Μια ελαφριά γροθιά στο γραφειάκι του Λογοκριτή
«Κανείς δεν εξοργίζεται από μία ανίατη αρρώστια ή από μια φυσική καταστροφή. Το συναίσθημα της οργής στον άνθρωπο ενεργοποιεί μοναχά η έλλειψη δικαιοσύνης.»
H. Arendt, Περί βίας
Μια μικρή αλλά σημαντική νίκη επετεύχθη στο πεδίο της ελευθερίας της έκφρασης. Μια ελαφριά πυγμή στο γραφειάκι του Λογοκριτή, τον τρόμαξε πιο πολύ από το τηλεφώνημα του Αφεντικού του.
Την Κυριακή 31 Ιανουαρίου στις 10 το βράδυ, το πολύμορφο κίνημα που αντέδρασε στην απόφαση διακοπής της παράστασης «Η Ισορροπία του Nash» κατόρθωσε να επιβάλει την είσοδό του στην κλειδωμένη αίθουσα στο Ρεξ της Πανεπιστημίου που φιλοξενεί την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, και να παρακολουθήσει τους ηθοποιούς στην τελευταία προγραμματισμένη παράσταση του έργου.
Ας πιάσουμε τα πράγματα από την αρχή. Για δέκα μέρες παιζόταν στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου η παράσταση «Η Ισορροπία του Nash», βασισμένη εν μέρει στους «Δίκαιους» του Αλμπέρ Καμύ και εν μέρει στο βιβλίο «Η μέρα εκείνη» του Σάββα Ξηρού. Οι σφοδρές -μηντιακές κατά βάση- αντιδράσεις ξεκίνησαν καθυστερημένα, και αποκορυφώθηκαν την τελευταία εβδομάδα της παράστασης. Καθώς η νεοφιλελεύθερη ακροδεξιά που λυμαίνεται τον τόπο τα τελευταία χρόνια δεν φημίζεται για τη θεατροφιλία της, χρειάστηκε η ενοχλημένη παρέμβαση του Αμερικανού πρέσβη(!) στην Αθήνα για να πυροδοτηθεί το κύμα ελέγχου ποιότητας και ιδεολογικής καθαρότητας των καλλιτεχνικών έργων! Το θέμα θα μπορούσε να είχε λήξει εκεί, με μία ανακοίνωση του ΥΠΠΟ ότι ο κύριος πρέσβης υπερέβη τα εσκαμμένα και κατά πολύ τις αρμοδιότητές του. Όμως η υποχωρητικότητα και δουλικότητα των κυβερνώντων έχει γεμίσει τα μυαλά των διαφόρων εκπροσώπων των δανειστών ιδέες και αυταπάτες αποικιοκρατικού μεγαλείου. Μέσα από πρόθυμες γραφίδες, υστερικά ΜΜΕ, συλλόγους θυμάτων τρομοκρατίας, τους #osedo (πρώην #MenoumeEvropi) και λοιπούς δεξιούς που αναζητούν απεγνωσμένα ευκαιρίες αντιπολίτευσης, άστραψε ένα αίτημα: να κατέβει η παράσταση άμεσα, και οι συντελεστές να διαπομπευθούν και να απολογηθούν ως συμπαθούντες την τρομοκρατία.
