Το Ταξίδι τους προς την Ευρώπη
της Βίκυς Κανατά
Στην παρούσα έρευνα θα εξετάσουμε το φαινόμενο της έμφυλης βίας που υφίστανται γυναίκες πρόσφυγες και μετανάστριες. Πρόκειται για μια πραγματικότητα που βιώνουν γυναίκες και κορίτσια στις χώρες καταγωγής και προέλευσής τους, τις οποίες αναγκάζονται να αφήσουν πίσω, μια πραγματικότητα που παίρνουν μαζί τους στη διάρκεια του ταξιδιού τους προς τη Δύση και τέλος στις χώρες του τελικού τους προορισμού. Αυτή διάκριση (τόπος καταγωγής, ταξίδι και τελικός προορισμός) θα διαρθρώσει και το κείμενο που ακολουθεί, η έρευνά μας θα εμπλουτιστεί από μαρτυρίες γυναικών μεταναστριών και προσφύγων που καταθέτουν το βίωμά τους από την αρχή ως το τέλος του ταξιδιού τους. Το πρίσμα που διαθλά το ερευνητικό μας ενδιαφέρον είναι οι έμφυλες διακρίσεις και η βία που ασκείται κατά των γυναικών και των κοριτσιών (συχνά με ανεπούλωτα ψυχικά τραύματα, αλλά και απώλεια της ίδιας της ζωής). Οι παράμετροι στον τρόπο και την ένταση άσκησης της βίας στον πληθυσμό των γυναικών προσφύγων περνά από ατραπούς που προσδιορίζονται με βάση οικονομικά και επαγγελματικά κριτήρια, ταξική θέση, πολιτικά φρονήματα και πεποιθήσεις, επίπεδο μόρφωσης, πολιτιστικά χαρακτηριστικά και θρησκευτικές ιδέες, όπως και στοιχεία σχετικά με την κατάσταση της υγείας. Η βία κατά των γυναικών και των κοριτσιών υιοθετεί ποικίλες μορφές και εκφράσεις: μπορεί να είναι σωματική βία ή σεξουαλική βία, μπορεί να είναι λεκτική ή ψυχολογική και συναισθηματική βία, μπορεί να αποκτά χαρακτηριστικά ταξικού αποκλεισμού και οικονομικής εκμετάλλευσης, ή μπορεί τέλος να είναι συνδυαστικά πολλά από αυτά μαζί. Σε κάθε περίπτωση η γυναικεία υπόσταση είναι που τίθεται άμεσα στο στόχαστρο της πατριαρχικής καταπίεσης μέσα στη δίνη των κρίσεων και των πολέμων, για αυτό αποφασίσαμε να μιλήσουμε για τη γυναίκα κατά προτεραιότητα.
ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΜΦΥΛΗΣ ΒΙΑΣ
Με τον όρο έμφυλη βία αναφερόμαστε σε ένα πολύπλοκο και πολυδαίδαλο φαινόμενο το οποίο αφορά στο φύλο του θύματος και περιλαμβάνει διάφορες μορφές κακοποίησης που πλήττουν συνολικά τη γυναίκα σωματικά και συναισθηματικά. «Οι εκδηλώσεις έμφυλης βίας λαμβάνουν διάφορες μορφές όπως λεκτική, σωματική, ψυχολογική/συναισθηματική κακοποίηση, βιασμό, σεξουαλική βία, σεξουαλική παρενόχληση, σεξουαλική εκμετάλλευση, σεξουαλικά βασανιστήρια, εμπορία ανθρώπων (trafficking), ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων, πρώιμο και εξαναγκαστικό γάμο, εξαναγκαστική εργασία, ενδοοικογενειακή βία, υιοθέτηση επιβλαβών στρατηγικών επιβίωσης, οικονομική βία. Οι πράξεις σεξουαλικής βίας είναι το πιο άμεσο και επικίνδυνο είδος βίας λόγω φύλου, που μπορεί να εκδηλωθεί αυθαίρετα ή να χρησιμοποιηθεί ως όπλο πολέμου κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων ή των μετακινήσεων.» (Βάιου, Πετράκη, & Στρατηγάκη, 2021). Για πρώτη φορά, όπως παρατηρείται στο απόσπασμα του βιβλίου, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ευρώπη και η ανθρωπότητα βρίσκονται αντιμέτωπες με τόσο μαζικά μεταναστευτικά κύματα και ροές πληθυσμών προς τη Δύση. Για την ακρίβεια εκτιμάται ότι το 34% αυτού του πληθυσμού που μετακινείται προς την Ευρώπη είναι γυναίκες και κορίτσια, τα οποία προσπαθούν να δραπετεύσουν από διωγμούς, βασανιστήρια, ανέχεια και πόλεμο. Είναι αυτή ακριβώς η μετακίνηση τόσο μεγάλου αριθμού ανθρώπων που έθεσε με τέτοια επιτακτικότητα το ζήτημα της έμφυλης βίας, (Βάιου, Πετράκη & Στρατηγάκη, 2021) τόσο για την πρόληψη όσο και για την αντιμετώπιση και αναγνώριση του φαινομένου.
ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ: ΜΙΑ ΣΑΦΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗ;
Είναι αναγκαίο να αποσαφηνιστεί η διάκριση ανάμεσα σε πρόσφυγες και μετανάστες, γιατί αυτή ακριβώς η επίσημη διάκριση δίνει και τη δυνατότητα στα κράτη και τους θεσμούς (εθνικούς και υπερεθνικούς) να αναπτύξουν τις ανάλογες πολιτικές διαχείρισης του μεταναστευτικού ζητήματος.
«Πρόσφυγας», σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης του ΟΗΕ του 1951 και του Πρωτοκόλλου του 1967, θεωρείται κάθε άνθρωπος που είναι αναγκασμένος να διαφύγει από τη χώρα καταγωγής του εξαιτίας μιας σειράς λόγων που σχετίζονται με διώξεις ή φόβο διώξεων σχετικά με τη φυλή, τη θρησκεία, την εθνικότητα, τη συμμετοχή σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων. Επιπλέον, στην προσφυγιά οδηγούν συχνά οι ένοπλες συγκρούσεις και διαμάχες που λαμβάνουν χώρα στην πατρίδα του, όπως και η πείνα, οι φυσικές καταστροφές, αλλά και οι υποχρεωτικοί εκτοπισμοί πληθυσμών. (Wilson, 2012, σ. 101).
«Μετανάστης», την ίδια στιγμή, θεωρείται εκείνος που από επιλογή αποφασίζει να μετακινηθεί από τον τόπο καταγωγής του με σκοπό τη βελτίωση των βιοποριστικών συνθηκών του ή την επανένωση με μέλη της οικογένειάς του. Τέλος, «μετανάστης» κρίνεται αυτός που μπορεί ανά πάσα στιγμή να επιστρέψει στον τόπο καταγωγής του χωρίς να διατρέχει κινδύνους που αφορούν την ζωή ή την ακεραιότητα του, εφόσον θα συνεχίσει να απολαμβάνει την προστασία της κυβέρνησής του.
Η θεσμική αυτή διάκριση συνεπάγεται ότι οι μετανάστες αντιμετωπίζονται σύμφωνα με τους εκάστοτε μεταναστευτικούς νόμους του κάθε εθνικού κράτους, ενώ οι πρόσφυγες από την άλλη αντιμετωπίζονται μέσα από κανόνες για το άσυλο τόσο από την εθνική νομοθεσία της κάθε χώρας όσο και από κανόνες του διεθνούς δικαίου (Edwards, 2016). Κλείνοντας, βέβαια, παρατηρεί κανείς πως στην εφαρμογή του νόμου των εθνικών κρατών στη διαχείριση του μεταναστευτικού ζητήματος, η διάκριση ανάμεσα σε πρόσφυγες και μετανάστες δίνει το πράσινο φως για την «εξαιρετική» διαχείριση των προσφύγων έναντι των μεταναστών από τις εθνικές νομοθεσίες. Ποιος είναι αυτός που ρισκάρει από ελεύθερη επιλογή να διασχίσει συχνά τη μισή υφήλιο, με ό,τι κινδύνους αυτό το ταξίδι σημαίνει, και πολύ περισσότερο για μια γυναίκα; Ποια είναι τα κριτήρια ενός έθνους κράτους ώστε να παραχωρήσει ή να μη παραχωρήσει άσυλο σχετικά με τα κίνητρα που οπλίζουν έναν άνθρωπο να αφήσει πίσω την πατρίδα του; Πώς αξιολογείται πως ο μετανάστης που επιστρέφει πίσω στον τόπο καταγωγής του απολαμβάνει την προστασία της κυβέρνησης της χώρας του έναντι του πρόσφυγα που κινδυνεύει; Μήπως -εν τέλει- αυτές οι ασάφειες στο γράμμα του νόμου είναι η πρώτη ύλη για τις αντιμεταναστευτικές πολιτικές της Δύσης τον 21ο αιώνα;
