(με αφορμή τα 90χρονά του)
Ο Πιέρ Μπουλέζ είναι μια κορυφαία μορφή της σύγχρονης μουσικής πρωτοπορίας αλλά και της μουσικής όλων των εποχών. Το 2015, στα 90χρονά του, γίνονται, πολλές εκδηλώσεις, αφιερώματα, συνέδρια, συναυλίες, από τις ΗΠΑ μέχρι την Άπω Ανατολή. Η επιρροή του Μπουλέζ, ξεπερνά την τρέχουσα συγκυρία και απλώνεται σε μια περίοδο 70 χρόνων, καθώς πρόκειται για έναν συνθέτη, μαέστρο, πιανίστα, δάσκαλο, συγγραφέα, το έργο του οποίου είναι σημείο αναφοράς για την πρωτοποριακή μουσική τέχνη αλλά και ευρύτερα.
Είναι αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που ο Μπουλέζ διακηρύσσει μουσικά όσο και θεωρητικά, με έργα και κείμενα πολεμικής, την ιστορική ανάγκη για μια Νέα Μουσική, όχι μόνο απαλλαγμένη από κάθε αναφορά στην κλασικορομαντική κληρονομιά και όλη τη δυτική μουσική παράδοση αλλά και ασυμβίβαστα αφαιρετική. Το αίτημά του δεν είναι μόνο θεωρητικό, αλλά διαμορφώνεται πρώτα απ όλα σε ρήξη με όλο το συντηρητικό περιβάλλον της γαλλικής μουσικής ζωής, αποτυπώνοντας την αναζήτηση και το εξεγερτικό πνεύμα μιας ολόκληρης γενιάς.
Ο Πιέρ Μπουλέζ (Γαλλία, 1925) κατά τη διάρκεια του πολέμου εγκαταλείπει τα Ανώτερα Μαθηματικά για να αφιερωθεί στη μουσική και μαθητεύει στον μοντερνιστή συνθέτη Ολιβιέ Μεσσιάν, τον δάσκαλο πολλών νέων μοντερνιστών. Συμμετέχει και προσφέρει τη βοήθεια σε κύκλους της αντίστασης στη Γαλλία. Η συντριβή των ναζί και η άνοδος του διεθνούς επαναστατικού κύματος σηματοδοτεί μια έκρηξη της καταπιεσμένης κοινωνικής, πολιτικής και καλλιτεχνικής ενέργειας ιδιαίτερα στη νεολαία: «Ονόματα που όλα ήταν απαγορευμένα και έργα για τα οποία δεν ξέραμε τίποτα μας παρουσιάστηκαν εξάπτοντας τον θαυμασμό μας και ανεβάζοντας την περιέργειά μας(…). Η Αφρική και η Ασία μας έδειξαν ότι το προνόμιο της «παράδοσης» δεν περιορίζονταν σε κάποιο μέρος του κόσμου και στον ενθουσιασμό μας επρόκειτο να δούμε τη μουσική σαν τρόπο ζωής περισσότερο παρά σαν τέχνη: διψούσαμε για ζωή». Ανακαλώντας τις σκέψεις του από την ακρόαση του Κουιντέτου Πνευστών του Άρνολντ Σαίνμπεργκ, το Φλεβάρη του 1945, λέει ότι: «ήταν μια αποκάλυψη για μένα. Δεν υπάκουε σε τονικούς νόμους(…)». Έχοντας συνθέσει τις Notations για πιάνο, τα επόμενα χρόνια ολοκληρώνει τη Σονατίνα για Φλάουτο και Πιάνο, την Πρώτη Σονάτα για Πιάνο αλλά και δύο κύκλους τραγουδιών, τον Ήλιο των Νερών (1946) και το Νυφικό Πρόσωπο(1948), σε ποίηση του σουρεαλιστή Ρενέ Σαρ. Η μουσική του εξελίσσεται σε μια αντιρομαντική κατεύθυνση, με μια ρυθμικά εκρηκτική ζωή.
