Strange fruit: η ιστορία ενός τραγουδιού

με αφορμή κάποιους περίεργους πρόσφατους θανάτους στις ΗΠΑ

της Μαρίας Κουτσουμπού

Αρκετοί νέοι μαύροι άνδρες έχουν χάσει τη ζωή τους στις ΗΠΑ τις τελευταίες εβδομάδες, στο περιθώριο των κινητοποιήσεων που έχουν ξεσπάσει μετά τη δολοφονία του George Floyd, με έναν ιδιόμορφο τρόπο: όλοι βρέθηκαν απαγχονισμένοι σε δέντρα, οι περισσότεροι σε πολιτείες του Νότου, κυρίως στην Καλιφόρνια, αλλά όχι μόνον – ακόμη και στη Νέα Υόρκη, ένας μαύρος άντρας εντοπίστηκε από περαστικό κρεμασμένος σε ένα πάρκο του Μανχάταν. Όλους αυτούς τους θανάτους, η αστυνομία αρχικά -και βολικά- τους απέδωσε σε αυτοκτονία: μετά από πίεση του κινήματος και των οικογενειών των νεκρών, έρευνα έχει ξεκινήσει τουλάχιστον για δύο από αυτούς, χωρίς να υπάρχουν νεότερα δεδομένα έως τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές.
Οι θάνατοι στην κρεμάλα δεν μπορούν παρά να μας θυμίσουν τα λυντσαρίσματα μαύρων που συνέβαιναν, κατεξοχήν στις πολιτείες του Νότου, εκεί που το παρελθόν της δουλείας συναντούσε τους ρατσιστικούς νόμους του Jim Crow και την Κου Κλουξ Κλαν. Το λυντσάρισμα έχει μακρά ιστορία στις ΗΠΑ, όπου έχει υπολογιστεί ότι -μεταξύ του 1882 και του 1968- 4.743 άνθρωποι εκτελέστηκαν με αυτόν τον τρόπο, εκ των οποίων τουλάχιστον 3.446 ήταν μαύροι και 1.297 λευκοί ¹Στοιχεία του Tuskegee University βλ. . Άλλες μελέτες ανεβάζουν περισσότερο τον αριθμό των Αφροαμερικάνων νεκρών..
Στις 7 Αυγούστου 1930, ο φωτογράφος Lawrence Beitler αποτυπώνει το λυντσάρισμα των μαύρων Thomas Shipp and Abram Smith από τον όχλο της πόλης Marion στην Ιντιάνα. Ο φωτογράφος, κινούμενος ίσως μέσα στο πλαίσιο της παράδοσης των καρτ ποστάλ που «διαφήμιζαν» τα λυντσαρίσματα στις πολιτείες του Νότου, θα τυπώσει τη φωτογραφία του σε χιλιάδες αντίτυπα, μετατρέποντάς την έτσι σε μια εμβληματική απεικόνιση ενός δημόσιου λυντσαρίσματος. Ταυτόχρονα, η εικόνα του θα έχει και μια απρόσμενη συνέπεια : θα δώσει την έμπνευση για τη δημιουργία ενός πολύ σημαντικού τραγουδιού.

Ο Αbel Meeropol και το Strange Fruit

Ένας από αυτούς που βλέπουν τη φωτογραφία είναι και ο Abel Meeropol, Αμερικανο-Εβραίος δάσκαλος στο διάσημο δημόσιο σχολείο Dewitt Clinton του Μπρονξ στη Νέα Υόρκη, ο οποίος παράλληλα ασχολείται και με τη συγγραφή: με το ψευδώνυμο Lewis Allan δημοσιεύει ποιήματα, θεατρικά έργα και χρονογραφήματα σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, μάλιστα συνεργάζεται σε μια περίπτωση και με τον Kurt Weill. Αξίζει μάλιστα να αναφερθεί ότι, μετά το 1945, θα εγκαταλείψει πλήρως τη διδασκαλία και θα αφιερωθεί αποκλειστικά στη συγγραφική του δραστηριότητα, γράφοντας μεταξύ άλλων και κινηματογραφικά σενάρια ή λιμπρέτα για όπερες.
Ο Meeropol υπήρξε μέλος του αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος από τις αρχές της δεκαετίας του 1930, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες αργότερα αποχώρησε από αυτό. Δεν γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες για την πολιτική του δράση, ειδικά μεταπολεμικά. Το 1953 πάντως, μετά την πολύκροτη εκτέλεση του ζεύγους Έθελ και Τζούλιους Ρόζενμπεργκ για κατασκοπεία στα μέσα του Ιούνη, ο Abel Meeropol με τη γυναίκα του Anne είναι αυτοί που υιοθετούν τα δύο μικρά αγόρια των Ρόζενμπεργκ, μολονότι δεν γνωρίζονταν με την οικογένεια προσωπικά, και τους δίνουν το επίθετό τους, τη στιγμή μάλιστα που, μέσα στην τρομοκρατία του μακαρθισμού, ακόμη και οι συγγενείς των αγοριών φοβόντουσαν να τα αναλάβουν, για να μην συνδεθούν δημοσίως με οποιαδήποτε κομμουνιστική δραστηριότητα.