Ο όγκος στον αριθμό των ανθρώπων του μετακινούμενου πληθυσμού (των προσφύγων και των μεταναστών) δεν αρκεί ώστε να περιγράψει αποτελεσματικά τη διάσταση, το βάθος και το εύρος του ζητήματος που εξετάζουμε. Κατ’ αρχάς το ζήτημα της έμφυλης βίας είναι οικουμενικό και απλώνεται σε όλη την υφήλιο, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, τάξης, πεποιθήσεων και θρησκεύματος! Οι μαζικές μεταναστευτικές ροές από το 2015 έως σήμερα είναι σημαντικό παράδειγμα του ζητήματος που μας απασχολεί καθώς η έμφυλη βία χειροτερεύει από χίλιες δύο άλλες παραμέτρους, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονται το βίωμα του πολέμου, της απόλυτης ανέχειας, αλλά και της πρόσμιξης εθνών και φυλών που συνυπάρχουν στο ίδιο έδαφος στις χώρες υποδοχής σε συνθήκες ‘’έκτακτης ανάγκης’’ μέσα σε camps και καταυλισμούς. «Ο κάθε μετανάστης στο ταξίδι του από μία χώρα σε μία άλλη και από μία κουλτούρα σε μια άλλη βιώνει δύο διαδικασίες ταυτόχρονες. Η μία αφορά σε μία κλιμακούμενη αλλοίωση της πολιτιστικής του ταυτότητας που συνδέεται άρρηκτα με το περιβάλλον το οποίο αφήνει πίσω του». (Μάτσα, 2017, σ. 192). Όπως αναλύει ο Κ. Νασίκας[1]«γίνεται προοδευτικά ένας πρώην εαυτός. Η άλλη διαδικασία είναι εκείνη της κατασκευής του καινούργιου εαυτού, σε μια προσπάθεια να αναπνεύσει στο καινούργιο πολιτιστικό περιβάλλον». (Μάτσα, 2017, σ. 192)
ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Το βίωμα συχνά διαφωτίζει καλύτερα από κάθε θεωρητική ή αναστοχαστική απεικόνιση. Συνεπώς, το λόγο έχουν δύο γυναίκες, η πρώτη από τις κουρδικές περιοχές της Τουρκίας, η Μεχράν, η δεύτερη από το Αφγανιστάν, η Ραμέζ, οι οποίες έχουν καταθέσει το βίωμα τους.
Η Μεχράν βρίσκεται πια 15 χρόνια στην Ελλάδα, είναι 40 χρόνων, μιλάει πολύ καλά την ελληνική γλώσσα και εργάζεται ως μεταφράστρια σε ΜΚΟ φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών. Αναγκάστηκε να αφήσει πίσω την πατρίδα της εξαιτίας πολιτικών συγκρούσεων και πολιτικών δυσχερειών που δυσκόλευαν τη ζωή της εκεί. Οι στρατιωτικές συγκρούσεις στα νοτιοανατολικά της Τουρκίας με το γνωστό κουρδικό ζήτημα που υπάρχει από καταβολής του τουρκικού κράτους δυσχέραιναν τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων στην ευρύτερη περιοχή, τόσο σε πολιτικά όσο και σε ανθρώπινα δικαιώματα. Πρόκειται για μια κατάσταση που είναι ακόμα πιο δυσβάσταχτη για την γυναίκα που βρίσκεται σε υποτιμημένη θεση. Η έναρξη δε του εμφυλίου πολέμου στη Συρία και η τακτική υποστήριξη των ΗΠΑ στους Κούρδους όξυνε τις ένοπλες συγκρούσεις καθώς η Τουρκία ήθελε και θέλει να αποτρέψει με κάθε τρόπο την αναγνώριση επίσημου κουρδικού κράτους. Σε ερώτηση για τις συνθήκες ζωής της εδώ, στην Ελλάδα, απάντησε πως είναι εξαντλημένη να απολογείται για ποιο λόγο βρίσκεται εδώ, αν έχει χαρτιά και πάει λέγοντας. Μας μίλησε για συζητήσεις που την κουράζουν, που την αναγκάζουν να δίνει διαρκώς εξηγήσεις. Στη συνέχεια μας μίλησε για τους αγώνες των γυναικών στον τόπο της. Μας εξήγησε ότι οι γυναίκες εκεί έχουν δώσει και δίνουν ακόμα μάχες για τα δικαιώματά τους, ενάντια ακόμα και στο κράτος – πατέρα και σύζυγο, και πως με αυτούς τους αγώνες τα πράγματα έχουν αλλάξει, η καταπίεση όμως καταδυναστεύει ακόμα τις ζωές των γυναικών. Στις κουρδικές επικράτειες της Τουρκίας επικρατεί γενικευμένη υποβάθμιση, δεν υπάρχουν σχολεία και υγεία, ενώ ο ρόλος της θρησκείας είναι καταλυτικός. Πολλά κορίτσια συχνά αναγκάζονται να παντρευτούν αμέσως μόλις ολοκληρώσουν το δημοτικό σχολείο. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Ελλάδα, η Μεχράν, βρέθηκε αντιμέτωπη με την καραντίνα και την αστυνομοκρατία, καταστάσεις που αναβίωσαν το τραύμα της. Ο φόβος και το στρες μιας πόλης, της Αθήνας, αστυνομικά επιτηρούμενης έμοιαζε να την φέρνει ένα βήμα πριν την αυτοκτονία. Δεν είχε το σθένος να γίνει δεύτερη φορά πρόσφυγας, δεν είχε τη δύναμη για άλλη μια χώρα, να αρχίσει πάλι από το μηδέν. Μας μίλησε, τέλος, για τον τρόπο που οι γυναίκες στα κρατητήρια, τις φυλακές, τους δρόμους επικοινωνούν με τα μάτια, κι ας μη μοιράζονται την ίδια γλώσσα, τον ίδιο πολιτισμό, την ίδια θρησκεία. Μας μίλησε για την αναγκαιότητα της γυναικείας αλληλεγγύης, της αλληλοβοήθειας και της υποστήριξης της μίας για την άλλη, τη μόνη εγγύηση, όπως μας είπε, ώστε οι γυναίκες να κατακτήσουν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος και της ζωής τους. Η Μεχράν θέλει οι ίδιες οι γυναίκες να αποφασίζουν για τον άνδρα τους, τη μόρφωσή τους, την εργασία τους, τη ζωή τους.
Η Ραμέζ είναι 19 χρονών και κατάγεται από το Αφγανιστάν. Ξεκίνησε από το Ιράν για την Τουρκία με τα πόδια και έπειτα με βάρκα από την Τουρκία για την Ελλάδα όπου και διαμένει τον τελευταίο ενάμιση χρόνο. Δεν μιλάει καθόλου ελληνικά και τα ελάχιστα αγγλικά που γνωρίζει τα έμαθε κατά την διάρκεια του ταξιδιού της έως εδω. Το βίωμά της κατά τη διάρκεια του ταξιδιού είναι σκληρό. Οι διακινητές ‘’κάνανε ότι θέλανε’’ στο δρόμο, ασκούσαν λεκτική βία, ενώ βίασαν κι ένα κορίτσι. Η Ραμέζ κατακλύζεται απο το συναίσθημα της μοναξιάς, «είμαι μόνη εδώ», μας είπε, ενώ μαζί με τη συγκάτοικό της νοικιάζουν στην Αθήνα ένα δωμάτιο με ένα κρεβάτι, αποκλειστικά για να κοιμούνται, για 125 ευρώ το μήνα. Το πέρασμα από τα μονοπάτια της Μόριας την εξέθεσε σε μεγάλους κινδύνους, η σεξουαλική κακοποίηση από το μοναδικό πέρασμα της Μόριας ήταν κάτι κανονικό. Η γυναίκα δήλωσε πως βρίσκεται εδώ, στην Ελλάδα, γιατί προσπαθεί να στηρίξει την οικογένεια της πίσω στην πατρίδα της, το Αφγανιστάν. Μας περιέγραψε την κατάσταση και τις συνθήκες ζωής της στο Αφγανιστάν. Οι γυναίκες εκεί δεν μπορούν να φοράνε ό,τι θέλουν, δεν μιλάνε ελεύθερα, για κάθε απόφαση είναι αναγκασμένες να παίρνουν την έγκριση του πατέρα ή του συζύγου, και χωρίς αυτή την άδεια είναι εκτεθειμένες στη σωματική κακοποίηση και βία. Οι γυναίκες εκεί δεν έχουν πρόσβαση στο σχολείο, ενώ ζουν ένα καθεστώς μόνιμης ανελευθερίας. Ιδιαίτερα μετά τον Αύγουστο του 2021 που οι Ταλιμπάν κατέλαβαν την εξουσία στο Αφγανιστάν, οι γυναίκες έχουν μετατραπεί σε πολίτες “δεύτερης κατηγορίας” χωρίς να τους επιτρέπονται βασικά δικαιώματα όπως αυτό της μόρφωσης και της εργασίας ενώ ακόμα και η μετακίνησή τους στο δημόσιο χώρο γίνεται υπό την προϋπόθεση ότι όλο το σώμα και το πρόσωπο είναι καλυμμένα με μπούρκα.
