της Louise Bryant
H Λουίζ Μπράιαν (1885 – 1936) ήταν αμερικανίδα δημοσιογράφος, σύντροφος/σύζυγος του μεγάλου Αμερικανού δημοσιογράφου και Τριτοδιεθνιστή Τζον Ριντ, συγγραφέα του αξεπέραστου χρονικού Δέκα Μέρες που συγκλόνισαν τον Κόσμο, ιδρυτή του Εργατικού Κομμουνιστικού Κόμματος ΗΠΑ. Μαζί με τον Τζον Ριντ επισκέφθηκε πολλές φορές την επαναστατική Ρωσία και έγραψε για την επανάσταση και τα πρόσωπα της επανάστασης. Ο Τζον Ριντ πέθανε από τύφο το 1920 σε μια αποστολή και κηδεύτηκε με τιμές στην Κόκκινη Πλατεία. Το κείμενο που δημοσιεύουμε πρώτη φορά στα ελληνικά είναι μια υπέροχη προσωπογραφία του Κομισάριου του Πολέμου, Λέον Τρότσκι, από το βιβλίο της, Mirrors of Moscow (Καθρέφτες της Μόσχας), εκδόσεις Thomas Seltzer, Νέα Υόρκη 1923. Τα κείμενα του βιβλίου γράφτηκαν μεταξύ του 1921 και 1923. Η παρούσα ενότητα, για τον Τρότσκι, γράφτηκε το 1922. Το βιβλίο περιέχει κείμενα - προσωπογραφίες ηγετών της επανάστασης, του Λένιν και των συντρόφων του (Ρακόφσκι, Κρασνιτσάκοφ, Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, Στούτσκα, Ρίκοφ), των Ντζερζίνσκι, Λουνατσάρσκι, Καλίνιν, Κολοντάι κ.ά. Ο τίτλος της προσωπογραφίας του Τρότσκι είναι “Λέον Τρότσκι: Ο Σοβιετικός Πολέμαρχος” (Soviet War Lord). Οι εικόνες είναι του Césare και από το πρωτότυπο.
Ο ΚΟΜΙΣΣΑΡΙΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Λέον Τρότσκι, δεν έχει αντίστοιχό του στην ιστορία. Επομένως, δεν μπορεί να συγκριθεί, μπορεί μόνο να αντιπαρατεθεί. Είναι αναμφίβολα ο πιο δραματικός χαρακτήρας που δημιούργησε όλος ο χείμαρρος της Ρωσικής Επανάστασης και ο μόνος μεγάλος οργανωτής της. Κανένας άνθρωπος δεν θα επισκιάσει την υπεροχή του στην ιστορία της επανάστασης εκτός από τον Λένιν. Θα μείνουν οι δύο ως οι πιο ξεχωριστές προσωπικότητες. Είναι συμπληρωματικές μορφές. Ο Λένιν αντιπροσωπεύει τη σκέψη˙ ο Τρότσκι τη δράση. Η ιδιοφυΐα του Τρότσκι θα μπορούσε να είχε καεί σε κάποιον τρελό ενθουσιασμό ή σε κάποια καταστροφική οργή, αν δεν υπήρχε η ψυχρή επιρροή του Λένιν. Από την άλλη πλευρά, τα σχέδια του Λένιν, ανεξάρτητα από το πόσο προσεκτικά μελετημένα ήταν, δεν θα μπορούσαν να υλοποιηθούν χωρίς έναν Εργατικό Στρατό καλύτερο από έναν απλώς μαχητικό στρατό, επειδή τον χαροποιεί περισσότερο να χτίζει παρά να καταστρέφει. Αλλά η όλη του οργανωτική ιδιοφυΐα θα χανόταν, αν δεν μπορούσε να έχει τάξη και πειθαρχία.
