Γιώργος Αγγελής, Αρχιτέκτονας Μηχανικός – Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ
[ Το Πάρκο Δρακόπουλου δεν είναι λεία του δήμου και των εταιρειών, φωνάζουν οι αγωνιζόμενοι κάτοικοι στα Πατήσια, αντιμέτωποι με την αστυνομική καταστολή κατ’ εντολή του Μπακογιάννη. Με τα ΜΑΤ να έχουν εισβάλλει στο πάρκο και με το συνεργείο να έχει ήδη αρχίσει τις εργοταξιακές περιφράξεις του, ο δεξιός αντιδραστικός δήμαρχος Μπακογιάννης, δείχνει το άθλιο πρόσωπο της κυβέρνησης και του αστικού κράτους συνολικά, αλλά και του δήμου της Αθήνας ως τοπικού αστικού κράτους, ενάντια στους αγωνιζόμενους κατοίκους, που διεκδικούν το πάρκο για όλο το λαό. Παρακάτω δημοσιεύουμε την παρουσίαση του αρχιτέκτονα-μηχανικού Γιώργου Αγγελή, μέλους της συνέλευσης κατοίκων για την υπεράσπιση του Πάρκου Δρακόπουλου, στην οποία αναδεικνύεται ο ιστορικός και κοινωνικός χαρακτήρας του αγώνα των κατοίκων στην περιοχή, αλλά και η σημασία του Πάρκου, ως πεδίου κοινωνικής διεκδίκησης για μια ζωή με αξιοπρέπεια. ]
“Διαμόρφωση πάρκου στο κτήμα Δρακόπουλου (9/2009-12). Μεθοδολογία σχεδιασμού – υλοποίησης και κοινωνικό περιεχόμενο”
Γιώργος Αγγελής, Αρχιτέκτονας Μηχανικός – Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ
Σύνοψη
Η παρουσίαση αφορά στο έργο διαμόρφωσης πάρκου στα Άνω Πατήσια από κατοίκους της περιοχής, και εστιάζει στις αρχές σχεδιασμού και υλοποίησής του και στην ανάδειξη του κοινωνικού και ιδεολογικού νοήματός τους. Στη συλλογική εργασία που παρουσιάζεται, συμμετείχαμε μαζί με τη συνάδελφο Βούλα Μαυρογιάννη ως αρχιτέκτονες και μέλη της επιτροπής κατοίκων.
Λέξεις κλειδιά
δημόσιος χώρος, πάρκο, συμμετοχικός σχεδιασμός
Γενικά – Σύντομο Ιστορικό
Το Κτήμα βρίσκεται πολύ κοντά στο τέρμα της οδού Πατησίων, στα όρια του κέντρου της πόλης και σε γειτνίαση με πυκνοκατοικημένες περιοχές του. Έχει συνολική έκταση 9.000 τ.μ. και περιβάλλεται από τις οδούς Πατησίων, Πορφύρα και Ηρακλείου, ενώ νότια συνορεύει με ακάλυπτους πολυκατοικιών.
Τη δεκαετία του ’70, περιέρχεται μέσω κληροδοτήματος για κοινωφελείς σκοπούς στην ιδιοκτησία του Ερυθρού Σταυρού. Το Κτήμα αποτελούνταν από 2 διακριτές περιοχές: τη νότια, με κτήρια διοίκησης και βιομηχανικής παραγωγής και τη βόρεια, με την έπαυλη του ιδιοκτήτη, μεγάλο υπαίθριο χώρο και μία βοηθητική κατοικία, όλα κατασκευές του τέλους του 19ου αιώνα προς αρχές του 20ου.
Υπαίθριος χώρος και κτήρια -εκτός από το βοηθητικό- δεν χρησιμοποιούνται, έως τη δεκαετία του ’80, οπότε δημοτική αρχή μαζί με κατοίκους καταλαμβάνουν το βόρειο τμήμα και θέτουν σε δημόσια χρήση τον υπαίθριο χώρο του. Την ίδια περίοδο, δύο ΦΕΚ από τα Υπουργεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, χαρακτηρίζουν συνολικά το Κτήμα ως κοινόχρηστο και διατηρητέο σύνολο κτηρίων και υπαίθριων χώρων με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική και καλλιτεχνική αξία. Έκτοτε, χωρίς το Κτήμα να απαλλοτριωθεί υπέρ του Δημοσίου, τα κτήρια παραδίδονται στη φθορά και στην εγκατάλειψη, και μία πρώτη πυρκαγιά προκαλεί σοβαρότατες ζημιές στην έπαυλη.