Αν η μισαλλοδοξία και η ακρότητα των επιχειρημάτων, η άγνοια για τα καλλιτεχνικά ζητήματα και η απλουστευτική σκέψη ήταν ως ένα βαθμό αναμενόμενα, αυτό που άφησε εμβρόντητο τον καλλιτεχνικό κόσμο (κι όχι μόνο) ήταν η ανταπόκριση σε αυτά τα επιχειρήματα του καλλιτεχνικού διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου, του γνωστού σκηνοθέτη Στάθη Λιβαθινού, διορισμένου από τον ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο προοδευτικής καλλιτεχνικής διεύθυνσης. Ο κύριος διευθυντής, παρόλο που είχε δώσει αρχικά έγκριση να παιχτεί το έργο (στο οποίο απέμεναν 4 ακόμη προγραμματισμένες παραστάσεις), μετά τις αντιδράσεις αποφάσισε να το κατεβάσει άμεσα, ικανοποιώντας σπασμωδικά το αίτημα όσων ζητούν απαγορεύσεις δημοσίευσης κειμένων «που προέρχονται από εγκληματίες». Συνήθως, τέτοιες αντιδράσεις βοηθούν μόνο στο να μοσχοπουλάνε τα βιβλία που ενίοτε βγάζουν οι κατάδικοι για τρομοκρατία, αφού το ενδιαφέρον του κοινού εξάπτεται ακόμη περισσότερο. Κι όμως, το 2012 στο Χυτήριο, κατόρθωσαν -για πρώτη φορά στα μνημονιακά χρόνια- να κατέβει η τότε «βλάσφημη» παράσταση Corpus Christi – αλλά όχι χωρίς να κινητοποιήσουν κυβέρνηση –εκκλησία –ΜΑΤ -τάγματα εφόδου της Χρυσής Αυγής-ρασοφόρους ακροδεξιούς. Τώρα -λόγω της εκστρατείας εθνικής συμφιλίωσης που έχει εκπονήσει η κυβέρνηση- τα υστερικά αιτήματα βρήκαν και πάλι στόχο και μάλλον… τρομοκράτησαν τον κ. Λιβαθινό, αφού θεώρησε ότι το θέατρο, οι θεατές και οι ηθοποιοί απειλούνται ακόμα και από ρουκέτες! Έτσι τουλάχιστον είπε ο ίδιος σε συνέντευξή του, ενώ στην επίσημη ανακοίνωση μιλούσε γενικώς για «απειλές» (μάλλον εννοούσε από τους χορηγούς του).
Η αντίδραση ήταν άμεση, μαζική και πολύμορφη και γέμισε αισιοδοξία όσους συμμετείχαν στις συγκεντρώσεις, καθώς είχε κάτι από τα παλιά. Οι ίδιοι οι συντελεστές της παράστασης αλλά και όλα τα σωματεία του χώρου, προς τιμήν τους, έβγαλαν αμέσως καταγγελίες. Αν είχαν καταφέρει να βγάλουν και μια στάση εργασίας όλων των ηθοποιών ή έστω να έρθουν οργανωμένα στις συγκεντρώσεις, τότε θα τα είχαν πάει περίφημα. Το μήνυμα ήταν εντούτοις σαφές: κανείς δεν πρόκειται να ανεχθεί ένα δεύτερο Χυτήριο, στο μεγαλύτερο θέατρο της χώρας.
Σε πάρα πολλά θέατρα διαβάστηκαν καταγγελίες από τους ηθοποιούς ενάντια στο κατέβασμα της παράστασης. Ανατριχίλα προκαλούν οι περιγραφές θεατών από εκείνη την παράσταση του «Βίου του Γαλιλαίου» του Μπρεχτ, στο ίδιο το θέατρο Ρεξ. Οι ηθοποιοί παραλίγο να έρθουν σε σύρραξη με το κοινό που τους γιούχαρε (!) και δεν τους άφηνε να διαβάσουν την καταγγελία τους. Όλα αυτά συνέβησαν σε έργο του Μπρεχτ με θέμα την επιστημονική ελευθερία και τη λογοκρισία -απλά θλιβερή άγνοια περί θεάτρου. Γενικώς, η όλη υπόθεση φανερώνει πόσο μεγάλη απόσταση έχουν οι οπαδοί της λογοκρισίας από το θέατρο και την τέχνη. Τι να σημαίνει άραγε το επιχείρημά τους «να μην ανεβαίνουν έργα εγκληματιών γιατί τους διαφημίζουν»; Τι να πει κανείς τότε για τον Ζενέ ή τον Μάρλοου, και το ιστορικό παραβατικότητάς τους; Να γνωρίζουν ότι δεν υπάρχουν έργα που διαφημίζουν την τρομοκρατία γιατί δεν λειτουργεί έτσι η τέχνη –η τέχνη σε βάζει να σκέφτεσαι και να νοιώθεις, όχι να αγοράζεις ό,τι βλέπεις- το μπερδεύουν με τα διαφημιστικά στην τηλεόραση!
