιστατικό του σάπιου φαγητού προκάλεσε εξέγερση στο Ποτέμκιν πριν από την ώρα της και έτσι όλο το σχέδιο απέτυχε!

Τα υπόλοιπα πλοία, μη προετοιμασμένα επαρκώς, δεν είχαν προειδοποιηθεί και πιάστηκαν στον ύπνο. Μεταξύ αυτών που κατάφεραν τελικά να συμμετάσχουν στο κίνημα ήταν το θωρηκτό Άγιος Γεώργιος Τροπαιοφόρος, που όμως παρέμεινε πιστό στην επανάσταση, μόνο για 24 ώρες πριν συνθηκολογήσει, καθώς επίσης και το βοηθητικό εκπαιδευτικό πλοίο Prut το οποίο ματαίως έψαχνε στην ανοιχτή θάλασσα, το Ποτέμκιν για να ενωθεί με αυτό, μη καταφέρνοντας τελικά να το προσεγγίσει. Επίσης, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε ότι άλλο ένα πολεμικό πλοίο, το Σινώπη συντάχθηκε επίσης με το Ποτέμκιν αλλά απομακρύνθηκε από την Οδησσό εξαιτίας μίας αστραπιαίας διαταγής δοθείσας από τον ναύαρχο Κρούγκερ[4]. Η διαταγή όριζε να κατευθυνθεί προληπτικά προς τη Σεβαστούπολη, ενώ η μειοψηφία των επαναστατημένων ναυτών του, δεν είχε καταφέρει ακόμα να υπερκεράσει τις αμφιβολίες της αναποφάσιστης και θεοσεβούμενης πλειοψηφίας του πληρώματός του.
Το πιο ατυχές γεγονός όμως ήταν η μη δυναμική στάση του θωρηκτού Αικατερίνη II, ή όπως ανεπίσημα την αποκαλούσαν οι ναύτες: «Η Κάτια η κόκκινη». Αυτή ήταν προορισμένη να δώσει το πιο αποφασιστικό βήμα την στιγμή της κινητοποίησης, αλλά τελικά έπεσε θύμα του πρόωρου επαναστατικού ενθουσιασμού των ναυτών της.
Ενώ η εξέγερση ξεσπούσε πρόωρα στο Ποτέμκιν, προκλήθηκε επίσης πρόωρα μία μικρή σύγκρουση μεταξύ των ναυτών και των αξιωματικών του Αικατερίνη II, ένα εντελώς δευτερεύουσας σημασίας συμβάν σε σύγκριση με τον ρόλο που το θωρηκτό θα μπορούσε να έχει παίξει μόλις δύο μέρες αργότερα, αλλά που τελικά κατέληξε σε υποχρεωτικό ξεμπαρκάρισμα για την πλειοψηφία του πληρώματος. Έτσι λοιπόν, το πλέον επαναστατικό από τα πληρώματα στα θωρηκτά ήταν υποχρεωμένο να παραμείνει στη Σεβαστούπολη ενώ τα υπόλοιπα πλοία κατευθύνονταν προς την Οδησσό ενάντια στο Ποτέμκιν.

Ωστόσο τίθεται εδώ ένα ερώτημα: η γενική εξέγερση θα είχε στεφθεί υπό επιτυχία αν δεν είχαν συμβεί τα πρόωρα εκρηκτικά γεγονότα του Ποτέμκιν; Ο στόλος θα μπορούσε να καταλάβει τις παράλιες πόλεις με επιτυχία και να ξεσηκώσει εκεί την ντόπια εργατική τάξη;