Ένας άνθρωπος με την ιδεολογία του Meeropol δεν θα μπορούσε παρά να συγκλονιστεί από αποτροπιασμό αντικρίζοντας τη φωτογραφία με το λυντσάρισμα στην Ιντιάνα. Τη σκέφτεται συνέχεια, τον «στοιχειώνει» για μέρες όπως έχει σχολιάσει, και τελικά γράφει το ποίημα Bitter Fruit, μια πικρή καταγγελία των λυντσαρισμάτων και της ρατσιστικής βίας στις πολιτείες του Νότου, το οποίο και δημοσιεύει το 1937 στην εφημερίδα του Συνδικάτου των Δασκάλων New York Teacher.

Southern trees bear a strange fruit Blood on the leaves and blood at the root Black bodies swingin’ in the Southern breeze Strange fruit hangin’ from the poplar trees Pastoral scene of the gallant South The bulgin’ eyes and the twisted mouth Scent of magnolias sweet and fresh Then the sudden smell of burnin’ flesh Here is a fruit for the crows to pluck For the rain to gather, for the wind to suck For the sun to rot, for the tree to drop Here is a strange and bitter crop

Στο Νότο τα δέντρα βγάζουν περίεργα φρούτα Αίμα στα φύλλα και αίμα στη ρίζα Μαύρα κορμιά αιωρούνται στον νοτιά Παράξενα φρούτα κρέμονται στις λεύκες Βουκολικές σκηνές στον αβρό Νότο Τα γουρλωμένα μάτια και το στραβωμένο στόμα Η μυρωδιά της μανώλιας, γλυκειά και φρέσκια, Και ξάφνου, η μυρωδιά της καμένης σάρκας Να ένα φρούτο για να το τσιμπήσουν τα κοράκια Να το μουσκέψει η βροχή, να το χτυπήσει ο αέρας Να το σαπίσει ο ήλιος, μέχρι να πέσει από το δέντρο Να μια περίεργη και πικρή σοδειά

Στη συνέχεια, ο Meeropol, παρόλο που δεν είναι μουσικός, θα μελοποιήσει και θα τραγουδάει το Strange Fruit (όπως λέγεται πια) μαζί με τη γυναίκα του, και άλλους συντρόφους και γνωστούς του, σε συγκεντρώσεις και διαμαρτυρίες στη Νέα Υόρκη. Το τραγούδι θα ακουστεί, μεταξύ άλλων, και σε μια εκδήλωση για τη συγκέντρωση χρημάτων για τις Διεθνείς Ταξιαρχίες στην Ισπανία: την εκδήλωση αυτή συνδιοργανώνει ο Robert Gordon, manager του περίφημου Café Society, ενός κλαμπ που στην πελατεία του συγκαταλέγονται προοδευτικοί και αριστεροί, λευκοί και μαύροι, χωρίς κανέναν διαχωρισμό μεταξύ τους, και το οποίο μόλις είχε προσλάβει ως τραγουδίστρια την Billie Holiday. Κατά μια εκδοχή της ιστορίας, ο Gordon είναι αυτός που της προτείνει να τραγουδήσει ένα καινούριο, περίεργο τραγούδι ²Κατά μια άλλη εκδοχή, το τραγούδι προτείνει στην Billie Holiday ο ιδιοκτήτης του Café Society Barney Josephson, επίσης γνωστός για τις αριστερές του ιδέες. Ο Josephson αναγκάστηκε να κλείσει το κλαμπ μετά το 1948 εξαιτίας διαρκών επιθέσεων από τον φιλομακαρθικό τύπο..