Το δεκαπενταύγουστο του 2009, ο Ερυθρός Σταυρός κατεδαφίζει το βιομηχανικό κτήριο προκειμένου να ανεγερθεί νέο κτήριο 11.000 τ.μ., για στέγαση των γραφείων του και εμπορική εκμετάλλευση.
Με την κατεδάφιση του βιομηχανικού κτηρίου, προκύπτει ένα γήπεδο έκτασης 3 στρεμμάτων, με ανώμαλο και σκληρό δάπεδο, αποκομμένο απ’ όλα τριγύρω του, καθώς περιβάλλεται από το μη καθαιρεμένο πέτρινο τοίχο.
Οι κάτοικοι, αμυνόμενοι στον προγραμματισμό και στις ενέργειες του Ερυθρού Σταυρού, συγκροτούν επιτροπή για τη διάσωση του Κτήματος. Έτσι, με απόφαση ανοικτής συνέλευσης, προχωρούν στην κατάληψη του νέου γηπέδου και στην κατεδάφιση του περιμετρικού τοίχου, προκειμένου να ενοποιηθεί με το υπόλοιπο βόρειο τμήμα, ώστε να καλύψει τις ανάγκες της πόλης για υψηλό πράσινο και χώρους δημόσιων λειτουργιών, δηλαδή αναψυχή, ελεύθερες δραστηριότητες, κοινωνικοποίηση και ανάπτυξη συλλογικοτήτων.
Εικόνες 3,4,5: Υφιστάμενα κτήρια Κτήματος.
Κεντρική ιδέα – Βασικές Συνθετικές Αρχές
Η παρέμβασή, ως αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και υλοποίηση δημόσιου χώρου, εκτός από την κάλυψη αυτών των αναγκών, έχει ως στόχο την προστασία της συλλογικής και ιστορικής μνήμης του τόπου και των κατοίκων του ως βασικό στοιχείο της συλλογικής ταυτότητάς τους, και τη διατήρηση και επανεγγραφή μνήμης και ιστορικότητας της πόλης και του συγκεκριμένου τοπίου της, στο νέο υπό διαμόρφωση πάρκο.
Εικόνες 3,4,5: Υφιστάμενα κτήρια Κτήματος.
Αυτά τα ζητήματα, δηλαδή η θεώρηση της ανθρώπινης ανάγκης ως γενεσιουργό αιτία του αρχιτεκτονικού χώρου, η υπεράσπιση της συλλογικής μνήμης ως στοιχείο συλλογικής ταυτότητας και η θεώρηση του δημόσιου χώρου της πόλης ως πεδίο κοινωνικοποίησης, ελεύθερης δραστηριοποίησης και ανάπτυξης συλλογικοτήτων, στοιχειοθέτησαν την κεντρική ιδέα της παρέμβασης ως βασικές αρχές με ιδιαίτερο ιδεολογικό και κοινωνικό νόημα.
Οι αρχές αυτές, που εδράζονται στο συλλογικό και αναφέρονται στο κοινό και το κύριο, αποκτούν το ειδικό νόημά τους ως απάντηση στη γενικευμένη εξατομίκευση και τη συνεπακόλουθη κρίση αξιών, που προϋπήρχαν της σημερινής κρίσης. Αφ’ ετέρου, αντλούν το νόημά τους καθώς εναντιώνονται σε κυρίαρχες νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις και πρακτικές, που θεωρούν το δημόσιο χώρο ως μέγεθος αποκλειστικά τεχνοοικονομικής φύσης, που προσφέρεται για εμπόριο και κατανάλωση, απαξιώνοντας και υποβαθμίζοντας έτσι την αστική ζωή και τον πολιτισμό της νεοελληνικής πόλης. Το αντλούν ακόμη, από το ότι βρίσκονται στον αντίποδα μιας γενικευμένης θεώρησης της αρχιτεκτονικής, είτε ως θέαμα, που η κατανάλωσή του εφησυχάζει τις μάζες και τους παρέχει μία πρόσκαιρη life-style ταυτότητα, είτε ως απρόσιτο, πολυτελές, εξιδανικευμένο προϊόν που αφορά έναν περιορισμένο κύκλο ανθρώπων, υψηλού μορφωτικού, κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου.
Επιπλέον, καθοριστικό για το κοινωνικό νόημα του χώρου και την ιδέα του (και στη συνέχεια για τη δομή και τη μορφή του) είναι η μέθοδος σχεδιασμού και υλοποίησης που ακολουθήθηκε, δηλαδή οι συγκεκριμένοι και ιδιαίτεροι όροι δημιουργίας του χώρου: η ανοικτή γενική συνέλευση, όντας το μοναδικό όργανο λήψης αποφάσεων για όλα τα θέματα -συμπεριλαμβανομένων και των αρχιτεκτονικών- έθεσε όλες τις συνθετικές επιλογές – που συνήθως γίνονται από το μελετητή κατά μόνας μέσα σ’ ένα γραφείο – σε μία πλατειά και αυτοδιαχειριζόμενη βάση, με την άμεση συμμετοχή κάθε ενδιαφερομένου, δηλαδή των μη ειδικών, εκείνων που συνήθως δεν ασκούν -τουλάχιστον άμεσα- αστικό σχεδιασμό.
