του Σάββα Μιχαήλ
Οι φασιστοειδείς κύκλοι των Ρεπουμπλικάνων στις ΗΠΑ που κυβερνούν την Πολιτεία του Τέννεσσυ απέκλεισαν από την διδακτέα ύλη στα σχολεία της Πολιτείας την διδασκαλία πάνω στο περίφημο Maus, το graphic novel του Spiegelman για την γενοκτονία των Εβραίων από τους Ναζί! Σημεία των καιρών και μάλιστα σε μια χρονιά όπου οι Ρεπουμπλικάνοι του Τραμπ κλιμακώνουν την εκστρατεία τους να κατακτήσουν το Κογκρέσο στις ενδιάμεσες εκλογές του Νοεμβρίου 2022, πατώντας και πάνω στην οικτρή αποτυχία της πολιτικής Μπάιντεν. Κατά τα άλλα, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ χτυπούν τα τύμπανα του πολέμου κατά της Ρωσίας στο όνομα της "δημοκρατίας" κατά του "αυταρχισμού"... Η Νέα Προοπτική αναδημοσιεύει το κείμενο του Σάββα Μιχαήλ για το Maus που γραφτηκε το 2012 (Νέα Προοπτική τεύχος#540# Σάββατο 22 Δεκεμβρίου 2012) αλλά παραμένει επίκαιρο καθώς οι φασίστες σηκώνουν ξανά προκλητικά κεφάλι.
Σημειώσεις για την παρέμβαση στην εκδήλωση-συζήτηση Από το Maus στο V for Vendetta, στις 2 Νοεμβρίου 2012, στο 14ο Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς-Αντοχή των Υλικών (2 - 11 Νοεμβρίου 2012)
1. «Ο πατέρας μου αιμορραγεί Ιστορία» λέει ο υπότιτλος του πρώτου μέρους του Maus, του αριστουργηματικού κόμικς για την εξόντωση των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα, που υπογράφει ο Art Spiegelman. Ποτέ, όμως, δεν πάψαμε να αιμορραγούμε Ιστορία όλοι μας, Εβραίοι και «εθνικοί», είτε το γνωρίζουμε είτε το αγνοούμε. «Και εδώ αρχίζουν τα προβλήματά» μας, για να παραφράσουμε ελαφρά τον υπότιτλο του δεύτερου μέρους τουMaus.
Γιατί επιστρέφουμε ξανά σ’ αυτό το συγκεκριμένο έργο για την ναζιστική φρίκη, όπως αυτή βιώνεται στο πιο προσωπικό-υπαρξιακό επίπεδο, σ’ ένα κόμικς που δημιουργήθηκε δεκαετίες πριν και είδε το φως το πρώτο μέρος του το 1986 και το δεύτερο το 1991; Ή, μήπως δεν μπορούμε να μην επιστρέψουμε; Μπορούμε να γυρίσουμε τα μάτια μας αλλού σήμερα, τις μέρες που μια συμμορία νοσταλγών των Ναζί εκτοξεύεται στο πολιτικό προσκήνιο της «μνημονιακής» Ελλάδας χρησιμοποιώντας παρόμοια τάγματα εφόδου με εκείνα που εξαπολύονταν άλλοτε ενάντια στον κάθε Βλάντεκ Σπίγκελμαν και την κάθε Άνια ;
Το ζήτημα ούτε τότε ούτε τώρα αφορά μόνο τους Εβραίους. Αφορά την ζωή και τον θάνατο όλων των εν δυνάμει και εν ενεργεία θυμάτων της ιστορικής βαρβαρότητας.
Ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι, όπως έγραφε ο Μαρξ, «η Ιστορία δεν είναι κάτι που βρίσκεται έξω από μας και που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο σαν μέσο για τους δικούς του σκοπούς• η Ιστορία δεν είναι άλλο από την δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώκει τους σκοπούς του» («Αγία Οικογένεια»).
Το Maus δεν καταγράφει μόνον ούτε αναπολεί παλιές τραγωδίες αλλά προειδοποιεί για τις παρούσες και τις επερχόμενες. Μιλάει προς τον καθένα και την καθεμιά που υφίσταται ή και που δεν ανέχεται άλλο την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την ταπείνωση, την «τελική λύση» ως εξολόθρευση ανθρώπου από άνθρωπο. Από μιαν άποψη, αυτός που επέζησε και λέει την ιστορία του είναι η ίδια η ανθρωπότητα.
2. Γι’ αυτό και τοMaus δεν ανήκει επ’ ουδενί στην λεγόμενη «βιομηχανία του Ολοκαυτώματος». Κι όχι μόνο γιατί ο Αρτ Σπίγκελμαν είναι ένας αριστερός ριζοσπάστης καλλιτέχνης που, στα κόμικς του, καταδίκασε τα εγκλήματα του αμερικανικού ιμπεριαλισμού στο Αφγανιστάν, είδε την 11η Σεπτεμβρίου χωρίς τρομολαγνεία ή ισλαμοφοβία και αρνείται την εκ των υστέρων απολογητική του ρόλου των ΗΠΑ και του κράτους του Ισραήλ στη Μέση Ανατολή.