Πριν από τρία περίπου χρόνια ο Λένιν διόρισε τον Τρότσκι Κομισάριο των Σιδηροδρόμων εκτός από τη θέση του ως Κομισάριου του Πολέμου. Ο Τρότσκι έκανε ένα ταξίδι στη χώρα και βρήκε τα μέσα μεταφοράς γενικά κατεστραμμένα και τους υπαλλήλους των σιδηροδρόμων με τόσο πεσμένο ηθικό όπως είχε βρει κάποτε τους Ρώσους στρατιώτες. Άρχισε αμέσως να ξαναχτίζει τις μεταφορές με κάθε άτομο της δύναμής του. Αν ένα τρένο δεν ήταν στην ώρα του, έπρεπε να δοθεί λόγος, κάτι που είχε πάψει να γίνεται εκείνες τις μέρες. Στην πραγματικότητα, κανείς δεν ανησυχούσε σοβαρά για τις ακριβείς αφίξεις και αναχωρήσεις τρένων, κάτω από οποιοδήποτε καθεστώς. Ο Υπερσιβηρικός Σιδηρόδρομος ήταν ο μόνος αποτελεσματικός δρόμος που λειτούργησε ποτέ στη Ρωσία. Αλλά ο Τρότσκι άρχισε να διεξάγει έναν ατελείωτο καυγά γι’ αυτά τα ζητήματα τόσο, που οι σιδηροδρομικοί έμειναν άναυδοι. Υπήρχε πάντα κατάχρηση, τεμπελιά και αδιαφορία, δεν είχαν καμία αμφιβολία ότι θα υπήρχε για πάντα, ακόμη και κάτω από τον κυβερνητικό έλεγχο. Ο Τρότσκι τους ζήτησε το λόγο, τους απείλησε με φυλάκιση και ακόμη και με θάνατο. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεσηκωθούν τόσο τα συνδικάτα, απειλώντας με γενική απεργία. Η κατάσταση γινόταν όλο και χειρότερη. Τελικά, ο Λένιν, για να αποτρέψει μια εθνική κρίση, απέπεμψε τον Τρότσκι και έγραψε μια ανοιχτή επιστολή στα συνδικάτα γι’ αυτό, κι ο Τρότσκι έδειξε την πραγματική λεπτότητα τού χαρακτήρα του αποδεχόμενος την ήττα του με σιωπή. Κι όμως, αν συνέχιζε να είναι υπεύθυνος για τους σιδηροδρόμους, σίγουρα δεν θα ήταν στην κατάσταση που είναι τώρα και πολλές χιλιάδες ζωές στην περιοχή του λιμού θα είχαν σωθεί.
Ο Τρότσκι δεν αντέχει τη ρωσική νωθρότητα και εκνευρίζεται συνεχώς από τη ρωσική αδιαφορία για την υγιεινή. Επιμένει στη μέγιστη επιμέλεια και λεπτολογία από όλους όσους δουλεύουν μαζί του. Ένα διασκεδαστικό σκάνδαλο συνέβη στη Μόσχα, τον καιρό που διεξάγονταν ένα από τα Διεθνή Συνέδρια. Ο Τρότσκι είχε δώσει εντολή σε έναν γιατρό του Κόκκινου Στρατού να επιθεωρήσει το ξενοδοχείο στο οποίο θα έμεναν οι ξένοι αντιπρόσωποι και ν’ αναφέρει αν ήταν εντάξει. Ο γιατρός απλώς πήγε στο κτίριο, βρήκε εκεί ένα ωραίο πιάνο με ουρά, άρχισε να παίζει και ξέχασε την επιθεώρηση. Στον προβλεπόμενο χρόνο έφτασαν οι σύνεδροι αλλά το πρώτο βράδυ στα κρεβάτια όλων υπήρχαν ζωύφια. Αυτό έφτασε στ’ αυτιά του Τρότσκι που εξαγριώθηκε τόσο που συνέλαβε το γιατρό και ανακοίνωσε ότι θα τον εκτελέσει. Οι αντιπρόσωποι σε κατάσταση ενθουσιασμού συνέταξαν μια αναφορά στην οποία υπέγραφαν όλοι παρακαλώντας τον Τρότσκι να χαρίσει τη ζωή του γιατρού. Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι δεν θα τον εκτελούσε, αλλά οι απειλές του θύμισαν τις ημέρες του Μεγάλου Πέτρου, του Τσάρου που θεώρησε απαραίτητο να εκτελέσει αρκετούς βογιάρους που αρνήθηκαν να κοντύνουν τις μακριές γενιάδες τους, όπως είχε διατάξει με βασιλικό διάταγμα.