Τόσο η εχθρότητα του «σεβάσμιου μουσικού κόσμου», όσο και η αυτοπεποίθησή του, ωθούν τον Μπουλέζ σε μια ακόμα πιο πεισματική εργασία. Κατακρίνει ως συντηρητισμό των συνθετών του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και του μεσοπολέμου (κυρίως του Σαίνμπεργκ και Μπέργκ, αλλά και του Βαρέζ, και του δασκάλου του Μεσσιάν, του Μπάρτοκ κ.α) και αναζητά ένα σύστημα οργάνωσης και μορφοποίησης της Νέας Μουσικής, κατάλληλο για τις ανάγκες και τη δυναμική της. Στο επόμενο έργο του, τη Δεύτερη Σονάτα για Πιάνο (1948), με σημείο αντι-αναφοράς την Σονάτα Hammierklavier του Μπετόβεν, ακούμε μια πραγματικά οργισμένη, εξωφρενικά δύσκολη δεξιοτεχνικά μουσική με την οποία, λέει ο ίδιος, «προσπάθησα να καταστρέψω το πρώτο μέρος μιας σονάτας για πιάνο, να αποσυνθέσω το αργό μέρος (…) και το σκέρτσο και τελικά να κατεδαφίσω τη μορφή φούγκας και κανόνα(…). η καταστροφή όλης αυτής της κλασσικής μούχλας ήταν αρκετά απελευθερωτική».
Η επόμενη ώθηση δίνεται από την συνάντηση του Μπουλέζ με τους υπόλοιπους συνθέτες που διαπιστώνουν ότι δουλεύουν με τα ίδια ιδανικά και μεθόδους. Στα θερινά σεμινάρια σύγχρονης μουσικής στο Ντάρμστατ της Γερμανίας (ιδρυμένο το 1946), συμμετέχουν συνθέτες όπως ο ιταλός κομμουνιστής Λουίτζι Νόνο και Καρλχάινζ Στοκχάουζεν (από το 1951), καθώς και μοντερνιστές μουσικοί της προηγούμενης γενιάς, ο Ολιβιέ Μεσσιάν, ο Ρενέ Λάιμποβιτς, ο Χέρμαν Σέρχεν κ.α. Στο Ντάρμσταντ οι σχέσεις ανάμεσα στους συνθέτες χαρακτηρίζονται από μια πρωτοφανή για τα δεδομένα του καλλιτεχνικού χώρου αλληλεγγύη και κοινός τους τόπος είναι η εναντίωση σε οποιαδήποτε εθνική αναφορά, με έναν διεθνικής υφής και σύστασης μουσικό προσανατολισμό, αυστηρά ατονικό και ετερορρυθμικό και -όπως είδαμε στην περίπτωση του Μπουλέζ- ανοιχτό στο παγκόσμιο και το οικουμενικό.
Το κεντρικό πάντως γεγονός στο Ντάρμσταντ εκείνων των χρόνων, κορυφώνει και την πρώτη φάση αυτού του κινήματος της μουσικής αρνητικότητας: ο Ολιβιέ Μεσσιάν με το έργο του για πιάνο Τρόποι Αξιών και Εντάσεων (1949), προχωρά στην εφαρμογή της δωδεκάφθογγης/σειραϊκής (από τη λέξη σειρά, όπου αντί των 7 φθόγγων, αφετηρία είναι μια σειρά και των 12 φθόγγων της χρωματικής μουσικής κλίμακας) μεθόδου σύνθεσης επεκτείνοντάς την σε όλες τις παραμέτρους του ήχου (υψών, διαρκειών, χροιών, εντάσεων), κάτι που θα ονομαστεί Ολοκληρωτικός Σειραϊσμός, ένα σύστημα αυτοματοποίησης ουσιαστικά της σύνθεσης (το φαινόμενο συγχρόνως, παρουσιάζεται και στις ΗΠΑ, από τον Milton Babbitt). Ο Μπουλέζ συνθέτει «ολοκληρωτικά σειραϊκά», στο πρώτο μέρος από το έργο για δύο πιάνα, Structures 1a (Δομές 1a). Η πρώτη εκτέλεση του άλλου ολοκληρωτικά σειραϊκού έργου, Polyphonie Χ (1951), προκαλεί μια σύγκρουση στο ακροατήριο για την παραδοξότητά του. Ίσως η πιο γνωστή του φράση: «ο μουσικός που δεν αισθάνθηκε-δε λέμε κατάλαβε, αλλά αισθάνθηκε την αναγκαιότητα της σειραϊκής γλώσσας είναι ΑΧΡΗΣΤΟΣ», δίνει ένα στίγμα της σημασίας που έπαιξε το σύστημα, όχι μόνο για τον Μπουλέζ, αλλά στην πραγματικότητα για όλα τα σύγχρονα μουσικά ρεύματα που ακολούθησαν. Η ολοκληρωτική σειραϊκή δημιουργία του Μπουλέζ, δίνει τη δυνατότητα, μέσα από το αδιέξοδο που τον οδηγεί, να ανοίξει δρόμους πρωτώγνωρους.