Η Ραμέζ έχει τις δικές της επιθυμίες: θέλει να μάθει καλά την ελληνική γλώσσα για να επικοινωνεί με τους ανθρώπους εδώ και θέλει επίσης να μάθει τους κανόνες της χώρας που ζει, την Ελλάδα, για να συνυπάρχει ισότιμα και όμορφα με τους συμπολίτες της (Κανατά, 2021)[2]
Η ΕΜΦΥΛΗ ΒΙΑ ΣΕ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ
Όπως αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία τα φαινόμενα έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα εμφανίζονται μαζικότερα στον προσφυγικό πληθυσμό σε σύγκριση με τον ντόπιο. Οι εκδηλώσεις έμφυλης βίας στον προσφυγικό πληθυσμό περιλαμβάνουν πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένων των εγκλημάτων τιμής και των εξαναγκαστικών γάμων, τα οποία συχνά πηγάζουν από τον παραδοσιακό ρόλο των γυναικών σε πολλές κοινωνίες και την υποδεέστερη κοινωνική θέση των γυναικών σε σχέση με τους άντρες. Η έμφυλη βία και ο τρόπος με τον οποίο αυτή εκδηλώνεται σχετίζεται με την κοινωνική, οικονομική, νομική και πολιτική υποτίμηση των γυναικών έναντι των ανδρών, που περιλαμβάνουν τη χρήση εξουσιαστικών συμπεριφορών από μέρους των τελευταίων ως μέσο άσκησης κοινωνικού ελέγχου επί των γυναικών που την υφίστανται. Επιπροσθέτως, σε διάφορες κοινωνίες και πολιτισμούς οι γυναίκες έχουν ελλιπή πληροφόρηση γύρω από τα δικαιώματά τους, και δε γνωρίζουν σε ποιό φορέα πρέπει να αποτανθούν για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων αυτών. Μερικοί μόνο από τους λόγους που συντρέχουν για την αυξημένη ευαλωτότητα και τον κίνδυνο ως προς την εκδήλωση των περιστατικών έμφυλης βίας στον προσφυγικό πληθυσμό έχουν να κάνουν με το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, τις συνθήκες απόλυτης φτώχειας και την απουσία ασφαλούς στέγης, τη μορφωτική ανεπάρκεια, την ανασφάλεια και το φόβο, τη δυσκολία στην πρόσβαση σε πληροφορίες για την αντισύλληψη και την καθολική οικονομική εξάρτηση από τον σύζυγο, τον αδελφό ή τον πατέρα. (Βάιου, Πετράκη, & Στρατηγάκη, 2021). Σε ένα «μικροεπίπεδο» στην ανάλυσή μας η βία που αφορά στο φύλο του θύματος εμποδίζει την ένταξη των γυναικών προσφύγων και μεταναστριών στην κοινωνία. Ο υποσκελισμός της γυναίκας έναντι του άντρα συντελείται μέσα στην ίδια την αναπαραγωγή της πατριαρχικής οικογένειας, είναι εκεί που οι γυναίκες ακρωτηριάζονται ως προς τις δεξιοτεχνίες τους, ακόμα και ως προς τις συναισθηματικές τους ανάγκες. Σε ένα «μέσο επίπεδο» η έμφυλη βία, μέσα στο ίδιο πλαίσιο της πατριαρχικής οικογένειας, βαθαίνει πολλαπλάσια τα συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας μέσα στη σκέπη της οικογενειακής συνύπαρξης, ενώ στην περίπτωση ύπαρξης παιδιών προκύπτει κίνδυνος αναστάτωσης της ψυχοκοινωνικής τους κατάστασης. Ο ρόλος της γυναίκας ως μητέρας πια διπλασιάζει την οδύνη της έμφυλης καταπίεσης. Τέλος, σε ένα «μακροεπίπεδο», η έμφυλη βία ανοίγεται στο διάχυτο κοινωνικό πεδίο, πλάθοντας τα στερεότυπα της ανισότητας των φύλων, γεγονός που αυξάνει τα επίπεδα της εγκληματικότητας σε βάρος των γυναικών. Η βία που συνδέεται με το φύλο, από το σπίτι στη δουλειά και από την κοινωνία πίσω στο σπίτι, αναπνέει και αναπαράγεται σε κάθε κύτταρο της πατριαρχικής κοινωνίας. (CCM-GBV, 2019, σ. 17)
ΒΙΑ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ
Στους τόπους προέλευσης των μεταναστριών και προσφύγων γυναικών η έμφυλη καταπίεση εντοπίζεται σε ποικίλους χώρους στο κοινωνικό σώμα και εκδηλώνεται με διάφορες βίαιες μορφές. Συναντά κανείς ενδοοικογενειακή βία, μια μορφή βίας η οποία αποτελεί ένα κρυφό έγκλημα, καθώς λαμβάνει χώρα σε μια ιδιωτική σφαίρα (σπίτι) και είναι ένα έγκλημα επαναλαμβανόμενο. Σε αυτό το τοπίο της έμφυλης καταπίεσης εκφράζεται η επίδειξη δύναμης και η απόπειρα ελέγχου πάνω στα θύματα. Άλλη μία μορφή βίας που συχνά συναντάται είναι τα εγκλήματα τιμής. Η βία στο όνομα της τιμής χρησιμοποιείται για τη διαφύλαξη της πατριαρχικής υπεροχής και την πειθάρχηση των γυναικείων σωμάτων. Ενώ δεν υπάρχει διαπολιτισμικός ορισμός των εγκλημάτων αυτών και ενώ συχνά ταξινομούνται ως περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, μπορούμε να αναφέρουμε μερικά ενδεικτικά: αναγκαστικός γάμος (ακόμα και ανήλικων κοριτσιών και συχνά όταν ο γάμος χρησιμεύει ως εισιτήριο μετανάστευσης), αναγκαστική άμβλωση, δοκιμή παρθενίας. Ακόμα, σε περίπτωση που η γυναίκα επιχειρήσει να δραπετεύσει από το κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον κινδυνεύει να απαχθεί ή και να φυλακιστεί από το συγγενικό της περιβάλλον. Επιπλέον, στο πλαίσιο της δημόσιας αιδούς, εκεί που κρίνεται πως η γυναίκα εκθέτει και ντροπιάζει την εικόνα και την τιμή της οικογένειας συχνά ακολουθεί η ποινή του θανάτου. Άλλες μορφές βίας περιλαμβάνουν βιασμούς, επιθέσεις με καυστικά υγρά, αναγκαστικές εξώσεις και σε μερικές περιπτώσεις ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων. Τέλος, το κεφάλαιο της σεξουαλικής βίας μοιάζει να είναι συνεχές και αδιάλειπτο ξεκινώντας από τη χώρα προέλευσης, συνεχίζοντας στο δρόμο της διαφυγής (σεξουαλικές επιθέσεις από ληστές, συνοριοφύλακες, αιχμαλωσία για εμπορία από διακινητές), αλλά και τη χώρα προορισμού (σεξουαλικές επιθέσεις, καταναγκαστική πορνεία, σεξ επιβίωσης, σεξουαλική κακοποίηση αποχωρισμένων παιδιών σε αναδοχή) (CCM-GBV, 2019, σσ. 20-30).
ΒΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΔΙ ΔΙΑΦΥΓΗΣ
Το ταξίδι προς την Ευρώπη επιφυλάσσει ξανά βία για τις γυναίκες, ο δρόμος για τον προορισμό, όπως μαρτυρούν πολλές από αυτές, είναι γεμάτος κινδύνους. Ο κίνδυνος προσωποποιείται στους διακινητές και σε όσους αναλαμβάνουν την περάτωση του ταξιδιού. Η σεξουαλική εκμετάλλευση είναι το αναγκαίο τίμημα αυτών των γυναικών, και δη των πιο φτωχών, καθώς αναγκάζονται να συνάψουν σεξουαλικές σχέσεις ως αντάλλαγμα για το πέρασμα στον τόπο προορισμού τους. Οι σύγχρονες αντιμεταναστευτικές πολιτικές των εθνών κρατών, και συχνά με το πρόσχημα της εξάλειψης της βίας εναντίον των γυναικών προσφύγων και μεταναστριών υπό το οποίο προωθούνται, έχουν ως αποτέλεσμα βίαιες επαναπροωθήσεις και δολοφονίες στα χωρικά και θαλάσσια σύνορα. Έτσι, όμως, τα κόστη μετακίνησης αυξάνονται, μαζί αυξάνονται και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για τα γυναικεία σώματα, άρα και ο κίνδυνος σεξουαλικής κακοποίησης που συνεπάγεται για τις περισσότερες από αυτές τις γυναίκες. Παρ’ όλα αυτά, η βία από την πλευρά των διακινητών δεν είναι ο μοναδικός κίνδυνος που διατρέχουν οι μετανάστριες που προσπαθούν να διασχίσουν τα σύνορα. Για παράδειγμα υπάρχουν πολλές μαρτυρίες γυναικών, προσφύγων και μεταναστριών, που περιγράφουν ότι είχαν πέσει θύματα βίας από ανθρώπους της τουρκικής αστυνομίας και ακτοφυλακής καθώς διέσχιζαν την επικράτεια, στην προσπάθειά τους να προσπελάσουν τα ελληνικά σύνορα. (Freedman, 2016, σσ. 21-22). Η τραγωδία στα ανοιχτά της Πύλου το 2023, με εκατοντάδες πνιγμένους ανθρώπους στα ελληνικά θαλάσσια ύδατα, ανάμεσά τους γυναίκες και παιδια που βρίσκονταν κλειδαμπαρωμένοι στα αμπάρια του πλοίου και βρήκαν φρικτό θάνατο, εκφράζει την καρδιά της διαχείρισης του μεταναστευτικού ζητήματος από τη μεριά του δυτικού κόσμου.