Ο Τρότσκι είναι μαθητής της Γαλλικής Επανάστασης. Έζησε πολύ καιρό στη Γαλλία και αγαπά τη Γαλλία, παρά την εχθρότητά της προς τη Σοβιετική Ρωσία. Μερικοί από τους στενότερους φίλους του είναι Γάλλοι που τον γνώρισαν στο Παρίσι και που τον ακολούθησαν στη Ρωσία και συνεργάστηκαν μαζί του εκεί. Δεν ξεχνά ποτέ τους φίλους του και έχει μια πραγματική ικανότητα για διαρκείς φιλίες. Οι Ρώσοι είναι, κατά κανόνα, πολύ ευμετάβλητοι στις προσωπικές τους σχέσεις, αλλά στον Τρότσκι μπορεί κανείς να βασιστεί.
Ως ρήτορας, θυμίζει πολύ περισσότερο τους Γάλλους επαναστάτες ρήτορες. Οι Ρώσοι μιλούν πιο αργά και πιο λογικά και με λιγότερη φλόγα. Ο Τρότσκι ξεσηκώνει το κοινό του με τη δύναμή του και με εντυπωσιακές φράσεις. Υπήρξαν φορές που αυτές οι υπέροχες λογοτεχνικές φράσεις εξαγρίωσαν τον Λένιν˙ δημοσίως, κάποτε, αποκάλεσε τον Τρότσκι «λογοκόπο». Αλλά αυτό έγινε πολύ παλιότερα, στις μέρες του Σμόλνι, όταν ο Τρότσκι ήταν πιο αδάμαστος από τώρα, και προτού ο Λένιν καταλάβει ότι ο Τρότσκι θα μπορούσε να γίνει ο πιο ικανός βοηθός του.
Όταν ο Τρότσκι βρισκόταν στην Αμερική ήταν ο συντάκτης μιας ρωσικής εφημερίδας και προφανώς έπιασε την αμερικάνικη αίσθηση της άμεσης επικαιρότητας . Είναι ο πιο προσιτός αξιωματούχος για συνέντευξη στη Μόσχα και εντελώς ο πιο αρεστός, γιατί είναι απαλλαγμένος από τη γενική επιφυλακτικότητα και τη δυσπιστία προς τον Τύπο που έχουν οι περισσότεροι Κομισάριοι. Κάποτε του έγραψα ένα σημείωμα λέγοντάς του ότι έγραφα μια ιστορία για τον Κόκκινο Στρατό και θα ήθελα κάποιο υλικό. Την ίδια μέρα μου έστειλε ένα μεγάλο σάκο με αντίγραφα. Υπήρχαν πολλά περιοδικά και εφημερίδες του Κόκκινου Στρατού που δεν τα είχα ακούσει ποτέ. Υπήρχαν εγχειρίδια, στατιστικές και χάρτες και, εκτός απ’ όλα αυτά, υπήρχε η άδεια να πάω σε οποιοδήποτε από τα μέτωπα και να παρακολουθήσω οποιαδήποτε από τις διαλέξεις στα διάφορα σχολεία.
Ένα από τα σημαντικότερα τμήματα του Κόκκινου Στρατού είναι αυτό που είναι γνωστό ως Πολιτικο-Πολιτιστικό. Καθημερινά γίνεται αναφορά από αυτό το Τμήμα σχετικά με το ηθικό των στρατιωτών και τη σχέση του στρατού με τον άμαχο πληθυσμό. Το Τμήμα αυτό πραγματοποιεί μαθήματα ανάγνωσης και γραφής και στοιχειώδους τεχνικής και επαγγελματικής κατάρτισης˙ το έργο συνεχίζεται ακόμη και τις μέρες μάχης και μέχρι το μέτωπο.