Εξάλλου πουθενά και ποτέ δεν εξιδανικεύει τον εβραϊκό λαό ούτε τον χωρίζει από τα πανανθρώπινα. Ίσως γι’ αυτό, υπερβαίνοντας κάθε εθνοτική εμμονή σε ταυτότητες, ο Σπίγκελμαν επανασυνδέεται με την ίδια την εβραϊκή παράδοση της Διασποράς ως παράδοση των καταπιεσμένων και κατατρεγμένων, μαζί και με το αυτοσαρκαστικό εβραϊκό χιούμορ, τον κλαυσίγελω, το ομηρικό «δακρυόεν γελάν».
3. «Μα μπορείς να φτιάχνεις κόμικς για το Άουσβιτς;» αναρωτιούνται καλοπροαίρετοι άσχετοι ή κακοπροαίρετοι εχθροί της 9ης Τέχνης, απηχώντας και εντείνοντας την γνωστή άποψη του Adorno ότι είναι αδύνατο να γραφτεί ποίηση μετά το Άουσβιτς.
Όσον αφορά την ίδια την ποίηση, απάντησε με το συγκλονιστικό κι αξεπέραστο ποιητικό του έργο ο μέγας Ρουμανοεβραίος ποιητής Paul Celan. Εξάλλου μας βρίσκουν διαμετρικά αντίθετους όχι μόνον οι αφορισμοί του Αντόρνο για το αδύνατον της ποίησης μετά το Άουσβιτς, ή οι ανοησίες του κατά της τζαζ, αλλά και η καταδίκη από την μεριά του αυτού που ονομάζει κι ονομάζουν συλλήβδην «μαζική πολιτισμική βιομηχανία», «κατώτερη τέχνη», «λαϊκή κουλτούρα» (pop culture), στην οποία συμπεριλαμβάνουν και την 9η Τέχνη, κυρίως στην “mainstream” εκδοχή της χωρίς να γλυτώνουν από τα βέλη τα underground ή τα λεγόμενα «σοβαρά» κόμικς.
Τα κόμικς, παρά τις όποιες καταβολές στην προϊστορία τους είναι -όπως με άλλον τρόπο κι ο κινηματογράφος- κατεξοχήν μορφή έκφρασης του Μοντέρνου, της αντιφατικής (δηλαδή διαλεκτικής) αντανάκλασης μέσα στον εαυτό του, στην εποχή της όψιμης αστικής νεωτερικότητας και των Μητροπόλεων. Εκφράζει το Zeitgeist, το Πνεύμα της Εποχής, αλλά φορές – φορές και την αντίσταση στο Zeitgeist, ανοίγοντας μια προοπτική προς το μέλλον.
Το Maus είναι κατεξοχήν μοντέρνο έργο κι όχι μόνο λόγω θέματος. Κακώς θεωρήθηκε σαν μεταμοντέρνο. Δεν αποτελεί φυγή από την Ιστορία, το αντίθετο, και η χρήση και μίξη ποικίλων αισθητικών τεχνικών ούτε είναι κριτήριο αποκλειστικό του μεταμοντερνισμού κι ούτε, εξάλλου, απουσιάζει από πολλές δημιουργίες του Μοντερνισμού.
«Μα μπορείς να μετατρέψεις σε κόμικς την πέρα από κάθε όριο φρίκη του Άουσβιτς;» επιμένουν κάποιοι. Πιθανόν, όμως, απαντούμε, η τέχνη των κόμικς, ακριβώς γιατί εκφράζεται με εικόνα που δεν είναι αναπαράσταση, μπορεί να προσεγγίσει προνομιακά το μη αναπαραστήσιμο και να μιλήσει για το ανείπωτο. Το βιβλίο κόμικς του Σπίγκελμαν πετυχαίνει εκεί που έχουν αποτύχει π.χ. πάμπολλες ταινίες για την Shoah.
Κάθε αληθινό έργο τέχνης μεταμορφώνει το Αδύνατο σε Δυνατό. Επειδή ανακαλύπτει την δυνατότητα μέσα στην αδυνατότητα έχει πάντα αυτό που ο Ernst Bloch ονόμασε «ουτοπικό πλεόνασμα», κάτι που ξεπερνάει τις συγκυριακές αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες, μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε, αποκαλύπτει το λανθάνον, το εν δυνάμει, την αδιόρατη προοπτική του μέλλοντος.
Ακόμα κι ένα «μαύρο» έργο σαν το ζοφερό Maus του Αρτ Σπίγκελμαν αφήνει, αν ψάξεις να την βρεις, μια χαραμάδα – για να φανεί ό,τι δεν φαίνεται ακόμα: ένα άλλο μέλλον μιας ανθρωπότητας επιτέλους απελευθερωμένης από εφιάλτες και φασίστες κι εκμεταλλευτές και καταπιεστές και βιαστές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
2 Νοεμβρίου 2012