Γνωρίζοντας μέσω της αφήγησης του «Κύριλλου», τις λεπτομέρειες της συγκλονιστικής και δραματικής μάχης των επαναστατημένων ναυτικών, και ανακαλύπτοντας ότι σχεδόν πέτυχαν τους αντικειμενικούς στόχους που είχαν βάλει, αν εξαιρέσουμε το πότε χρονικά εξεγέρθηκε το πλοίο, γίνεται σχεδόν πεποίθησή μας ότι ναι, η γενική εξέγερση θα μπορούσε να θριαμβεύσει.
Από καθαρά τεχνικό-στρατιωτική άποψη η ιδέα να προωθηθεί μια γενικευμένη ένοπλη εξέγερση από έναν ξεσηκωμό του στόλου ήταν εξαιρετική. Πρώτον, γιατί οι ναυτικοί ήταν οι πιο δεκτικοί απ’ όλους τους στρατιωτικούς στη σοσιαλιστική προπαγάνδα και δεύτερον, διότι ένας εξεγερμένος στόλος βρίσκεται σε ευνοϊκότερη θέση για να αντισταθεί και να αμυνθεί από οποιονδήποτε άλλο στρατιωτικό σχηματισμό, διότι μετακινείται συνέχεια [Σ.τ.M. την εποχή εκείνη δεν έχουμε ακόμη την εμφάνιση της πολεμικής αεροπορίας, πράγμα που θα γίνει περίπου δέκα χρόνια αργότερα, ενώ και τα παράκτια πυροβόλα δεν έχουν ακόμη πολύ μεγάλο βεληνεκές, έτσι ώστε να είναι σε θέση τα μεγάλα πλοία να έχουν μια ευρεία ελευθερία κινήσεων].
Μια ενδεχόμενη νίκη της εξέγερσης του στόλου, θα είχε δημιουργήσει μια κατάσταση χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των εμφυλίων πολέμων. Ο Ρωσικός απολυταρχισμός με όλο του το στρατό θα είχε φανεί ανίκανος να παλέψει ενάντια σ’ αυτήν τη χούφτα ανδρών. Η άρχουσα τάξη της Ρωσίας θα είχε βρεθεί στην ίδια γελοία κατάσταση όπως αυτή της Ρουμανίας, όταν το Ποτέμκιν βρέθηκε ξαφνικά ανοιχτά του λιμανιού της Κωστάντζα: κινητοποιήθηκε χωρίς αποτέλεσμα, φυσικά, όλη η φρουρά συμπεριλαμβανομένου και του ιππικού.

Αλλά το πραγματικό ιστορικό ενδιαφέρον της εξέγερσης του στόλου βρίσκεται σε αυτή καθαυτή την εκτίμηση των αιτιών. Το Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και ειδικά η οργάνωσή του, της Κριμαίας (η Σοσιαλδημοκρατική ένωση της Κριμαίας δηλαδή) συνεισέφερε πολύ, διαμέσου μιας μακροχρόνιας παρέμβασής της, στην εμφάνιση και ανάδειξη επαναστατών ανάμεσα στους ναύτες. Αλλά είναι ακριβώς η δομή του Ρωσικού κράτους και ειδικά του καθεστώτος των στρατοπέδων που τους άνοιξαν τα μάτια και τους έμαθαν να καταλαβαίνουν πιο εύκολα τις επαναστατικές και σοσιαλιστικές ιδέες. Είναι αδύνατον να κατανοήσουμε την επαναστατική εξέγερση του στόλου, ούτε άλλα ανάλογα κινήματα χωρίς να λάβουμε υπόψη μας αυτά τα στοιχεία.

Ας αναλογιστούμε για παράδειγμα σε ποιο βαθμό μπλοκαρίστηκε η επαναστατική δράση στην υπόλοιπη Ρωσία, μπροστά στο τίμημα να έχουμε πάρα πολλά θύματα και συνειδητοποιώντας το είδος των θυσιών που θα απαιτούσε το κάθε στάδιο της επαναστατικής διαδικασίας και καθώς πολλοί αντιλαμβάνονταν ότι είναι πιθανόν να μην είναι ανάμεσα σε εκείνους που θα προλάβουν να δουν την επιτυχία της.
Και έτσι ένα μεγάλο κομμάτι της μάζας που εξεγέρθηκε, παραιτούνταν μετά την πρώτη μεγάλη μάχη κάτω από το βάρος των εμποδίων που έπρεπε να υπερνικήσει. Τότε και μόνο γίνεται κατανοητό το πόσο πολύ η βαθύτερη αιτία αυτής της ηρωικής εξέγερσης των ναυτών, βρίσκεται κρυμμένη στους ίδιους τους όρους της καθημερινότητάς τους.
Στις μέρες μας είναι απαραίτητο λοιπόν να γνωρίζουμε την φύση των στρατιωτικών σχηματισμών στην Ρωσία. Όταν η ειρήνη εγκαθιδρυθεί τελικά και μια Συνταχτική Συνέλευση με νέα πολιτικά κόμματα, αναλάβει την αναδιοργάνωση της κοινωνίας, αυτή πρέπει να προκληθεί μέσα από ριζικές αλλαγές.
Αλλά η Ρωσία δεν θα είναι πραγματικά μετασχηματισμένη παρά μόνο όταν θα είναι απαλλαγμένη από τα λάθη του παρελθόντος.