Μια κεντρικής σημασίας πηγή όχι απλώς αναφοράς αλλά δόμησης της μουσικής του Μπουλέζ, είναι η Μοντέρνα Λογοτεχνία, η Ποίηση και η Ζωγραφική. Μετά τη σύνθεση των δύο έργων σε ποίηση του Ρενέ Σαρ, προχωρά στην σύνθεση ενός τρίτου έργου, με ποίημα του ίδιου ποιητή, ενός έργου που ενσωματώνει όλη τη δουλειά του ολοκληρωτικού σειραϊσμού των Δομών και ταυτόχρονα αρχίζει να ανοίγεται σε ανεξερεύνητους δρόμους. Είναι το Le Marteau Sans Maitre (Σφυρί Χωρίς Αφέντη) για κοντράλτο και μικρό σύνολο το νέο δείγμα γραφής, ένα από τα κορυφαία έργα του 20ου αιώνα.
Την ίδια στιγμή που ο «αναρχικός συνθέτης», πειραματιστής Τζών Κέητζ, φίλος και συνομιλητής του Μπουλέζ, προχωρούσε σε μια επέκταση της ενεργοποίησης του τυχαίου στην σύνθεση, οι τάσεις προς την εισαγωγή του τυχαίου και η σύνθεση έργων ανοιχτής ή κινητής μορφής εκδηλώνονται στα έργα του Μπουλέζ και κυρίως την Τρίτη Σονάτα για Πιάνο. Ο Μπουλέζ μιλούσε για την παρτιτούρα του έργου σαν ένα «χάρτη προς άγνωστη πόλη» για τον ερμηνευτή. Πλέον το όλο ζητούμενο για τον Μπουλέζ είναι «η διαλεκτική λειτουργία σε κάθε στιγμή της σύνθεσης, ανάμεσα σε μια αυστηρή παγκόσμια οργάνωση και προσωρινές δομές, ελεγχόμενες από ελεύθερη βούληση».
Γιατί να συνθέτεις έργα που πρέπει να αναδημιουργηθούν κάθε φορά που παίζονται; Γιατί οριστικές, παντοτινές αναπτύξεις, δε φαίνονται κατάλληλες για τη μουσική σκέψη όπως είναι σήμερα, ή στην ενεργή κατάσταση που έχουμε φτάσει στην εξέλιξη της μουσικής τεχνικής, η οποία είναι όλο και πιο απασχολημένη με την εξερεύνηση ενός σχετικού κόσμου, μια διαρκής «ανακάλυψη» ανάλογη με την κατάσταση της «διαρκούς επανάστασης». (Μπουλέζ, 1960).
Έντονη επίδραση στο ποιητικό σύμπαν της μουσικής του Μπουλέζ, ασκεί η ποίηση του γάλλου συμβολιστή Μαλλαρμέ. Έχοντας τελειώσει την Τρίτη Σονάτα, ο Μπουλέζ, μαθαίνει για το όνειρο του Μαλλαρμέ, για ένα Βιβλίο, που θα είναι ατέλειωτα μεταβλητό, ένα Βιβλίο, του οποίου τα τμήματα θα μπορούσαν να επιλεχτούν και να τακτοποιηθούν κατά βούληση για δημόσιες αναγνώσεις, προσφέροντας ανεξάντλητες δυνατότητες απαγγελίας συνδέοντας την ποίηση οργανικά με τη μουσική. Το έργο του Pli selon Pli (Πτυχή προς Πτυχή – 1962) είναι εμπνευσμένο από μια τέτοια ιδέα ανοιχτότητας και πολλαπλότητας στη μουσική. Το έργο Figures, doubles, prismes εξίσου (μεγάλη ορχήστρα, 1957–68). Εκτός του Μαλλαρμέ, ο Μπουλέζ ενσκήπτει μουσικά στην λαβυρινθώδη λογοτεχνία του James Joyce, την ποίηση των e.e.cummings (e.e. Cummings ist der Dichter – 1970/1986), τον Paul Claudel (στο έργο Soulier de Satin) και φυσικά τον Andre Breton (στο εργο Memoriale και… explosante-fixe…) και το βιβλίο του Νάντια.