Οι στρατιώτες διδάσκονται επίσης να ενδιαφέρονται για τη φυσική αγωγή και έχουν μάθει παιχνίδια όπως το Ράγκμπι. Υπήρξε μεγάλος ενθουσιασμός στον Κόκκινο Στρατό όταν μια ρωσική ομάδα κέρδισε μια ομάδα που αποτελούνταν από ξένους αντιπροσώπους στο Τρίτο Συνέδριο της Διεθνούς στη Μόσχα.
Οι στρατιώτες παροτρύνονται να παρευρεθούν στις Πινακοθήκες και στα θέατρα. Στις λέσχες των στρατιωτών πραγματοποιούνται εκθέσεις τέχνης και διαλέξεις για την τέχνη. Εδώ επίσης συχνά φτιάχνουν και παίζουν οι ίδιοι δικά τους έργα˙ τα περισσότερα από αυτά αφορούν την επανάσταση και αναμφίβολα σταδιακά θα αναδειχθούν σε εθνικά πατριωτικά έπη.
Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε αν ο Τρότσκι θα έχει ξανά την ευκαιρία να πειραματιστεί όπως θα ήθελε με τον Εργατικό Στρατό του, αλλά αυτή είναι η φιλοδοξία του. Η γνώμη του Λένιν είναι πως είναι απολύτως ένα πείραμα που μπορεί να λειτουργήσει μόνο εάν οι ίδιοι οι άνδρες είναι πρόθυμοι να υποταχθούν σε αυτό το σχέδιο για το καλό της Ρωσίας. Οι άνδρες δεν κάνουν ποτέ αποτελεσματική δουλειά, αν δεν το θέλουν, πιστεύει ο Λένιν. Ο Τρότσκι απαντά σ’ αυτό το επιχείρημα λέγοντας, «Μα έχουμε το πλεονέκτημα έναντι του υπόλοιπου κόσμου από αυτή την άποψη˙ μπορούμε να δοκιμάσουμε όποια σχέδια θέλουμε και αν δεν λειτουργήσουν, μπορούμε να αλλάξουμε γνώμη». Το σχέδιό του για έναν Εργατικό Στρατό το έχω πάρει από σημειώσεις και παραθέτω τα ακριβή λόγια του Τρότσκι:
«Η Ρωσία είναι μια βιομηχανικά μη αναπτυγμένη χώρα˙ και ο οικονομικός μας μηχανισμός έχει καταστραφεί από έξι χρόνια πολέμου και επανάστασης. Πρέπει να είμαστε ικανοί να επικεντρώσουμε την εργασία σε ορισμένα επείγοντα καθήκοντα – όπου είναι πιο αναγκαίο. Για παράδειγμα, η μεταλλευτική περιοχή των Ουραλίων χρειάζεται πενήντα χιλιάδες ειδικευμένους εργάτες, διακόσιες χιλιάδες ημιειδικευμένους και διακόσιες χιλιάδες εργάτες. Θα πρέπει να μπορούμε να στέλνουμε αυτούς τους εργάτες εκεί που χρειάζονται περισσότερο˙ φυσικά, αυτό θα γίνει σε συνεργασία και μετά από διαβούλευση με τα Συνδικάτα και τις Εργοστασιακές Επιτροπές». Η ιδέα του για τη διατήρηση της τακτικής μαχητικής δύναμης είναι για δύναμη πολύ μικρότερης κλίμακας. «Η Ρωσία τώρα αναδιατάσσεται. Οι νέες περιφέρειες θα δημιουργηθούν ανάλογα με τον οικονομικό τους χαρακτήρα, ως οικονομικές μονάδες. Κάθε περιοχή θα είναι το αρχηγείο ενός στρατιωτικού τμήματος που θα έχει ως αποστολή να κινητοποιεί τον πληθυσμό όχι μόνο για το στρατό αλλά και για την εργασία.
Τα στρατιωτικά τμήματα στα σύνορα θα ανανεώνονται συνεχώς. Καθένα θα παραμένει στην υπηρεσία για τρεις ή τέσσερις μήνες και στη συνέχεια θα στέλνεται στο σπίτι για να εργαστεί. Με αυτόν τον τρόπο ολόκληρος ο ανδρικός πληθυσμός θα εκπαιδευτεί στα όπλα, γνωρίζοντας ο καθένας τη θέση του στο σύνταγμά του, καθώς και την κατάλληλη δουλειά του».