ΒΙΑ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ
Είναι σοκαριστικό ότι άνθρωποι που έχουν προσπελάσει τις πιο επικίνδυνες ζώνες του πλανήτη εξακολουθούν να βρίσκονται σε κίνδυνο ακόμα κι όταν φτάνουν στα ευρωπαϊκά εδάφη. Γυναίκες και κορίτσια, που είχαν ταξιδέψει μόνες ή συνοδευόμενες μόνο από τα παιδιά τους, αντιμετώπισαν πολλούς κινδύνους στις περιοχές μετακίνησης και στα camps υποδοχής, όπως στην Ουγγαρία, την Κροατία και την Ελλάδα. Τις περισσότερες φορές ήταν αναγκασμένες να κοιμούνται ανάμεσα σε εκατοντάδες πρόσφυγες άντρες, ενώ σε πολλές περιπτώσεις προτιμούσαν να βρουν κατάλυμα σε απομακρυσμένες περιοχές στην ύπαιθρο ή κοντά στη θάλασσα γιατί ένιωθαν πιο ασφαλείς. Γυναίκες καταθέτουν επίσης ότι ήταν υποχρεωμένες να χρησιμοποιούν τις ίδιες τουαλέτες με τους άντρες και έπεφταν θύματα κακοποίησης, καθώς έκαναν χρήση αυτών των κοινών χώρων. Ορισμένες γυναίκες έφταναν στο σημείο να λαμβάνουν επικίνδυνα μέτρα για την υγεία τους, όπως αποφυγή φαγητού και νερού, ώστε να μη χρειαστεί να πάνε στις τουαλέτες όπου ένιωθαν ανασφάλεια (Amnesty International, 2016). Η πρόσβαση σε υγειονομική φροντίδα και ρουχισμό ήταν ελλιπής έως ανύπαρκτη. Τέλος, η δυσκολία στη χρήση της ελληνικής ή αγγλικής γλώσσας δυσχεραίνει την επικοινωνία, με αποτέλεσμα την εσωτερίκευση του φόβου και τη στέρηση όλων των δικαιωμάτων τους.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η γυναικεία καταπίεση φαίνεται να απλώνεται σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η ένταση όμως της πατριαρχικής βίας και οι μορφές με τις οποίες αυτή ασκείται μοιάζει να εξαρτάται άμεσα από παραμέτρους που έχουν να κάνουν με την ταξική υποτίμηση και τα επίπεδα της οικονομικής ανέχειας, τις πολεμικές συρράξεις και την τρομοκρατία, ακόμα περισσότερο όταν αυτή η ταξική βία και οι στρατιωτικές συγκρούσεις μπολιάζονται από ένα θρησκευτικό φονταμενταλισμό, τόσο μουσουλμανικό όσο και χριστιανικό. Ο φυλετικός ρατσισμός των ντόπιων πληθυσμών στα ευρωπαϊκά εδάφη, που συχνά υπηρετεί υλικά συμφέροντα, πολλαπλασιάζει το μαρτύριο των προσφύγων και μεταναστών. Μέχρι και στο δυτικό κόσμο η συντηρητική αναδίπλωση στα πολιτικά πράγματα επαναφέρει στο δημόσιο λόγο την απαγόρευση των αμβλώσεων από τη μία, όσο την ίδια στιγμή ευρωπαϊκά κράτη παραβιάζουν την αυτοδιάθεση των γυναικών στην ένδυση στο όνομα μιας υποκριτικής δυτικοκεντρικής – πολιτισμικής – ”ανωτερότητας” και ”ελευθεριότητας”. Η βαναυσότητα στην άσκηση της έμφυλης βίας στη γυναίκα πρόσφυγα ή μετανάστρια έρχεται να συνδεθεί άμεσα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει. Οι συνθήκες διαβίωσης και οι οικονομικές δυνατότητες στην ικανοποίηση των αναγκών και των μέσων, μειώνουν ή αυξάνουν την ένταση και τους τρόπους με τους οποίους τα φαινόμενα της έμφυλης βίας εκδηλώνονται. Η πατριαρχική καταπίεση, από βιασμούς μέχρι γυναικοκτονίες, δεν είναι ”προνόμιο” των μη δυτικών κοινωνιών.