Εικ. 3. Η πρώτη σελίδα του μελοποιημένου τραγουδιού

H Billie Holiday και το Strange Fruit
Ένα βράδυ του 1939 η Billie Holiday (κατά κόσμον Eleanora Fagan) θα ερμηνεύσει για πρώτη φορά το Strange Fruit. Καθώς τραγουδάει, στο Café Society επικρατεί απόλυτη ησυχία, ενώ, όταν τελειώνει, όλοι οι θεατές παραμένουν σιωπηλοί και παγωμένοι από αυτό που άκουσαν. Ένας θαμώνας, στο βάθος του μαγαζιού, αρχίζει να χειροκροτά μόνος του, και αμέσως μετά όλο το κοινό ξεσπάει σε κραυγές και επευφημίες.

Παρά το γεγονός ότι ένα τέτοιο τραγούδι δεν ταιριάζει καθόλου στην ευχάριστη ατμόσφαιρα ενός κλαμπ, σύντομα γίνεται αναπόσπαστο μέρος του καθημερινού προγράμματός του Café Society: η Billie Holiday το τραγουδούσε κάθε φορά στο τέλος, κλείνοντας με αυτό την παράστασή της. Κατά τη διάρκειά του, οι σερβιτόροι δεν εξυπηρετούσαν το κοινό και παρέμεναν σιωπηλοί, το μαγαζί βυθιζόταν στο σκοτάδι και το μοναδικό φως έπεφτε στο πρόσωπο της Billie, η οποία, μόλις τελείωνε, έφευγε χωρίς ποτέ να κάνει encore. Η δυναμική του τραγουδιού ήταν τόσο μεγάλη, που υπήρχαν θεατές που πήγαιναν στο Café Society μόνο για να ακούσουν το Strange Fruit.
Στις 20 Απρίλη 1939 η Billie Holiday ηχογραφεί το Strange Fruit, σφραγίζοντάς το για πάντα με την ερμηνεία της. Αρχικά ζητά από την εταιρεία της να το εκδώσει κανονικά σε δίσκο – η Columbia όμως αρνείται, φοβούμενη τις αντιδράσεις, ιδίως στο Νότο. Ομοίως αρνητικός στην ηχογράφηση του τραγουδιού είναι και ο manager της Billie Holiday, John Hammond, γνωστός για τη δράση του υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων. Τελικά, η Billie παίρνει άδεια μιας ημέρας από την Columbia και ηχογραφεί το Strange Fruit για την ανεξάρτητη εταιρεία Commodore του Milt Gabler, με την προσθήκη της μουσικής εισαγωγής στην αρχή. Σύντομα ο δίσκος, που στην άλλη πλευρά περιέχει τη γνωστή επιτυχία Fine and Mellow, θα πουλήσει 1 εκατομμύριο αντίτυπα, και θα γίνει η πιο επιτυχημένη δισκογραφική δουλειά της Holiday έως τότε.
Οι αντιδράσεις απέναντι στο Strange Fruit είναι ισχυρές: οι ραδιοφωνικοί σταθμοί το αγνοούν, οι παραγωγοί το απεχθάνονται, οι «φιλήσυχοι πολίτες» το αποφεύγουν. Το 1941, ο Μeeropol καλείται να καταθέσει σε μια επιτροπή που διερευνά την επίδραση του κομμουνισμού στα δημόσια σχολεία και, μεταξύ άλλων ερωτήσεων που αφορούν στη συνδικαλιστική του δράση, ερωτάται και αν πληρώθηκε από το αμερικανικό Κομμουνιστικό Κόμμα για να γράψει το συγκεκριμένο τραγούδι. Όμως, παρά τις αντιδράσεις, το Strange Fruit, ένα από τα πιο σημαντικά τραγούδια διαμαρτυρίας του 20ου αιώνα, συνεχίζει το ταξιδι του, μπαίνοντας στα σπίτια και κερδίζοντας τις καρδιές μαύρων και λευκών, δημοκρατών και αριστερών.
Η Billie Holiday αναπτύσσει μια ιδιότυπη σχέση με το Strange Fruit, κτητική και σχεδόν μαζοχιστική. Το θεωρεί δικό της και μάλιστα επιτίθεται σε άλλους τραγουδιστές, σαν τον Josh White, που αποπειρώνται να αναμετρηθούν με το τραγούδι³O Josh White είχε δηλώσει στον Daily Worker το 1947: «Music is my weapon. When I sing the Strange Fruit, I feel as powerful as an M-4 tank («Η μουσική είναι το όπλο μου. Όταν τραγουδώ το Strange Fruit, νιώθω δυνατός σαν ένα Μ4 τάνκ!»).. Παρά τις οχλήσεις από τις αμερικάνικες αρχές, το τραγουδάει με πάθος, έως και τον θάνατό της το 1959.
Η δημοτικότητα του τραγουδιού φαίνεται ότι είναι πιο περιορισμένη κατά τη δεκαετία του 1950, μέσα στην τρομοκρατία του μακαρθισμού. Θα επανέλθει όμως δριμύτερο κατά τη δεκαετία του 1960, με το μεγαλειώδες κίνημα της πάλης ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις. Αυτή τη φορά, είναι η Nina Simone που το ερμηνεύει, δίπλα σε άλλα τραγούδια διαμαρτυρίας όπως το Mississippi Goddam ή το Backlash blues. Αργότερα, δεκάδες καλλιτέχνες θα προσφέρουν τη δικιά τους εκδοχή για το συγκλονιστικό Strange Fruit, μεταξύ των οποίων η Diana Ross, οι UB40 και οι Siouxsie and the Banshees.
Το Strange Fruit υπήρξε ένα τραγούδι-σταθμός, που σφράγισε και τους ανθρώπους που το δημιούργησαν και την πραγματικότητα που το γέννησε. Η σημασία και η επίδρασή του αποτυπώνονται ξεκάθαρα ακόμη και σε μικρές λεπτομέρειες, όπως λ.χ. στο ψευδώνυμο που χρησιμοποιεί ο Eric Hobsbawm στα άρθρα που γράφει για την τζαζ στο βρετανικό περιοδικό New Statesmen: Francis Newton, από τον Frankie Newton, τον κομμουνιστή τρομπετίστα που ηχογράφησε μαζί με την Billie Holiday το περίφημο τραγούδι.
Το 1999, το περιοδικό Times στο τεύχος της 31ης Δεκεμβρίου ανακηρύσσει το Strange Fruit ως το τραγούδι του 20ού αιώνα. Κραυγή διαμαρτυρίας ενάντια στη ρατσιστική βία που υφίστανται οι μαύροι στην Αμερική, το Strange Fruit εξακολουθεί και σήμερα, στον 21ο αιώνα, να είναι επίκαιρο όσο ποτέ, καθώς ο αγώνας για την πλήρη απελευθέρωση των μαύρων αλλά και όλου του αμερικανικού λαού από την λευκή κυριαρχία συνεχίζεται.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