Στη σύντομη περίοδο πριν από την επίθεση της Πολωνίας, ο Εργατικός Στρατός είχε ξεκινήσει να είναι στο φουλ σε λειτουργία κι εκείνη την εποχή είχε την έγκριση του στρατού και των συνδικάτων. Ίσως σε ένα εξάμηνο θα λειτουργήσει ξανά. Είναι ενδιαφέρον να μάθουμε πώς τα κατάφεραν. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Σε έξι εβδομάδες ο Εργατικός Στρατός κατασκεύασε τη μεγάλη ατσάλινη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Κάμα, που ανατινάχθηκε από τον Κολτσάκ. Έτσι αποκαταστάθηκε η απευθείας πρόσβαση προς τη Σιβηρία. Αποκατέστησαν τον σιδηρόδρομο στο Γιάμπουργκ. Έκοψαν εκατομμύρια κυβικά καυσόξυλα για τις πόλεις. Έκαναν τέτοια πρόοδο που αν δεν είχε πραγματοποιηθεί η πολωνική επίθεση, οι πόλεις θα είχαν εφοδιαστεί με ξύλα πριν από το πρώτο χιόνι εκείνης της χρονιάς.
Μπορεί κανείς να κάνει μεγάλες εικασίες για τον Τρότσκι. Είναι το είδος του ανθρώπου που, αν του δοθεί η πλήρης εξουσία σε ένα μεγάλο σχέδιο αυτού του είδους, θα κάνει θαύματα, αλλά αν παρεμποδίζεται από εργατικές μικροδιαμάχες και χίλιες μικροζήλιες, θα αποτύχει τελείως. Πάντα πίστευα ότι αν τον ενδιέφεραν τα οικονομικά αντί για την κοινωνική επανάσταση, θα ήταν τώρα ο μεγαλύτερος τραπεζίτης μας. Αν ενδιαφερόταν για τον πόλεμο από τη σκοπιά των Συμμάχων θα ήταν ένας μεγάλος στρατιωτικός ήρωας.
Ο Τρότσκι γεννήθηκε το 1877 [προφανώς πρόκειται περί τυπογραφικού λάθους, ο Τρότσκι γεννήθηκε το 1879 – Σ.τ.Ε.]. Είναι γιος ενός Εβραίου εποίκου από την περιφέρεια της Χερσώνας κοντά στο Ελισάβετγκραντ (σήμερα Κροπιβνίτσκι, στη σοβιετική περίοδο Ζινόβιεφσκ και Κιροβογκράντ, Σ.τ.Μ.). Συνελήφθη για συμμετοχή στο Συνδικάτο Εργατών της Νότιας Ρωσίας το 1898 και καταδικάστηκε σε εξορία στη Σιβηρία για τέσσερα χρόνια. Εγκαταστάθηκε στην πόλη Βερχολένσκ και αργότερα δραπέτευσε. Έγινε πρόεδρος του Συμβουλίου (Σοβιέτ) των Αντιπροσώπων των Εργατών στην Πετρούπολη το 1905. Για τη δραστηριότητά του αυτή στάλθηκε ξανά εξορία στο Τομπόλσκ και δραπέτευσε ξανά. Μετά από αυτό έζησε στο Παρίσι και στη Βιέννη και αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Επέστρεψε στη Ρωσία μετά την έναρξη της επανάστασης. Ο Τρότσκι έχει γυναίκα και δύο παιδιά. Η σύζυγός του είναι νέα και εξαιρετικά όμορφη και ενδιαφέρεται για τις επαναστατικές δραστηριότητες. Ο Τρότσκι, όπως και ο Λένιν, είναι πολύ περήφανος για τη γυναίκα του.