Θα θέλαμε εδώ να περιγράψουμε, στη βάση των στοιχείων που έχουμε στην διάθεσή μας, τον ρόλο που έπαιξε στην εξέγερση η συνειδητή σοσιαλιστική προπαγάνδα, καθώς επίσης και τα αντικειμενικά δεδομένα, όπως είναι το στρατιωτικό σύστημα της Ρωσίας.
συνεχίζεται

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Aπόσπασμα από το πρωτότυπο που εκδόθηκε με τον τίτλο Odinadtsat’ dnei na Potëmkin, St Petersburg 1907.

[2] Σε αυτήν την ναυμαχία που συμβαίνει στις 27 Μαΐου 1905 ο Ρωσικός στόλος της Βαλτικής έχοντας κάνει ένα μεγάλο ταξίδι από την Βαλτική, τον Ατλαντικό και τον Ινδικό Ωκεανό και έχοντας φτάσει στο πεδίο της μάχης στα νησιά του κόλπου της Τσουσίμα, στην Κορεατική θάλασσα, όντας καταπονημένος, ωθήθηκε από τους Ρώσους ναυάρχους με μεγάλη αλαζονεία σε μια μάχη εκ του συστάδην με τον Ιαπωνικό στόλο του ναυάρχου Τογκό και έπαθε σχεδόν ολική καταστροφή. Η αλαζονεία αυτή ήταν η απεικόνιση στα μυαλά των ανώτερων Ρώσων αξιωματικών της πεποίθησης για την ανωτερότητα της λευκής χριστιανικής Ευρώπης απέναντι στην καθυστερημένη Aνατολή.
Το αποτέλεσμα της ναυμαχίας ήταν συντριπτικό: οι Ρώσοι έχασαν 6 μεγάλα θωρηκτά και άλλα 15 μικρότερα πλοία και είχαν 4.380 νεκρούς ενώ αιχμαλωτίστηκαν από τους Ιάπωνες και άλλα 7 πλοία τους. Συνολικά είχαν 6.000 αιχμαλώτους μαζί με τους διασωθέντες από τα ναυάγια. Από τον τεράστιο στόλο της Βαλτικής που αριθμούσε συνολικά 34 πλοία όλων των κατηγοριών, μόλις 3 κατάφεραν να διασπάσουν τον Ιαπωνικό κλοιό και να φτάσουν στο λιμάνι του Βλαδιβοστόκ, ενώ άλλα 3 υποχώρησαν κακήν κακώς και βρήκαν καταφύγιο στις Αμερικανοκρατούμενες τότε Φιλιππίνες, όπου και κατασχέθηκαν από τους Αμερικάνους. Οι απώλειες των Ιαπώνων ήταν μόνο 3 βυθισμένες μικρές τορπιλάκατοι με 117 νεκρούς.
Σύμφωνα με ιστορικούς ήταν η μεγαλύτερη ναυμαχία από άποψη συγκέντρωσης πλοίων από την εποχή της ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ και η τελευταία που έγινε με την μέθοδο της αντιπαράταξης των πλοίων σε ευθεία γραμμή και με κανονιοβολισμούς εκ του συστάδην. Σαν προϊόν των στρατιωτικών μαθημάτων που βγήκαν από αυτήν την μάχη όλες οι μεγάλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής άρχισαν να αναπτύσσουν κανόνια μεγάλου βεληνεκούς για να αποφεύγουν τις εμπλοκές των πλοίων τους σε μάχες από τόσο κοντινή απόσταση. Το αποτέλεσμά της δε, είναι ιστορικό καθώς όχι μόνο οδήγησε στην ατιμωτική συνθηκολόγηση της Ρωσίας, αλλά ανέτρεψε και μια ισορροπία ναυτικών δυνάμεων στην Ευρώπη, τέτοια που να ανοίξει τις ορέξεις των Κεντρικών Αυτοκρατοριών και να φέρει πιο κοντά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

[3] Ο τελευταίος επιζών πέθανε το 1987 σε ηλικία 102 ετών στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας, στο οποίο είχε καταφύγει από τότε!

[4] Σύμφωνα με αναφορές εφημερίδων της εποχής, ο ναύαρχος του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, Κρούγκερ προσωπικά θα επιβλέψει στη Ρουμανία την παραλαβή του Ποτέμκιν.