Η συνεισφορά του Μπουλέζ στην σύγχρονη μουσική ερμηνεία πολλών έργων της σύγχρονης μουσικής όσο και της δυτικής μουσικής συνολικά, είναι η δουλειά του ως μαέστρου, σε ορχήστρες των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Η επιμονή του στη σύγχρονη μουσική, έχει φέρει εντάσεις και συγκρούσεις με οργανισμούς και θεσμούς, τόσο στις ΗΠΑ όσο και την Ευρώπη. Στην ερμηνεία του ως μαέστρος, βασίστηκε στην ανάπτυξη ενός δικού του συστήματος διεύθυνσης της ορχήστρας, κατάλληλης για τη σύγχρονη μουσική. Ίδια αίσθηση του εκφραστικού πλούτου στη μουσική καθώς και μια εκπληκτική μουσική δεξιοτεχνία του, έχει φέρει συγκλονιστικές ερμηνείες έργων. Ξεχωρίζουν οι ερμηνείες του των συμφωνιών των Gustav Mahler, Anton Bruckner και φυσικά η διεύθυνση των οπερατικών έργων μεγαθηρίων του Wagner, ιδιαίτερα η Τετραλογία του Νιμπελούνγκεν, το 1976, σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Patrice Chereau.
Σχεδόν όλα τα έργα του Boulez μετά τη δεκαετία του 60, ξαναδουλεύτηκαν και αναθεωρήθηκαν από τον ίδιο, πολλές φορές. Η χρήση της μουσικής τεχνολογίας στη σύνθεση, μια από τις βασικές συμβολές του Boulez στη σύγχρονη μουσική, εντάσσεται σε αυτήν την εξερεύνηση των δυνατοτήτων της ποίησης των ήχων. Ιδρυτής του IRCAM (Κέντρο Έρευνας και Συντονισμού Μουσικής/Ακουστικής – 1977) ενός κέντρου επιστημονικής έρευνας του ήχου και των εφαρμογών του στην μουσική, καθώς και ιδρυτής και διευθυντής του Ensemble Intercontemporain, ίσως του πιο σημαντικού σύνολου σύγχρονης μουσικής διεθνώς. Σε ένα από τα μουσικά έργα που παρήγαγε με τη χρήση των τεχνολογικών δυνατοτήτων του IRCAM, το Dialogue de l’ombre double (1982-5), ο σολίστας, είναι σε έναν μουσικό διάλογο με τους προηχογραφημένους ήχους κλαρινέτου, οι οποίοι, με τη βοήθεια της μηχανής, μεταβάλλονται και διασπείρονται στο χώρο, μεταδιδόμενοι στους ακροατές διαμέσου άορατων μεγαφώνων που τους περικυκλώνουν.
Φίλος του Μισέλ Φουκώ και συνομιλητής του Ζιλ Ντελέζ, σε όλη του την μουσική δημιουργία ακόμα και στις ερμηνείες του ως μαέστρου, ίσως διακρίνουμε αυτό για το οποίο κάνει λόγο αναφερόμενος στην άλλη μεγάλη του επιρροή, τον Αντωνέν Αρτώ: «Όλο και περισσότερο πιστεύω ότι για να κάνουμε αποτελεσματική τέχνη πρέπει να πάρουμε το ντελίριο και να το οργανώσουμε». Ο Μπουλέζ ως συνθέτης, μαέστρος, πιανίστας, συγγραφέας, έχει προάξει τη φρενίτιδα, την έκπληξη, την εκρηκτική φαντασία, την ποίηση, την ερωτική ουτοπία, μέσα από αδιάκοπες ανατροπές και αναζητήσεις, σε μια τέχνη πιστή στην «εποχή της διακύβευσης» (Νικόλας Κάλας).
Ερν.Α.