Η ανακοίνωση του Δ.Σ. του Εθνικού Θεάτρου θα αδειάσει τον Λιβαθινό για την διακοπή του έργου: «Ο Αισχύλος θα περνούσε πολύ άσχημα, αν ήταν σύγχρονός μας, επειδή είχε την τόλμη στους “Πέρσες” να εστιάσει στον πόνο και στο θρήνο των εχθρών και μάλιστα λίγα χρόνια αφότου αυτοί είχαν κατακάψει τη χώρα του.»
Είχε ήδη βγει κάλεσμα σε όλα τα social media για συγκέντρωση έξω από το Ρεξ, για να παίξουν οι ηθοποιοί την παράσταση ακόμα και στο δρόμο αν χρειαζόταν. Χίλια άτομα συγκεντρώθηκαν και γέμισαν την είσοδο και το πεζοδρόμιο του Ρεξ. Δεκάδες ηθοποιοί, μουσικοί, κινηματογραφιστές, συγγραφείς, καλλιτέχνες βρέθηκαν κοντά τους.
Ο Λιβαθινός δεν είχε παρά να πάρει πίσω την απόφαση και να αφήσει να διεξαχθεί κανονικά η παράσταση. Ίσως πιο κανονικά από ό,τι έπρεπε, αφού προσπαθούσε να ταλαιπωρήσει τον κόσμο μέχρι τελευταία στιγμή, με απόπειρες να δώσει μια αίσθηση λειτουργικής κανονικότητας – που φυσικά είχε ο ίδιος πρώτος εξανεμίσει. Αποτέλεσμα, να μην μπει μέσα στην αίθουσα μεγαλύτερος αριθμός από την προβλεπόμενη χωρητικότητα καθήμενων. Μικρό το κακό, γιατί ο υπόλοιπος κόσμος κάθισε υπομονετικά έξω στο δρόμο, μέχρι να τελειώσει η παράσταση και η ακόλουθη συζήτηση, λειτουργώντας ενεργά ως περιφρούρηση μιας θεατρικής παράστασης που της άξιζε να νικήσει, και νίκησε.
Εμείς ήμασταν εκεί, και κατορθώσαμε να δούμε την πολυσυζητημένη παράσταση ώστε να σας παρουσιάσουμε και το ίδιο το έργο, εκτός από τα γεγονότα που το σημάδεψαν. Η παράσταση ξεκινάει και τελειώνει με σκηνές από το θεατρικό έργο του Αλμπέρ Καμύ «Οι Δίκαιοι» που αφορά μια τρομοκρατική ομάδα στην τσαρική Ρωσία του 1905. Ο αρχιεκτελεστής της ομάδας αποτυγχάνει στο στόχο του -τη δολοφονία του Μέγα Δούκα- μπροστά στο ηθικό δίλημμα να σκοτώσει μαζί και τα δύο μικρά ανίψια του Δούκα που τον συνοδεύουν. Το δίλημμα αυτό –μολονότι ελάχιστα αληθοφανές για το χωροχρονικό πλαίσιο που το τοποθετεί ο Καμύ- είναι εύγλωττο και πειστικό και διατρέχει όλο το έργο: «καμία ιδέα δεν είναι αρκετά δυνατή ώστε να δικαιούται να αφαιρέσει τη ζωή ενός αθώου». Το κυρίως μέρος της παράστασης προέρχεται από τα απομνημονεύματα του Ξηρού από τις ημέρες της εντατικής του Ευαγγελισμού. Χρησιμοποιεί τις τεχνικές του θεάτρου-ντοκουμέντο (docudrama), σύγχρονης και ανερχόμενης θεατρικής μεθόδου κατά την οποία αυτούσια αληθινά ντοκουμέντα εντάσσονται στον θεατρικό λόγο και τη δράση, για να μεταφέρει τις συνθήκες κράτησης, εξαναγκασμού