N. Kovaleff Baker, Abel Meeropol (a.k.a. Lewis Allan): Political Commentator and Social Conscience Author, American Music 20, 2002, 25-79.
Ε. Blair, The Strange Story Of The Man Behind ‘Strange Fruit’, NPR Morning Edition, 5-9-2012.
Ε. Hobsbawm, The Jazz Scene, 1993.
D. Lynskey, 33 Revolutions per Μinute. A History of protest song, from Billie Holiday to Green Day, 2011.
J. Madison, A Lynching in the Heartland. Race and Memory in America, 2001.
D. Margolick, Billie Holiday, Café Society, and an Early Cry for Civil Rights, 2000.
D. Margolick, Strange Fruit: a Biography of a Song, 2001.

Πρβλ. επίσης τις σχετικές εγγραφές στη Wikipedia:
https://en.wikipedia.org/wiki/Lynching_of_Thomas_Shipp_and_Abram_Smith
https://en.wikipedia.org/wiki/Strange_Fruit
https://en.wikipedia.org/wiki/Abel_Meeropol
https://en.wikipedia.org/wiki/Billie_Holiday
https://en.wikipedia.org/wiki/Lynching_postcard

Σημείωση: όλα τα κείμενα και τα τραγούδια στα οποία αναφέρεται το κείμενο κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο.

Photo Credits

Εικόνα 1:

By Source (WP:NFCC#4), Fair use, Link

Εικόνα 2: Courtesy of Robert and Michael Meeropol

Εικ. 3. Baker 2002, 49