Έτσι, οι ρόλοι του εργοδότη που παραγγέλλει, του αρχιτέκτονα που σχεδιάζει και επιβλέπει, του κατασκευαστή που εκτελεί και του κατοίκου που χρησιμοποιεί, εναλλάχθηκαν και προσαρμόστηκαν σε μία δημόσια, συμμετοχική και δημιουργική διαδικασία. Μέσα από αυτήν οι εμπλεκόμενοι -ειδικοί και μη- καλλιεργήθηκαν στην αρχιτεκτονική και σε ζητήματα δημόσιου χώρου, όχι με θεωρητικό τρόπο, αλλά πρακτικά και βιωματικά, προσεγγίζοντας το κυριολεκτικό νόημα του όρου δημιουργίας: αυτό της προσφοράς έργου στο Δήμο, δηλαδή έργου για όλους.
Ακόμη, το γενικό και κρίσιμο ζήτημα της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πράξης «ιδιωτικό και δημόσιο» στη διαμόρφωση του κτήματος, δεν τίθεται μόνο με όρους χρήσης και λειτουργίας του δημόσιου χώρου, δηλαδή δεν τίθεται μόνο ως σκοπός. Μέσω του συμμετοχικού σχεδιασμού και της ανοικτής διαδικασίας λήψης συνθετικών αποφάσεων, τίθεται και ως διαφωνία και συμφωνία, συναπόφαση και συνεργασία. Τίθεται δηλαδή, ως διαλεκτική σχέση και συγκερασμός του ατομικού με το συλλογικό, του «εγώ» με το «εμείς».
Έτσι, μέσο και σκοπός, διαδικασία και προσδοκώμενο αποτέλεσμα, προκύπτουν να είναι της ίδιας υφής, την ίδιας σύστασης. Με άλλα λόγια, η κοινωνική λειτουργία του δημόσιου χώρου, η συλλογική κατοίκησή-χρήση του, ξεκίνησε αρκετά νωρίς, από την έναρξη της συλλογικής δημιουργίας του.
Από την άλλη, η συνύπαρξη του συλλογικού και του ατομικού στο χώρο, εκφράζεται ως σχέση του σχεδιασμένου και του προγραμματισμένου, με τον αυτοσχεδιασμό και την πρωτοβουλία, με το αυθόρμητο και το απρόβλεπτο. Με αυτούς τους όρους, ο σχεδιασμός λειτούργησε ως ένα διευρυμένο και γενικό πλαίσιο της υλοποίησης. Δηλαδή, κρατήθηκε στο αρχικό στάδιο της επιλογής των βασικών χωροθετήσεων των διαφόρων περιοχών του πάρκου και των βασικών χαράξεων, ώστε να επιδέχεται και να ενσωματώνει απρόβλεπτα, να επιτρέπει, να διασώζει ή και να προκαλεί αυτοσχεδιασμούς, προστατεύοντάς τους ωστόσο από τον κίνδυνο να στέκουν ανεξάρτητοι, ασύνδετοι μεταξύ τους και με τα γύρω τους, μέσα κι έξω από το πάρκο.
Γενική Περιγραφή
Προκειμένου να ενοποιηθούν τα 2 τμήματα του πάρκου, καθαιρέθηκε ο πέτρινος ενδιάμεσος τοίχος και στη μέση του γηπέδου χωροθετήθηκε ένα νέο κέντρο, συμπληρωματικής λειτουργίας με τον κεντρικό χώρο -ξέφωτο- του βόρειου τμήματος. Πρόκειται για μία σκηνή και κερκίδες. Το σχετικά μεγάλο μέγεθος και η κεντροβαρική θέση τους, οργανώνουν τη σύνθεση συνολικά. Γύρω από αυτό το κέντρο, οργανώνονται οι επιμέρους χρήσεις καθιστικών και παιδικής χαράς, σε συνδυασμό ή σε επέκταση σχετικών χρήσεων του βόρειου τμήματος. Με παρόμοιο τρόπο, τα νέα μονοπάτια διαπλέκονται και συρράφονται με το δίκτυο διαδρομών του βόρειου τμήματος, τροφοδοτώντας με ανθρώπινη παρουσία και ζωή τη νέα διαμόρφωση.