και αλλοίωσης της θέλησης του σακατεμένου και τυφλού Ξηρού, με χρήση παραισθησιογόνων φαρμάκων και ενός συνονθυλεύματος «καλών» και «κακών» ιατρών, ανακριτών και μπάτσων. Το δεύτερο αυτό μέρος «εξισορροπεί» την ιδεολογική στάση των δημιουργών απέναντι στο θέμα της βίας, κρατικής και εξεγερτικής (εξ ου και ο τίτλος της παράστασης με αναφορά στον μαθηματικό John Forbes Nash, Jr). Ξεδιπλώνει, δηλαδή, και αντιγυρίζει στην εξουσία το δεύτερο μεγάλο ιδεολογικό μήνυμα της παράστασης: «κανένα δικαϊικό σύστημα δεν μπορεί να μετέρχεται οποιουδήποτε μέσου για την απόσπαση μιας κατάθεσης από έναν ύποπτο».
Το όλο εγχείρημα είναι «ισορροπημένο» και μετριοπαθές, θεατρικά και ιδεολογικά και –αν δεν γνωρίζαμε τα γεγονότα- κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι θα πυροδοτούσε τέτοια οργή. Αλλά σίγουρα οι περισσότεροι που μιλούσαν και πολιτικολογούσαν για αυτό, δεν είχαν μπει στον κόπο να δουν την παράσταση. Ακόμα όμως και αν ήταν πολύ πιο ακραίο, αισθητικά και ιδεολογικά, ακόμα και αν ανήκε σε αντίθετη ιδεολογική κατεύθυνση, ουδείς δικαιούται να λογοκρίνει ένα έργο τέχνης βάσει του ποινικού μητρώου του συγγραφέα και των δημιουργών. Ας έχουμε εμπιστοσύνη στην Τέχνη και στον τρόπο της να εκπαιδεύει και να συγκινεί δημιουργούς και θεατές. Ας μην υποβιβάζουμε κανέναν δημιουργό στο επίπεδο του προπαγανδιστή, και κανέναν θεατή στο επίπεδο του άβουλου ποιμνίου που χρήζει προστασίας, και κυρίως ας μην προσπαθούμε να βρούμε σενάρια απαγόρευσης ή χειραγώγησης οποιουδήποτε έργου τέχνης.
Και μπορεί όλοι να ελπίζουμε ότι, με κάποιο τρόπο, η παράσταση θα συνεχίσει για πολύ ακόμα την καριέρα της και τα ανεβάσματά της, αλλά για ένα είμαστε σίγουροι: ότι η συζήτηση για τη λογοκρισία και την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης μόλις ξεκίνησε και δεν θα «κατέβει» ποτέ!
***
H παράσταση «Ισορροπία του Νας» παίχτηκε στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Σκηνοθεσία – Δραματουργία: Πηγή Δημητρακοπούλου. Παίζουν (με αλφαβητική σειρά): Ελισσαίος Βλάχος, Αγγελική Μαρίνου, Νίκος Ντάλλας, Κώστας Παπακωνσταντίνου Σήφης Πολυζωίδης.
Σκηνογραφία: Κώστας Παππάς, Κοστούμια: Μαρία Κοντοδήμα, Μουσική: Πλάτωνας Τσαμαδός, Κινησιολογία: Βαγγέλης Πιτσιλός, Φωτισμοί: Κώστας Σταμούλης, Βοηθός σκηνοθέτη: Ντίνα Σταματοπούλου, Θεατρολόγος παράστασης: Εύα Σαραγά, Φωτογράφος παράστασης: Kάρολ Τζάρεκ
Γιώργος Πιτσάκης
κινηματογραφιστής