Η πατριαρχική βία είναι ένα παγκόσμιο διαταξικό φαινόμενο που αφορά στο φύλο της γυναίκας, αλλά οι επιπτώσεις του είναι και ταξικές. Ακόμα και η στέρηση της ελευθερίας είναι επίπτωση της οικονομικής ανέχειας, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την κατάσταση της υγείας. Οι κρίσεις και το βάθεμα των διακρατικών ανταγωνισμών αναπότρεπτα θα γεννούν και μεταναστευτικά ρεύματα και προσφυγιά. Η συμπεριληπτικότητα στη συνύπαρξη των ανθρώπων με τις ιδιαιτερότητες που τους χαρακτηρίζουν, πλάι στο αίτημα για ειρήνη, η παιδεία και η μόρφωση που εκφράζονται στο σεβασμό του ανθρώπου για τον άνθρωπο, είναι όλα αναγκαία για την αρμονική συμβίωση ανθρώπων και πληθυσμών. Είναι σαφές ότι η προσφυγιά και ο ξεριζωμός πλήττει τον άνθρωπο που το βιώνει, αλλά οι αποφάσεις παίρνονται βάσει της συνέχισης της πολιτικής με άλλα μέσα, τον πόλεμο. Πριν, λοιπόν, ξεκινήσουμε να μιλάμε για ευπρόσδεκτους και μη, για ‘’πρόσφυγες’’ και ‘’λαθρομετανάστες’’ καλό είναι να κατανοήσουμε το φαινόμενο στην πηγή του και να συμπράξουμε ως προς την εκρίζωση των αιτιών που το γεννούν. Η αναγνώριση της ισοτιμίας της γυναίκας έναντι του άντρα, πέρα από τη φυλή, τη θρησκεία και την τάξη, το ξεπέρασμα της έμφυλης βίας, διαπερνά το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης στην ολότητά του και είναι ένα από τα επίδικα για την πανανθρώπινη χειραφέτηση.
Βιβλιογραφία
Amnesty International. (2016, Ιανουαρίου 18). Female refugees face physical assault, exploitation and sexual harassment on their journey through Europe. Ανάκτηση από amnesty.org: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2016/01/female-refugees-face-physical-assault-exploitation-and-sexual-harassment-on-their-journey-through-europe/(πρόσβαση στις 29/12/2023)
CCM-GBV. (2019). Έμφυλη βία κατά γυναικών προσφύγων και αιτουσών άσυλο – Εκπαιδευτικό εργαλείο. SOLWODI. Ανάκτηση από https://www.gcr.gr/media/k2/attachments/training_manual_ccm-gbv_el.pdf(πρόσβαση στις 29/12/2023)
Edwards, A. (2016, Ιουλίου 11). ‘Πρόσφυγας’ ή ‘μετανάστης’ – Ποιος όρος είναι ο σωστός;. Ανάκτηση από unhcr.org: https://www.unhcr.org/gr/12771-prosfygas_i_metanastis.html?__cf_chl_tk=t0MW5XzyZ7KdsXuy6FXK4BlVfde3rMXJn9jyYXpkxyg-1703856156-0-gaNycGzND1A(πρόσβαση στις 1/1/2024)
Freedman, J. (2016). “Sexual and gender-based violence against refugee women: a hidden aspect of the refugee “crisis”. Reproductive Health Matters, 24, 18-26. doi:10.1016/j.rhm.2016.05.003
Wilson, A. (2012). “Trafficking Risks for Refugees.” Societies without borders, 7(1), 100-118.
Βάιου, Ν., Πετράκη, Γ., & Στρατηγάκη, Μ. (Επιμ.). (2021). Έμφυλη βία- Βία κατα των γυναικών. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Κανατά, Β. (2021). Συνεντεύξεις προσφυγισσών και μεταναστριών. Δίκτυο Αλληλεγγύης Κοινωνικών Ιατρείων. Ανάκτηση από https://www.youtube.com/live/_F5nt8xPHCs?feature=shared
Μάτσα, Κ. (2017). “Ψυχική υγεία των προσφύγων-μεταναστών”. Τετράδια Ψυχιατρικής, 189-194.
[1] Ο Κωστας Νασίκας είναι ψυχαναλυτής και μέλος της Γαλλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Διδάσκει στο πανεπιστήμιο της Lyon-1 και είναι υπεύθυνος του “Οίκου του Εφήβου” της Λιον.
[2] Οι μαρτυρίες των γυναικών είναι αληθινές και πάρθηκαν από την Β. Κανατά στα πλαίσια εκδήλωσης του Δικτύου Αλληλεγγύης Κοινωνικων Ιατρείων το 2021