Εικόνες 9,10: Σχεδιαγράμματα βασικών χωροθετήσεων και χαράξεων.
Το βόρειο τμήμα, με τα ερείπια των κτηρίων και τον υπαίθριο χώρο του · με την παρουσία του ως κενό, ως παύση στο ρυθμό της πόλης · με την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του και τα χαρακτηριστικά της μη επιτήδευσης, της γλυκύτητας, της απλότητας και της ηπιότητας, τροφοδότησε τη νέα διαμόρφωση με μέτρο, απλότητα, λιτότητα και υπέβαλε τις ελάχιστες συνθετικές χειρονομίες.
Εικόνες 11,12,13: Κάτοψη και σκίτσα πρότασης
Η υιοθέτηση αυτών των αρχών, σχετίζεται με το ιδεολογικό, κοινωνικό και πνευματικό τους περιεχόμενο. Συνδέεται όμως και με την αντικειμενική πραγματικότητα του ίδιου του θέματος: δηλαδή με το μεγάλο μέγεθος του γηπέδου, το μεγάλο μήκος της πέτρινης, βαριάς περιτοίχισής του, το σκληρό και ανώμαλο έδαφός του με τα συμπιεσμένα μπάζα της κατεδάφισης και τα θαμμένα θεμέλια. Ακόμη η έλλειψη πόρων, υλικών και μηχανημάτων επέβαλε τη χειρωνακτική εργασία ως αποκλειστικό και μοναδικό τρόπο για το σύνολο των κατασκευών. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν αυτά που παρείχε το ίδιο το γήπεδο, δηλαδή νερό, χώμα και πέτρες. Έτσι, οι συνθετικές χειρονομίες όφειλαν να είναι οι ελάχιστες ικανές να παράξουν δημόσιο χώρο και δεν μπορούσαν παρά να υλοποιηθούν με τον οικονομικότερο και απλούστερο τεχνολογικά τρόπο.
Εικόνες 14,15: Γενικές απόψεις προπλασμάτων εργασίας.
Από μία άποψη, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το σχεδιασμό και την υλοποίηση ως διαχείριση-νοικοκύρεμα απορριμμάτων: τα υλικά κατασκευής προήλθαν από τα μπάζα της κατεδάφισης, φορείς της μνήμης του τοπίου· τα δέντρα στην πλειονότητά τους πριν φυτευτούν ξεραίνονταν και πετιούνταν έξω από τα όρια της ανάπλασης που γίνονταν τότε στο κοντινό δημοτικό φυτώριο στον Προμπονά· τα παιχνίδια που χρησιμοποιήθηκαν, αποξηλώνονταν κι αυτά για να πεταχτούν, σε εργασίες ανάπλασης κοντινών χώρων παιδικής χαράς.
Εικόνες 16,17: Στιγμιότυπα από εργασίες διαμόρφωσης
Τελικά, η εικόνα του χώρου, προσομοιάζει σε αυτήν ενός ερειπιώνα κι έτσι αναφέρεται στο υπόλοιπο κτήμα, στη μνήμη και στην ατμόσφαιρά του. Έτσι, ενοποιείται με αυτό, ως αναπόσπαστο κομμάτι του παλιότερου, αλλά και του πολύ πρόσφατου παρελθόντος του.
Κλείνοντας, να αναφέρουμε ότι σε αυτό το διάστημα που προηγήθηκε, οι εργασίες διαμόρφωσης προχώρησαν αρκετά. Όμως έμεναν κι άλλα να γίνουν. Από την άλλη ο αριθμός των μελών της επιτροπής μειώνονταν και κάθε τόσο ένας νέος ύποπτος εμπρησμός κατέστρεφε ότι απέμενε από τα παλιά κτήρια.
Συνοψίζοντας, μέσα από τη συμμετοχική και αυτοδιαχειριστική διαδικασία, τον ανοικτό και κρατημένο σχεδιασμό, την πρωτογένεια και απλότητα των κατασκευών, τη μνήμη και την ατελή μορφή του, ο χώρος του Κτήματος αποκτά το κοινωνικό του νόημα και με αυτό συμμετέχει στη ζωή της πόλης.
Εικόνα 18,19,20: Γενική άποψη του χώρου.
Ωστόσο, ο νέος χώρος έχει βρει το ρυθμό του και συμμετέχει στη ζωή της πόλης, τόσο με την καθημερινή λειτουργία του ως τόπος παιχνιδιού συνεύρεσης και συναναστροφής, όσο και με προβολές, συναυλίες, χαριστικά παζάρια, γιορτές και άλλες εκδηλώσεις που διοργανώνονται συχνά.
giorgos_aggelis@yahoo.gr