Ο Τρότσκι μπορεί να μην έγραφε ποτέ το όνομά του τόσο ανεξίτηλα στη σελίδα της ιστορίας, αν δεν υπήρχαν οι ιδιαίτερες συνθήκες του πολέμου. Οι ηρωικές του προσπάθειες θα μπορούσαν να είχαν ξοδευτεί άσκοπα, αν η τύχη δεν είχε βάλει στα χέρια του το έργο της ανοικοδόμησης ενός στρατού. Και κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να φτιάξει έναν μεγάλο στρατό από έναν όχλο και να μην γίνει διάσημος. Πολλά σημεία ήταν υπέρ του, εκτός των ιδιαίτερων περιστάσεων. Μπορεί να μην αρκούσε η ιδιοφυΐα του ή η ζωτικότητά του για να αντιμετωπίσει την παγκόσμια εναντίωση στην επανάσταση χωρίς την ύπαρξη εκπαιδευμένων αξιωματικών, ανδρών που ήταν πρόθυμοι να υποτάξουν τις απόψεις τους στη σωτηρία της Ρωσίας. Θα έρθει ίσως μια μέρα που τα λόγια του στρατηγού Μπρουσίλοφ θα γίνουν γνωστά σε όλα τα παιδιά της Ρωσίας, όπως τα λόγια του Πάτρικ Χένρι είναι γνωστά στα παιδιά της Αμερικής. Αυτή ήταν η συμβουλή του σε όλες τις τάξεις των Ρώσων τον καιρό της ιμπεριαλιστικής επέμβασης και του αποκλεισμού:
«Ο πρόεδρος του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου της ΡΣΟΣΔ Λεβ Τρότσκι επιθεωρεί τα στρατεύματα του Κόκκινου Στρατού σε μια επιθεώρηση στο Χάρκοβο, αρχές – μέσα Ιουνίου 1919. Στο άκρο αριστερά – ο μελλοντικός διοικητής του στρατού Αλεξάντρ Γιεγκόροφ».
«Όταν ένα πλοίο στον απέραντο ωκεανό βρεθεί σε κίνδυνο, δεν είναι η ώρα για ν’ αρχίσουμε διαμάχες ως προς αυτήν ή την άλλη αρχή ή να αναζητήσουμε τις πολυάριθμες αιτίες για το γεγονός ότι το κρατικό μας πλοίο βρέθηκε σε δυσμενείς συνθήκες, αλλά είναι καθήκον μας να μεταχειριστούμε αμέσως όλες τις σκέψεις και τις δυνάμεις μας για να σώσουμε το σκάφος από την καταστροφή και να το επαναφέρουμε στο λιμάνι με τις μικρότερες δυνατές απώλειες».
Είδα ξανά τον Τρότσκι αυτό το καλοκαίρι (του 1922) και τον ρώτησα τι είχε κάνει για τη μείωση του στρατού. Φυσικά, λόγω της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, ένας Εργατικός Στρατός ήταν εκτός συζήτησης. Μου είπε ότι μείωσε τον στρατό από 5.300.000 σε 800.000, συμπεριλαμβανομένου του ναυτικού. Μεγαλύτερη μείωση από αυτήν, είπε, ήταν αδύνατη. «Είμαστε πάντα έτοιμοι να μειώσουμε τον στρατό μας», είπε ο Τρότσκι, «ακόμη και να τον διαλύσουμε πλήρως, οποτεδήποτε οι πλησιέστεροι και οι πιο μακρινοί μας γείτονες αποδεχτούν ένα πρόγραμμα αφοπλισμού. Τον Ιανουάριο προτείναμε αφοπλισμό. Η Ευρώπη αρνήθηκε ακόμη και την πρόταση. Αργότερα ρωτήσαμε τους στενούς μας γείτονες, ίδιο το αποτέλεσμα. Αν η Αμερική μόνο έπαιρνε την πρωτοβουλία ως προς αυτό», σήκωσε τους ώμους του και χαμογέλασε, «λοιπόν, θα την υποστηρίζαμε με όλη μας την καρδιά».
Καθρέφτες της Μόσχας, της Λουίζ Μπράιαν. Εικονογράφηση από τον Césare, εκδόσεις Thomas Seltzer, Νέα Υόρκη 1923.
Μετάφραση Γιάν. Σιμ.
Επιμέλεια Θόδωρος Κουτσουμπός
